HƯỚNG DẪN CHẨN ĐOÁN VÀ ĐIỀU TRỊ CÁC BỆNH CƠ XƯƠNG KHỚP 111
HỒNG BAN NÚT
1. ĐẠI CƯƠNG
Hồng ban nút (Erythema nodosum) là tình trạng viêm của các tế bào mỡ dưới da
(panniculitis) biểu hiện dưới dạng sẩn hoặc u cục nhỏ màu đỏ, thường gặp nhất ở hai
cẳng chân. Cơ chế bệnh sinh chưa biết rõ, thường xảy ra ở người mang gen HLA B8
(80%) và 6% có tính chất gia đình. Đây được coi là sự đáp ứng miễn dịch với các
nguyên nhân khác nhau (tình trạng nhiễm khuẩn, sử dụng một số thuốc) hoặc có thể là
triệu chứng của một số bệnh hệ thống, đôi khi có thể không rõ nguyên nhân. Ở Việt
Nam, nguyên nhân thường gặp nhất là lao và nhiễm liên cầu khuẩn tan huyết và điều trị
nguyên nhân khiến bệnh khỏi hoàn toàn. Bệnh gặp ở nữ nhiều hơn nam, tỷ lệ 3-7 nữ/1
nam, ở bất kỳ lứa tuổi nào song thường gặp nhất ở lứa tuổi từ 20 đến 40.
2. NGUYÊN NHÂN
Có khoảng 25-50% trường hợp không tìm thấy nguyên nhân. Số còn lại do hai
nhóm nguyên nhân chính: bệnh lý nhiễm trùng, viêm.
− Trong số các nhiễm trùng ở Việt Nam, nguyên nhân thường gặp nhất là lao và
nhiễm liên cầu. Ngoài ra có thể gặp nhiễm Yersinia, Chlamydia, Salmonela; viêm gan
virus A,B,C; Brucelose hoặc Mycobacterium leprae (Bệnh phong).
− Bệnh viêm: sarcoidose, bệnh Behcet; viêm đại trực tràng chảy máu và bệnh
Crohn
− Nguyên nhân khác do thuốc (sulfamid, thuốc chống viêm không steroid, dẫn
xuất iod, thuốc tránh thai), tình trạng mang thai...
3. CHẨN ĐOÁN
3.1. Lâm sàng
Hồng ban nút: ban màu đỏ, dạng u cục, sẩn cứng.
− Hình thái hồng ban nút: những u cục có thể nhìn hoặc sờ thấy ở dưới da, hình
tròn hoặc ovan; kích thước có thể dao động từ 1-10 cm đường kính, thường gặp khoảng
1- 2 cm. Sẩn cục này rắn, ít di động, xung quanh các cục sưng nề. Đôi khi nhiều sẩn cục
kết hợp lại thành một mảng lớn.
− Vị trí: mặt trước cẳng chân, hai bên, đối xứng. Các nốt có thể xảy ra bất cứ nơi
nào có chất béo dưới da, bao gồm cả đùi, cánh tay, thân, mặt, song hiếm gặp ở chi trên,
ở mặt và vùng cổ.
− Tiến triển: ban đa dạng, tuổi khác nhau với màu sắc thay đổi như đám xuất huyết
dưới da (chuyển thành màu tím hơi xanh, nâu, vàng nhạt, và cuối cùng là màu xanh lá
cây). Ban biến mất trong vòng từ 10-15 ngày, không để lại sẹo hay di chứng teo da.
HƯỚNG DẪN CHẨN ĐOÁN VÀ ĐIỀU TRỊ CÁC BỆNH CƠ XƯƠNG KHỚP
112
− Triệu chứng phối hợp:
Hồng ban nút ban đỏ thường xuất hiện cùng với các triệu chứng tương tự như cúm,
sốt và cảm giác mệt mỏi. Đau khớp, viêm màng hoạt dịch và cảm giác cứng khớp, có
thể xảy ra trước hoặc đồng thời với tổn thương da, và có thể kéo dài đến 6 tháng.
3.2. Cận lâm sàng
− Hội chứng viêm: tốc độ máu lắng giờ đầu tăng, bạch cầu đa nhân trung tính tăng.
− Mô bệnh học: sinh thiết tổn thương da chỉ được chỉ định trong trường hợp
không điển hình. Kết quả cho thấy tình trạng viêm có vách của các tế bào mỡ dưới da
(panniculitis) cấp tính hoặc mạn tính tại tổ chức mỡ và xung quanh các mạch máu.
− Các xét nghiệm tìm kiếm nguyên nhân:
+ Phân lập liên cầu khuẩn tan huyết beta từ dịch lấy từ họng, xét nghiệm ASLO.
+ Test Mantoux, Xquang phổi (đôi khi cần chụp CT phổi) và phát hiện tình trạng
nhiễm vi khuẩn BK khi nội soi phế quản.
+ X quang phổi: hạch rốn phổi một bên thường gặp trong các bệnh nhiễm trùng
hoặc bệnh ác tính; hạch rốn phổi hai bên thường kết hợp với sarcoidosis.
3.3. Chẩn đoán xác định
− Thể điển hình: hồng ban nút biểu hiện rõ, dễ dàng phát hiện, kèm theo bệnh
nhân có sốt, đau khớp.
− Thể không điển hình: Sinh thiết tổn thương da.
3.4. Chẩn đoán phân biệt
Phân biệt các ban trong viêm da bán cấp hoặc mạn tính. Giai đoạn đầu cần phân
biệt: Viêm quầng (erysipèle), vết côn trùng cắn, sẩn mày đay cấp tính, viêm tắc tĩnh
mạch nông, viêm tắc tĩnh mạch dạng nốt. Giai đoạn tiến triển cần phân biệt với viêm nút
quanh động mạch; viêm mạch hoại tử...
4. ĐIỀU TRỊ
Hồng ban nút thường tự biến mất trong vòng 3-6 tuần. Cần điều trị nguyên nhân
(lao, liên cầu) nếu phát hiện được nguyên nhân. Thalidomid được chỉ định trong trường
hợp hồng ban nút do Mycobacterium leprae (bệnh phong). Điều trị triệu chứng bao gồm
các biện pháp dưới đây.
− Nghỉ tại giường, nâng cao chân, sử dụng tất đàn hồi như trong điều trị giãn tĩnh
mạch chi dưới có thể cải thiện triệu chứng phù chân.
− Thuốc chống viêm không steroid, thuốc giảm đau (nếu cần).
− Corticosteroid: liều 40 mg mỗi ngày (chỉ định với thể không rõ nguyên nhân):
các nốt hồng ban mất sau vài ngày. Trường hợp hồng ban kéo dài có thể tiêm
triamcinolone acetonide, với liều 5 mg/ml, tiêm trực tiếp vào trung tâm của các nốt
hồng ban.
HƯỚNG DẪN CHẨN ĐOÁN VÀ ĐIỀU TRỊ CÁC BỆNH CƠ XƯƠNG KHỚP 113
− Colchicin: liều 0,6 mg đến 1,2 mg, hai lần mỗi ngày, thường được chỉ định
trong trường hợp hồng ban nút do bệnh Beςhcet.
− Trường hợp hồng ban nút do nguyên nhân viêm đại trực tràng chảy máu hay
bệnh Crohn có thể chỉ định Hydroxychloroquin 200mg/ngày hoặc cyclosporin A, hoặc
các thuốc sinh học (Infliximab, Rituximab...).
− Thuốc chống sốt rét tổng hợp: hydroxychloroquine: 200 mg hai lần mỗi ngày.
− Muối iod (iodure de potassium): có thể chỉ định trong trường hợp tổn thương
kéo dài không rõ nguyên nhân (cơ chế chưa rõ).
5. TIẾN TRIỂN VÀ BIẾN CHỨNG
Hồng ban nút khỏi tự nhiên từ 3-6 tuần, tuy nhiên bệnh hay tái phát 3-4 lần (12-14%)
nếu không điều trị dứt điểm nguyên nhân gây bệnh.
TÀI LIỆUTHAM KHẢO
1. C. Longueville, V. Doffoel-Hantz, S. Hantz, N. Souyri, Y. Nouaille, C. Bédane,
A. Sparsa. (2012), ‘Erytheme noueux induit par le Gardasil’, Rev Med Int
2012 ; 33 (3) e17-e18
2. M. Mazouni. (2009), “A propos de l’érythème noueux chez l’enfant ’’,
Paediatrica 2009 ; 20 (2) 32-35
3. S. Youssef, H. Hammami, S. Cheffaï, M.R. Dhaoui, K. Jaber, N. Doss. (2009),
‘Erytheme noueux unilatéral associé à une leishmaniose cutanée homolatérale’,
Med Mal Infect 2009 ; 39 (9) 739-740.