Lịch sử hình thành và phát triển của làng ở đồng bằng sông Hồng nhìn từ kinh tế hộ gia đình - Nguyễn Đức Truyến

X· héi häc sè 3 (83), 2003 21<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña lµng<br /> ë §ång B»ng S«ng Hång<br /> nh×n tõ kinh tÕ hé gia ®×nh<br /> <br /> NguyÔn §øc TruyÕn<br /> <br /> <br /> 1. ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi cña §¶ng vµ Nhµ n−íc - khu«n khæ ph¸p lý<br /> cña qu¸ tr×nh ®æi míi kinh tÕ vµ x· héi n«ng th«n<br /> Qu¸ tr×nh phi tËp thÓ hãa c¸c quan hÖ s¶n xuÊt trong n«ng th«n ®−îc khëi<br /> ®Çu tõ n¨m 1981 víi ChØ thÞ 100 vµ ®−îc hoµn thiÖn vµo n¨m 1998 víi NghÞ quyÕt 10<br /> cña Bé ChÝnh trÞ. Sù thÓ chÕ hãa chÝnh s¸ch §æi míi nµy ®−îc hoµn tÊt vµo n¨m<br /> 1993 víi sù ra ®êi cña LuËt ®Êt ®ai trong ®ã cã sù x¸c ®Þnh ®Çy ®ñ quyÒn sö dông ®Êt<br /> cña c¸c hé n«ng d©n. Qu¸ tr×nh nµy trao cho hé n«ng d©n quyÒn lµm chñ trªn m¶nh<br /> ®Êt canh t¸c cña hä, quyÒn tæ chøc mäi ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ kinh tÕ trong kh«n khæ<br /> kinh tÕ hé gia ®×nh vµ quyÒn ®−îc l−u th«ng vµ trao ®æi c¸c s¶n phÈm cña hä trªn thÞ<br /> tr−êng. Nh− thÕ nã cho phÐp kinh tÕ hé n«ng d©n tån t¹i nh− mét ®¬n vÞ kinh tÕ ®éc<br /> lËp trong quan hÖ víi hîp t¸c x· vµ Nhµ n−íc.<br /> Sù gi¶i phãng nµy ®· lµm cho kinh tÕ hé gia ®×nh tù chñ h¬n, n¨ng ®éng h¬n<br /> trong c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ cña nã. Mét thay ®æi lín trong quan niÖm vÒ kinh tÕ ë<br /> n«ng th«n ®· x¶y ra khi ng−êi n«ng d©n kh«ng cßn ph©n biÖt gi÷a ruéng c«ng vµ<br /> ruéng t−, gi÷a n«ng nghiÖp vµ phi n«ng nghiÖp trong kinh tÕ hé gia ®×nh, gi÷a lao<br /> ®éng cho m×nh vµ cho x· héi trong s¶n xuÊt. Hä kh«ng cßn thê ¬ víi lao ®éng vµ<br /> ruéng ®Êt nh− trong thêi kú tr−íc ®ã mµ dµnh hÕt t©m trÝ, tiÒn b¹c vµ søc lao ®éng<br /> cho c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ cña m×nh. HiÖu qu¶ s¶n xuÊt t¨ng lªn, ®êi sèng ng−êi d©n<br /> ®−îc c¶i thiÖn vµ tr¸ch nhiÖm c«ng d©n cña hä víi x· héi còng ®−îc n©ng cao h¬n bao<br /> giê hÕt. Tõ sau 1993, t×nh tr¹ng nî ®äng s¶n phÈm cña n«ng d©n ®èi víi hîp t¸c x·<br /> gÇn nh− kh«ng cßn n÷a.<br /> Søc sèng cña kinh tÕ hé gia ®×nh kh«ng chØ tån t¹i trong nh÷ng lîi thÕ vèn cã<br /> cña nã nh− quy m« s¶n xuÊt nhá, tù qu¶n, dùa trªn søc lao ®éng gia ®×nh vµ lèi sèng<br /> céng ®ång cho phÐp mét h×nh thøc ph©n phèi kh«ng dùa trªn tÝnh to¸n duy lý theo<br /> kiÓu xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp t− b¶n chñ nghÜa. Trong lèi sèng céng ®ång nµy con ng−êi<br /> lao ®éng theo kh¶ n¨ng c¸ nh©n nh−ng kh«ng ph©n biÖt trong h−ëng thô. Khi s¶n<br /> xuÊt t¨ng tr−ëng hay sa sót mäi thµnh viªn ®Òu ®−îc h−ëng thô thµnh qu¶ hay cïng<br /> chia sÎ nh÷ng khã kh¨n chung cña kinh tÕ hé gia ®×nh. Nã cßn thÓ hiÖn trong kh¶<br /> n¨ng thÝch øng víi mäi h×nh th¸i kinh tÕ bao trïm lªn nã, cho dï ®ã lµ kinh tÕ thÞ<br /> téc, c«ng x·, phong kiÕn hay c¸c d¹ng thøc cña kinh tÕ thÞ tr−êng nh− lÞch sö kinh tÕ<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 22 LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña lµng ë ®ång b»ng s«ng Hång …<br /> <br /> <br /> thÕ giíi ®· tõng cho thÊy. Tuy nhiªn, kinh tÕ hé n«ng d©n hay kinh tÕ tiÓu n«ng<br /> kh«ng bao giê tån t¹i ®éc lËp víi c¸c h×nh th¸i kinh tÕ bao trïm lªn nã. Nã cã thÓ bÞ<br /> h¹n chÕ nh−ng kh«ng bÞ tiªu diÖt vµ lu«n t×m c¸ch tham gia vµo c¸c hÖ thèng kinh tÕ<br /> mang tÝnh x· héi nµy vµ trong tr−êng hîp ®ã nã còng thay ®æi quy m«, tÝnh chÊt vµ<br /> tr×nh ®é ph¸t triÓn cña nã. Sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña kinh tÕ gia ®×nh trong kinh tÕ<br /> tËp thÓ tr−íc ®©y vµ trong kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn nay ®· x¸c minh ®iÒu nµy.<br /> 2. Tù do hãa thÞ tr−êng vµ ®a d¹ng hãa kinh tÕ n«ng th«n<br /> Trªn b×nh diÖn kinh tÕ vÜ m«, sù tù do hãa quan hÖ thÞ tr−êng ®· më ra kh¶<br /> n¨ng ®a d¹ng hãa c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ kinh tÕ còng nh− sù ph¸t triÓn cña mäi<br /> thµnh phÇn kinh tÕ trong n«ng th«n. C¸c thµnh phÇn kinh tÕ míi trong n«ng th«n<br /> víi t− c¸ch lµ c¸c hé kinh doanh th−¬ng m¹i hay dÞch vô, c¸c tæ chøc m«i giíi s¶n<br /> xuÊt hay tiªu thô s¶n phÈm, chÝnh lµ c¸c t¸c nh©n thóc ®Èy sù x©m nhËp cña kinh tÕ<br /> thÞ tr−êng trong n«ng th«n.<br /> C¬ chÕ thÞ tr−êng th«ng qua hÖ thèng c¸c chî vµ c¸c t¸c nh©n cña nã thùc<br /> hiÖn chøc n¨ng ®iÒu tiÕt c¸c qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ trao ®æi kinh tÕ trong n«ng th«n.<br /> Sù ®iÒu chØnh c¬ cÊu c©y trång hay vËt nu«i, c¸c h×nh thøc th©m canh hay c¸c quy<br /> tr×nh kü thuËt míi ®Òu cã vai trß t¸c ®éng tÝch cùc cña c¬ chÕ thÞ tr−êng. Kinh tÕ hé<br /> gia ®×nh víi nh÷ng kh¸c biÖt vÒ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt, tr×nh ®é nhËn thøc vµ quan hÖ<br /> thÞ tr−êng th−êng ph¶i ®−a ra nh÷ng chiÕn l−îc kinh tÕ kh¸c nhau. V× thÕ sù ®a<br /> d¹ng hãa kinh tÕ trong n«ng th«n chÝnh lµ sù ®a d¹ng hãa cña kinh tÕ hé gia ®×nh.<br /> NhiÒu hé ®· trë thµnh c¸c hé hçn hîp võa lµm n«ng nghiÖp võa tham gia c¸c ho¹t<br /> ®éng phi n«ng nghiÖp. Mét sè Ýt hé tho¸t ly n«ng nghiÖp cho dï trªn h×nh thøc vÉn lµ<br /> n«ng nghiÖp ®Ó trë thµnh c¸c hé phi n«ng. C¸c hé thuÇn n«ng hÇu nh− chØ cßn rÊt Ýt<br /> vµ phÇn lín lµ nh÷ng hé nghÌo.<br /> Tr−íc nh÷ng t¸c ®éng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng, kinh tÕ hé gia ®×nh kh«ng chØ gÆp<br /> nh÷ng thuËn lîi mµ cßn gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n hay thö th¸ch. Kinh tÕ thÞ tr−êng<br /> kÝch thÝch lîi Ých c¸ nh©n nªn th−êng tËp trung lîi nhuËn vµo tay nh÷ng hé cã tiÒm<br /> lùc vµ −u thÕ trong quan hÖ thÞ tr−êng. C¬ chÕ thÞ tr−êng t¹o ra thµnh c«ng ë mét sè<br /> c¸ nh©n cã n¨ng lùc nh−ng l¹i t¹o ra sù thua thiÖt ë ®«ng ®¶o nh÷ng ng−êi kh«ng cã<br /> n¨ng lùc tiÕp cËn thÞ tr−êng. V× thÕ, nã t¹o ra sù kh¸c biÖt vµ sù kh«ng æn ®Þnh vÒ<br /> kinh tÕ vµ x· héi trong n«ng th«n. ChØ cã tõ 15 ®Õn 20% c¸c hé n«ng d©n trë nªn giµu<br /> cã trong suèt 10 n¨m §æi míi võa qua. §iÒu ®ã còng cã nghÜa lµ nh÷ng hé giµu chÝnh<br /> lµ nh÷ng hé ®· thµnh c«ng trong qu¸ tr×nh chuyÓn sang s¶n xuÊt hµng hãa hay tiÕp<br /> cËn thÞ tr−êng. Kho¶ng tõ 80 ®Õn 85% sè hé n«ng d©n cã møc sèng trung b×nh vµ<br /> nghÌo cho dï cuéc sèng ®· ®−îc c¶i thiÖn vÒ c¨n b¶n song tr×nh ®é s¶n xuÊt kinh<br /> doanh cña hä ch−a v−ît qua ®−îc ranh giíi cña tù cung tù cÊp vèn g¾n liÒn víi n«ng<br /> nghiÖp lµ chñ yÕu. Sù thiÕu vèn hay thiÕu thÞ tr−êng tiªu thô s¶n phÈm chÝnh lµ khã<br /> kh¨n c¬ b¶n cña ®a sè c¸c hé n«ng d©n kh¸ gi¶ hay trung b×nh trong n«ng th«n hiÖn<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn §øc TruyÕn 23<br /> <br /> <br /> nay. Trong khi sù thiÕu ®Êt canh t¸c, tiÒn vèn, lao ®éng vµ kinh nghiÖm s¶n xuÊt l¹i<br /> lµ lý do chñ yÕu cho c¸c hé nghÌo vµ ®ãi.<br /> 3. Vai trß cña Nhµ n−íc vµ sù tiÕp cËn kinh tÕ thÞ tr−êng cña kinh tÕ<br /> hé n«ng d©n<br /> §Ó kh¼ng ®Þnh vai trß ®iÒu tiÕt cña Nhµ n−íc trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng cã<br /> ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, §¶ng vµ Nhµ n−íc ViÖt Nam ®· chñ ®éng ®−a ra c¸c<br /> chÝnh s¸ch n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n nh»m h¹n chÕ nh÷ng t¸c ®éng tiªu<br /> cùc cña kinh tÕ thÞ tr−êng trong n«ng th«n. §ã lµ c¸c chÝnh s¸ch thóc ®Èy tiÒm n¨ng<br /> s¶n xuÊt kinh doanh kh«ng chØ cña c¸c hé cã n¨ng lùc mµ cña c¶ nh÷ng hé ch−a cã<br /> n¨ng lùc tham gia kinh tÕ thÞ tr−êng trong n«ng th«n cïng ph¸t triÓn.<br /> Sù c©n ®èi gi¸ c¶ cña c¸c s¶n phÈm c«ng nghiÖp vµ n«ng nghiÖp trong n−íc ®·<br /> ®em l¹i sù kÝch thÝch cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Sù −u ®·i cho c¸c nghµnh thñ c«ng,<br /> bu«n b¸n vµ dÞch vô còng gãp phÇn ®a d¹ng hãa c¸c nguån thu nhËp trong n«ng<br /> th«n. §iÒu quan träng h¬n c¶ lµ chÝnh s¸ch ®Çu t− c¬ së h¹ tÇng vµ tÝn dông −u ®·i<br /> cho c¸c hé nghÌo trong n«ng th«n ®· gãp phÇn h¹n chÕ nh÷ng bÊt b×nh ®¼ng trong<br /> n«ng th«n vµ t¹o ra c¬ héi cho sù ph¸t triÓn céng ®ång.<br /> C¸c ch−¬ng tr×nh khuyÕn n«ng, t¹o viÖc lµm, xãa ®ãi gi¶m nghÌo, x©y dùng c¬<br /> së h¹ tÇng, ch¨m sãc søc kháe vµ kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh còng nh− chÝnh s¸ch xo¸ mï<br /> vµ phæ cËp tiÓu häc .., ®· gãp phÇn ®em l¹i nh÷ng kÕt qu¶ tæng hîp vµ tÝch cùc trong<br /> n«ng th«n.<br /> 4. Kinh tÕ hé gia ®×nh vµ c¸c quan hÖ céng ®ång n«ng th«n<br /> Sù kh«i phôc vµ cñng cè c¸c quan hÖ gia ®×nh vµ hä hµng tõ khi ®æi míi<br /> kh«ng thÓ kh«ng cã mèi liªn hÖ víi sù kh«i phôc vµ ph¸t triÓn kinh tÕ hé gia ®×nh. Tæ<br /> chøc kinh tÕ hé ®ßi hái t¨ng c−êng sù cè kÕt gi÷a c¸c thµnh viªn trong hé gia ®×nh,<br /> t«n träng vai trß ®iÒu hµnh cña ng−êi chñ gia ®×nh, sù phèi hîp gi÷a c¸c thµnh viªn<br /> trong ph©n c«ng lao ®éng vµ s¶n xuÊt vµ sù nhÊt qu¸n trong tiªu dïng vµ sö dông<br /> s¶n phÈm trong gia ®×nh. Sù ®Ò cao quyÒn quyÕt ®Þnh cña cha mÑ trong tæ chøc cuéc<br /> sèng gia ®×nh vµ chia thõa kÕ tµi s¶n cho thÊy kinh tÕ hé gia ßinh cã vai trß cñng cè<br /> c¸c quan hÖ gia ®×nh vµ quyÒn lùc cña ng−êi chñ gia ®×nh.<br /> Tuy nhiªn m« h×nh tæ chøc gia ®×nh n«ng d©n hiÖn nay vÉn lµ m« h×nh gia<br /> ®×nh d©n chñ vµ b×nh ®¼ng gi÷a c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh, gi÷a vî vµ chång,<br /> gi÷a cha mÑ vµ con c¸i. Bëi v× kinh tÕ hé gia ®×nh n«ng d©n kh«ng tuyÖt ®èi hãa vai<br /> trß quyÒn lùc cña ng−êi chñ gia ®×nh. Quan niÖm "cña chång c«ng vî" hay "trÎ cËy<br /> cha giµ cËy con" vÉn cßn ®−îc ®Ò cao trong n«ng th«n chÝnh lµ xuÊt ph¸t tõ nh÷ng<br /> ®ßi hái cña kinh tÕ hé gia ®×nh. H¬n n÷a, an sinh x· héi trong n«ng th«n hiÖn nay<br /> vÉn dùa trªn quan hÖ gi÷a c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh nªn kh«ng thÓ tuyÖt ®èi<br /> hãa quyÒn lùc gia tr−ëng nh− trong kiÓu gia ®×nh phong kiÕn hay t− s¶n tr−íc ®©y.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 24 LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña lµng ë ®ång b»ng s«ng Hång …<br /> <br /> <br /> Quan hÖ hä hµng còng ®−îc kh«i phôc vµ cñng cè dùa trªn sù liªn kÕt gi÷a<br /> c¸c hé gia ®×nh còng xuÊt ph¸t tõ nh÷ng ®ßi hái cña kinh tÕ hé gia ®×nh. ChÝnh v×<br /> thÕ mµ nh÷ng ®Þnh chÕ hä hµng truyÒn thèng vÉn cßn søc chi phèi m¹nh mÏ t©m<br /> thøc ng−êi n«ng d©n hiÖn nay. Quan hÖ hä hµng trë l¹i vai trß lµm chç dùa −u tiªn<br /> cho sù liªn kÕt gi÷a c¸c hé gia ®×nh trong s¶n xuÊt, kinh tÕ vµ ®êi sèng. Tæ chøc hä<br /> hµng kh«ng cã chøc n¨ng kinh tÕ bëi kinh tÕ hé gia ®×nh lµ nh÷ng ®¬n vÞ kinh tÕ ®éc<br /> lËp vµ tù chñ tõ rÊt xa x−a. Nh−ng nh÷ng chøc n¨ng x· héi cña nã, nhÊt lµ chøc<br /> n¨ng kiÓm so¸t h«n nh©n, g¾n víi t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng gia ®×nh d−êng nh− vÉn<br /> ®−îc duy tr× vµ ®Ò cao tuyÖt ®èi. Sù kh¸c biÖt gi÷a tËp qu¸n h«n nh©n trong n«ng<br /> th«n vµ LuËt h«n nh©n hiÖn nay cho thÊy ®Þnh chÕ hä hµng vÉn cßn hiÖu lùc chi phèi<br /> m¹nh mÏ. Ph¸p luËt cho phÐp nh÷ng ng−êi cïng hä sau ba ®êi cã thÓ kÕt h«n nh−ng<br /> quy ®Þnh hä hµng kh«ng cho phÐp kÕt h«n gi÷a nh÷ng ng−êi cßn nhËn nhau lµ cïng<br /> néi téc, cho dï ®· qu¸ ba ®êi. Nhu cÇu kÕt h«n trong cïng lµng nh−ng ph¶i ë bªn<br /> ngoµi dßng hä ®· lµm cho h«n nh©n trong n«ng th«n trë nªn phøc t¹p vµ quyÒn lùc<br /> chi phèi cña hä hµng tõ l©u lu«n ®−îc kh¼ng ®Þnh. Tuy nhiªn c¸c quan hÖ hä hµng<br /> hiÖn nay cã xu h−íng d©n chñ hãa ®ång thêi víi qu¸ tr×nh céng ®ång hãa ngµy cµng<br /> t¨ng. NÕu quan hÖ hä hµng x−a, do ¶nh h−ëng cña Nho gi¸o, ®Ò cao trËt tù gia<br /> tr−ëng hay vai vÕ trong dßng hä th× quan hÖ hä hµng ngµy nay chó ý h¬n tíi quan hÖ<br /> gi÷a c¸c thµnh viªn trong céng ®ång vèn g¾n liÒn víi nhu cÇu trao ®æi b×nh ®¼ng cña<br /> kinh tÕ hé gia ®×nh.<br /> 5 . Kinh tÕ hé vµ c¸c quan hÖ céng ®ång th«n xãm<br /> Tæ chøc th«n xãm hiÖn nay dùa trªn nh÷ng tiÒn ®Ò kinh tÕ-x· héi võa thèng<br /> nhÊt võa m©u thuÉn víi nhau. Sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ hé gia ®×nh nh− ®· nãi ë<br /> trªn cã xu h−íng t¹o ra nh÷ng kh¸c biÖt céng ®ång. Nh−ng nã còng ®ßi hái c¸c quan<br /> hÖ céng ®ång ®Þa vùc ngµy cµng g¾n bã h¬n ®Ó ph¸t triÓn c¸c quan hÖ kinh tÕ mµ<br /> quan hÖ gia ®×nh vµ hä hµng kh«ng thÓ ®¸p øng. TÝnh nhÞ nguyªn cña cÊu tróc lµng<br /> x· truyÒn thèng vµ hiÖn t¹i ®· kh¼ng ®Þnh vai trß cña c¸c quan hÖ céng ®ång th«n<br /> xãm. ChÕ ®é ngo¹i h«n dßng hä vµ −u tiªn néi h«n trong céng ®ång lµng xãm minh<br /> chøng cho vai trß quan träng cña th«n xãm trong x· héi n«ng th«n ViÖt nam. Bëi v×<br /> ®Ó s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt, con ng−êi cã thÓ dùa vµo hä hµng hay céng ®ång thÞ<br /> téc, nh−ng ®Ó s¶n xuÊt ra con ng−êi hay søc s¶n xuÊt, con ng−êi ph¶i dùa vµo c¸c<br /> quan hÖ x· héi ngoµi hä hµng nh−ng gÇn gòi víi hä lµ céng ®ång th«n xãm. Kinh tÕ<br /> tù cung tù cÊp cµng cao, tÝnh tù trÞ cña c¸c céng ®ång th«n xãm cµng m¹nh, céng<br /> ®ång th«n xãm cµng ®−îc ®Ò cao nh− mét thùc thÓ x· héi v−ît lªn trªn c¸c céng ®ång<br /> gia ®×nh - hä hµng víi t− c¸ch lµ c¸c bé phËn hay tiÓu hÖ thèng cña nã.<br /> Trong mét nÒn kinh tÕ tù cung tù cÊp, chÕ ®é ruéng c«ng vµ th¸i ®é ph©n biÖt<br /> ®èi xö víi ng−êi ngô c− hay ng−êi ngoµi céng ®ång cho thÊy sù ®oµn kÕt céng ®ång<br /> th«n xãm cßn lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó b¶o vÖ c¸c nguån lùc céng ®ång Ýt ái cña hä. Sù yÕu<br /> kÐm cña kinh tÕ hé gia ®×nh trong lÞch sö chÝnh lµ tiÒn ®Ò cho sù ®Ò cao kinh tÕ c«ng<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn §øc TruyÕn 25<br /> <br /> <br /> x· vµ quan hÖ céng ®ång lµng x·. Trong nÒn kinh tÕ c«ng x· ruéng ®Êt c«ng vµ<br /> truyÒn thèng t−¬ng trî gióp ®ì lÉn nhau gi÷a c¸c hé n«ng d©n trong s¶n xuÊt vµ ®êi<br /> sèng chÝnh lµ sù bï ®¾p cho kinh tÕ hé gia ®×nh. Chõng nµo kinh tÕ hé n«ng d©n cßn<br /> gÆp nhiÒu khã kh¨n, c¸c quan hÖ céng ®ång vÉn cßn ®−îc ®Ò cao trong ®¹o lý cña hä.<br /> Tuy nhiªn t×nh c¶m céng ®ång vµ tinh thÇn t−¬ng trî gióp ®ì lÉn nhau trong<br /> n«ng th«n truyÒn thèng lu«n phï hîp víi lo¹i kinh tÕ hé gia ®×nh cßn g¾n víi n«ng<br /> nghiÖp vµ ë trong t×nh tr¹ng tù cung tù cÊp. C¸c quan hÖ mua b¸n, hîp t¸c hay thuª<br /> m−ín nh©n c«ng dùa trªn h¹ch to¸n kinh doanh chØ xuÊt hiÖn khi kinh tÕ hé tham<br /> gia vµo kinh tÕ thÞ tr−êng th«ng qua s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng hãa. Ngay c¶ hiÖn<br /> nay khi c¸c hîp t¸c x· ®· chuyÓn sang vai trß cung cÊp c¸c dÞch vô s¶n xuÊt, kiÓu<br /> mua b¸n dÞch vô nµy vÉn kh«ng hÊp dÉn b»ng c¸c h×nh thøc t−¬ng trî gióp ®ì lÉn<br /> nhau hay ®æi c«ng gi÷a c¸c hé gia ®×nh trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, ngo¹i trõ c¸c<br /> dÞch vô thñy n«ng vµ khoa häc kü thuËt ph¶i cÇn ®Õn c¬ së h¹ tÇng vµ sù hç trî kü<br /> thuËt cña Nhµ n−íc. Trong c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt phi n«ng nh− kinh doanh, lµm<br /> dÞch vô vµ s¶n xuÊt hµng thñ c«ng, c¸c h×nh thøc hîp t¸c kinh doanh trong n«ng<br /> th«n cã chiÒu h−íng ph¸t triÓn nh−ng lu«n ë bªn ngoµi kinh tÕ hé gia ®×nh. Lý do<br /> cña thùc tr¹ng nµy cã lÏ ch−a ®−îc c¸c nhµ nghiªn cøu chó ý tíi.<br /> V× thÕ ë nh÷ng n¬i kinh tÕ thÞ tr−êng ch−a ph¸t triÓn, c¸c quan hÖ céng ®ång<br /> vÉn ®−îc ®Ò cao h¬n lµ c¸c quan hÖ x· héi vµ ph¸p lý. Kh«ng chØ c¸c quan hÖ gia<br /> ®×nh, gia téc mµ c¶ c¸c quan hÖ th«n xãm còng th−êng mang tÝnh céng ®ång. C¸c<br /> quan hÖ céng ®ång th−êng ®−îc sö lý theo tËp qu¸n vµ th«ng qua c¸c nh©n vËt cã<br /> quyÒn lùc hay uy tÝn trong céng ®ång. Nh÷ng bÊt b×nh ®¼ng th−êng ®−îc gi¶i quyÕt<br /> trªn tinh thÇn "®ãng cöa b¶o nhau" vµ "dÜ hoµ vi quý" ®Ó cho t×nh c¶m vµ danh dù<br /> céng ®ång kh«ng bÞ tæn th−¬ng. C¸c nhµ v¨n hãa häc coi ®ã lµ biÓu hiÖn cña "chñ<br /> nghÜa duy t×nh" cña ng−êi ViÖt nam vèn ®èi lËp víi chñ nghÜa duy lý ph−¬ng T©y.<br /> Nh−ng c¸i t×nh ë ®©y bao giê còng lµ t×nh c¶m céng ®ång (t×nh lµng nghÜa xãm) chø<br /> kh«ng ph¶i t×nh c¶m thuÇn tóy c¸ nh©n nªn kh«ng hÒ ®èi lËp víi chñ nghÜa duy lý<br /> ph−¬ng T©y. C¸i tinh thÇn céng ®ång lµng xãm nµy ®«i khi hay bÞ nh÷ng kÎ cã thÕ<br /> lùc trong céng ®ång lîi dông ®Ó cñng cè quyÒn lùc c¸ nh©n hay nhãm cña hä hoÆc ®Ó<br /> ng¨n c¶n sù can thiÖp cña c¸c nh©n tè x· héi bªn ngoµi.<br /> ë nh÷ng n¬i kinh tÕ thÞ tr−êng ®· b¾t ®Çu ph¸t triÓn, trËt tù céng ®ång trong<br /> c¸c quan hÖ gia ®×nh, hä hµng vµ th«n xãm mÊt dÇn vÞ trÝ ®éc t«n mµ dµnh chç cho<br /> nh÷ng b×nh ®¼ng lîi Ých c¸ nh©n hay giíi. Xu thÕ th¶o luËn b×nh ®¼ng n¶y sinh trong<br /> mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng céng ®ång, tõ kinh tÕ sang x· héi, tõ sinh ho¹t vËt chÊt<br /> ®Õn ®êi sèng tinh thÇn hay t«n gi¸o. B×nh ®¼ng nam n÷ kh«ng chØ n¶y sinh trong<br /> quan hÖ kinh tÕ gi÷a vî vµ chång, trong chuyÖn häc hµnh gi÷a nam vµ n÷ mµ c¶<br /> trong chuyÖn gãp giç hä, chuyÖn nhËn quµ mõng trong ®¸m c−íi hiÖn nay. Trong c¸c<br /> sinh ho¹t ë ®×nh lµng, c¸c cô bµ ®· b×nh ®¼ng víi c¸c cô «ng trong sinh ho¹t t«n gi¸o.<br /> C¸c ban kh¸nh tiÕt trong hä hµng vµ th«n xãm ®ang ®ãng vai trß ®¹i diÖn cho quyÒn<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 26 LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña lµng ë ®ång b»ng s«ng Hång …<br /> <br /> <br /> d©n chñ cña mäi thµnh viªn trong céng ®ång. C¸c tæ hoµ gi¶i còng thÓ hiÖn tÝnh c«ng<br /> khai vµ b×nh ®¼ng trong viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn trong néi bé céng ®ång.<br /> D©n chñ trong kinh tÕ ®· t¹o ra nh÷ng tiÒn ®Ò vµ c¬ chÕ cho nh÷ng tiÕn bé x· héi ë<br /> n«ng th«n hiÖn nay.<br /> 6. Kinh tÕ hé vµ chÕ ®é tù qu¶n trong n«ng th«n<br /> ChÕ ®é tù qu¶n trong n«ng th«n tr−íc hÕt lµ chÕ ®é tù qu¶n cña c¸c céng ®ång<br /> th«n xãm trªn ph¹m vi l·nh thæ cña mçi céng ®ång. Trong thêi kú phong kiÕn, sù bÊt<br /> lùc cña c¸c Nhµ n−íc qu©n chñ ®· t¹o c¬ héi cho c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng duy tr×<br /> chñ nghÜa céng ®ång ®Þa ph−¬ng vèn tån t¹i tõ khi Nhµ n−íc ch−a xuÊt hiÖn. Tuy<br /> nhiªn chÕ ®é tù qu¶n nµy cho dï kh«ng cã sù can thiÖp cña Nhµ n−íc trung −¬ng, nã<br /> vÉn kh«ng hÒ lµ chÕ ®é tù qu¶n thuÇn tuý cña mäi thµnh viªn trong céng ®ång, mµ<br /> lu«n bÞ c¸c tÇng líp thèng trÞ ®Þa ph−¬ng thao tóng. C¸c nhãm thèng trÞ nµy kh«ng<br /> bao giê ®Ó cho c¸c thµnh viªn trong céng ®ång tù do thÓ hiÖn ý chÝ cña hä nh− néi<br /> dung cña kh¸i niÖm d©n chñ nªu ra. V× thÕ vÊn ®Ò d©n chñ trong n«ng th«n kh«ng<br /> ®ång nhÊt víi chÕ ®é tù qu¶n ®Þa ph−¬ng mµ vÊn ®Ò lµ sù tham gia d©n chñ cña<br /> ng−êi d©n ®· ®−îc b¶o ®¶m ra sao, cã phï hîp víi tr×nh ®é vµ nguyÖn väng cña hä<br /> hay kh«ng?<br /> ChÕ ®é tù qu¶n lµng x· lµ ®ßi hái cña tæ chøc x· héi lµng x· vèn chØ dùa trªn<br /> sù hiÓu biÕt vµ kiÓm so¸t lÉn nhau gi÷a c¸c thµnh viªn trong mét céng ®ång t−¬ng<br /> ®èi nhá bÐ. Sù kiÓm so¸t nµy dùa trªn ®ßi hái vÒ mét d¹ng nh©n c¸ch toµn diÖn thay<br /> v× d¹ng nh©n c¸ch phiÕn diÖn cña con ng−êi c¸ nh©n kiÓu ®« thÞ. Con ng−êi n«ng<br /> th«n kh«ng thÓ che dÊu hay tõ chèi thÓ hiÖn bÊt cø vai trß hay tr¸ch nhiÖm nµo<br /> trong tæng thÓ nh©n c¸ch cña nã. Trong khi con ng−êi c¸ nh©n ®« thÞ hoµn toµn cã<br /> thÓ che dÊu suy nghÜ, hµnh vi vµ ®êi t− cña hä tr−íc c«ng chóng. Sù gi¸m s¸t c¸c vai<br /> trß x· héi do ®ã ph¶i ®−îc th«ng qua c¬ chÕ hiÓu biÕt vµ tin cËy lÉn nhau. Sù gi¸m<br /> s¸t c¸c c«ng viÖc chung cña céng ®ång còng chñ yÕu dùa trªn quan hÖ tham gia trùc<br /> tiÕp cña c¸c chñ thÓ x· héi. C¸c vai trß ®¹i diÖn chØ cã thÓ lµ ®¹i diÖn gia ®×nh hay<br /> cao h¬n lµ dßng hä. TÝnh −u ®iÓm vµ tÝnh h¹n chÕ cña d©n chñ tù qu¶n lµng x· còng<br /> lµ ë ®ã.<br /> §Ó h¹n chÕ tÝnh côc bé ®Þa ph−¬ng cña chÕ ®é tù qu¶n lµng x·, c¸c chÝnh<br /> quyÒn phong kiÕn tr−íc ®©y th−êng s¸t nhËp tæ chøc x· héi ®Þa ph−¬ng vµo hÖ thèng<br /> cai trÞ cña toµn x· héi th«ng qua viÖc ®Æt ra c¸c chøc quan x· thay v× ®Ó cho c¸c céng<br /> ®ång ®Þa ph−¬ng cö ra ng−êi qu¶n lý céng ®ång cña hä. Nh−ng tÝnh rêi r¹c cña c¸c<br /> quan hÖ gi÷a Nhµ n−íc trung −¬ng vµ c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng vµ tÝnh tù trÞ cña<br /> c¸c céng ®ång ®· lµm cho nh÷ng cè g¾ng nµy kh«ng ®¹t hiÖu qña mong muèn. C¸c<br /> nhãm thèng trÞ ®Þa ph−¬ng lu«n thao tóng c¸c phÇn tö ®¹i diÖn cho sù cã mÆt cña<br /> Nhµ n−íc ë ®Þa ph−¬ng nh©n danh cho quyÒn tù qu¶n cña céng ®ång.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn §øc TruyÕn 27<br /> <br /> <br /> Trong thêi kú §æi Míi, kinh tÕ hé n«ng d©n ®ßi hái quyÒn tham gia vµ tr¸ch<br /> nhiÖm x· héi cña mçi hé thµnh viªn trong céng ®ång trªn mäi mÆt cña ®êi sèng céng<br /> ®ång cña ng−êi d©n. ChÕ ®é d©n chñ trùc tiÕp nµy phï hîp víi tr×nh ®é vµ tËp qu¸n<br /> tham gia tù qu¶n céng ®ång cña hä. Nh÷ng truyÒn thèng céng ®ång ®Þa ph−¬ng cho<br /> dï kh«ng thÓ gi¶i quyÕt mäi vÊn ®Ò cña ®êi sèng céng ®ång h«m nay song chóng vÉn<br /> lµ nh÷ng biÖn ph¸p phï hîp víi c¸ch suy nghÜ cña ng−êi d©n vµ ®Æc ®iÓm cña lèi<br /> sèng céng ®ång n«ng th«n.<br /> Thùc vËy, nh÷ng nghiªn cøu gÇn ®©y cho thÊy ng−êi n«ng d©n quan t©m tíi<br /> c¸c sinh ho¹t céng ®ång chñ yÕu th«ng qua nh÷ng môc tiªu kinh tÕ g¾n víi kinh tÕ<br /> hé gia ®×nh nh− ph©n chia l¹i ruéng kho¸n, ®Þnh møc nép kho¸n s¶n, vay vèn, h−íng<br /> dÉn kü thuËt s¶n xuÊt vµ b¶o vÖ c©y trång vËt nu«i. Trªn b×nh diÖn x· héi, nh÷ng<br /> ho¹t ®éng x©y dùng c¬ së h¹ tÇng nh− ®iÖn ®−êng, tr−êng, tr¹m ®· thùc sù l«i cuèn<br /> ng−êi d©n tham gia víi t− c¸ch lµ sù thÓ hiÖn tinh thÇn céng ®ång cña mçi thµnh<br /> viªn. Nh÷ng sinh ho¹t x· héi kh«ng g¾n víi c¸c môc tiªu kinh tÕ hay céng ®ång nãi<br /> trªn ®Òu Ýt cã søc l«i cuèn ®«ng ®¶o quÇn chóng tham gia. C¸c héi ng−êi giµ hay phô<br /> n÷ lµ hai vÝ dô ®iÓn h×nh cho søc sèng cña c¸c phong trµo x· héi trong n«ng th«n<br /> hiÖn nay. NÕu phong trµo ng−êi giµ g¾n víi ®êi sèng céng ®ång th× phong trµo phô n÷<br /> l¹i tËp trung vµo c¸c vÊn ®Ò cña kinh tÕ hé gia ®×nh nh− vay vèn, chuyÓn ®æi c¬ cÊu<br /> kinh tÕ vµ kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh, trong khi c¸c phong trµo thanh thiÕu niªn tr−íc<br /> ®©y rÊt m¹nh l¹i ch−a t×m ®−îc ®éng lùc ®Ó ph¸t triÓn nh− tr−íc ®ã.<br /> GÇn ®©y, phong trµo x©y dùng l¹i c¸c quy −íc céng ®ång hay h−¬ng −íc ®ang<br /> ®−îc c¸c céng ®ång vµ Nhµ n−íc quan t©m. Trong x©y dùng vµ thùc hiÖn h−¬ng −íc,<br /> ng−êi d©n d−êng nh− ®−îc trùc tiÕp tham gia vµo viÖc x©y dùng vµ qu¶n lý céng ®ång<br /> h¬n lµ gi÷ th¸i ®é thô ®éng tr−íc nh÷ng quy ®Þnh tõ trªn ®−a xuèng. ViÖc ®ãn r−íc<br /> träng thÓ B»ng x¸c nhËn lµng v¨n hãa míi còng ®· trë thµnh c¸c sù kiÖn céng ®ång<br /> nªn ®−îc mäi thµnh viªn lµng x· hÕt søc quan t©m. Tuy nhiªn tinh thÇn céng ®ång<br /> nµy cÇn ®−îc nh×n nhËn trªn tinh thÇn x· héi ®Ó cho nã kh«ng chØ ph¶n ¸nh lîi Ých<br /> vµ mèi quan t©m cña c¸c céng ®ång nhá bÐ mµ c¶ lîi Ých vµ nguyÖn väng cña toµn x·<br /> héi. Sù phèi hîp gi÷a c¸c ®Þa ph−¬ng víi c¸c cÊp chÝnh quyÒn cÊp trªn vµ c¬ quan<br /> qu¶n lý v¨n hãa lµ ®iÒu cÇn thiÕt ®Ó cho tinh thÇn céng ®ång trong n«ng th«n hiÖn<br /> nay cã c¬ héi ®ãng gãp vµo c¸c phong trµo x· héi chung cña ®Êt n−íc.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />