HỒ XUÂN HƯƠNG - NHÀ THƠ TRỮ TÌNH
YÊU ĐỜI
Xuân Hương là một nhà thơ trào phúng, đả kích, Nhiều người nghĩ như
vậy, Nhưng bảo Xuân Hương chỉ là nhà thơ trào phúng, đả kích thì quả
chưa hiểu hết cái phong phú đa dạng của tâm hồn nhà thơ này. Con
người cười nhiều và cười sâu chẳng bao giờ là người bộc tuệch, trống
rỗng, ruột để ngoài da; mà là người có nhiều suy nghĩ, nhiều cảm xúc.
Trữ tình và trào phúng không đối lập nhau cũng như cảm xúc và trí tuệ;
trí tuệ càng sáng suốt thì cảm xúc càng khỏe khoắn, càng phong phú. Và
ở những nhà văn, nhà thơ lớn, hai mặt đó vẫn thường thống nhất với
nhau để nói lên tính chất đa diện của cuộc sống cũng như của tâm hồn
tác giả, Trường hợp Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Công Trứ ở
giai đoạn này và trường hợp của Tú Xương, Nguyễn Khuyến ở giai đoạn
kế tiếp là như thế. Hồ Xuân Hương, nhà thơ trữ tình biểu hiện trước hết
ở lòng yêu mến thiên thiên của bà.
Ở trên có nói Hồ Xuân Hương ghét cay ghét đắng cảnh chùa chiền và ở
đây chúng tôi nói Xuân Hương rất mực yêu mến thiên nhiên, điều đó
không có gì mâu thuẫn cả. Cảnh thiên nhiên nhà thơ yêu mến là những
cảnh bình thường mà cao rộng, có hình khối, có cây, có gió, có âm
thanh, sắc màu... nghĩa là một thiên nhiên trữ tình trong bài thơ dài của
tạo hóa, thiên nhiên làm đẹp cuộc sống của con người.
Và trước một thiên nhiên như vậy thì rõ ràng là nhà thơ say mê. Tấm
lòng hồn nhiên, yêu đời của Xuân Hương mang đến cho thiên nhiên chất
sống ngồn ngộn như nhựa mùa xuân. Thiên nhiên trong thơ Xuân
Hương lúc thì bừng lên những nét sinh động dị thường:
Lắt lẻo cành thông cơn gió lốc,
Đầm đìa lá liễu giọt sương treo,
Lúc lại hùng vĩ mà tươi vui:
Gió giật sườn non kêu lắc cắc,
Sóng dồn mặt nước vỗ bong bong.
Trăng mùa thu trong con mắt Xuân Hương trông cũng ngon lành như
một trái chín đỏ: Một trái trăng thu chín mõm mòm, và cũngnhư nhà thơ,
nó mới duyên dáng tình tứ làm sao:
Năm canh lơ lửng chờ ai đó,
Hay có tình riêng với nước non,
Cảnh của Xuân Hương thường là vậy, Nó không có cái màu phơn phớt
nhàn nhạt của tranh thủy mạc. Nó không ưa những nét buồn buồn của
một buổi chiều tà bóng xế, nó không thích những chiếc lá vàng rơi trước
gió, hay con nai ngơ ngác trong rừng già...
Cảnh nào cũng cựa quậy, cũng cử động, cũng sống, cũng vui. Đó là đặc
điểm của thiên nhiên trong sáng tác của Xuân Hương, Trước thiên nhiên
bao la rộng lớn, nhà thơ thấy lòng mình hể hả như chắp cánh bay lên.
Cảm hứng trữ tình trong những bài thơ viết về thiên nhiên của Xuân
Hương là một xúc cảm lãng mạn hết sức tươi sáng. Nhưng khi quay lại
cuộc đời riêng nhiều ngang trái của mình thì cảmhứng của Xuân Hương
lắng lại, chất lãng mạn bay bổng tan đi, vàthay thế vào đó là những suy
nghĩ chua chát:
Quả cau nho nhỏ miếng trầu hôi,
Này của Xuân Hương mới quệt rồi,
Có phải duyên nhau thì tham lại,
Đừng xanh như lá bạc như vôi,
Những bài thơ trữ tình viết về thân phận mình của Xuân, Hương thường
đượm một màu buồn, Xuân Hương không úy mị khóc lóc cái buồn trong
thơ Xuân Hương bình tĩnh mà thắm thía, kín đáo, nó toát lên từ đáy lòng
của nhà thơ. Có thể nói ba bài tự tình của Xuân Hương tiêu biểu hơn cả
cho thơ trữ tình của bà.
Bài thứ nhất có lẽ Xuân Hương làm vào lúc tuổi đã nhiều, nhưng đường
tình duyên chưa tắt hết hy vọng.
Bài thơ có bực tức, oán trách mà vẫn còn thừa tin tưởng:
Tiếng gà văng vẳng gáy trên bom,
Oán hận trông ra khắp mọi chòm,
Mõ thảm không khua mà cũng cốc,
Chuông sầu không đánh cớ sao om,
Trước nghe những tiếng thêm rên rĩ,
Sau giận vì duyên để mõm mòm,
Tài tử văn nhân ai đó tá,
Thân này đâu phải chịu gà tom!
Sau đó khá lâu, Xuân Hương làm tiếp bài thơ tự tình thứ hai trong một
hoàn cảnh đã hoàn toàn đổi khác. Nhà thơ chắc đã đem thân đi làm lẽ.
Cuộc đời làm lẽ của người đàn bà có thích thú nỗi gì, cho nên giữa một
đêm khuya - ở đây lại cũng một đêm khuya! Dưới một vầng trăng ,sáng
và bên một cốc rượu đầy, Xuân Hương ngẫm lại cuộc đời mình. Bài thơ
tan dần cái bực tức, chỉ còn lại một nỗi buồn cô đơn, quạnh vắng:
Canh khuya văng vẳng trống canh dồn,
Trơ cái hồng nhan, với nước non,
Chén rượu hương đưa say lại tỉnh,
Vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn,
Xiên ngang mặt đất rêu từng đám,
Đâm toạc chân mây đá mấy hòn,,
Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại, ,
Mảnh tình san sẻ tý con con...
Bài tự tình thứ ba có thể Xuân Hương làm ra quãng giữa hai đời chồng.
Cuộc đời ngang trái diễn ra trước mắt làm cho Xuân Hương từ một
người thách thức với cuộc sống, trở thành một người bàng hoàng trước
cuộc sống. Nhà thơ phân vân, bài thơ tự tình cũng lưỡng lự phân vân.
Xuân Hương ví mình như chiếc bánh trôi nổi lênh đênh giữa dòng nước
cả. Những vần thơ hình ảnh và nhạc điệu, gợi lên một cảm giác bấp
bênh, chới với:
Chiếc bách buồn về phận nổi nênh
Giữa dòng ngao ngán nỗi lênh đênh,
Lưng khoang tình nghĩa dường lai láng,
Nửa mạn phong ba luống bập bềnh,
Cầm lái mặc ai lăm đỗ bến,
Dong lèo thây kẻ rắp xuôi ghềnh,