Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: "Câu bị động" và "nghĩa bị động" trong tiếng Việt

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:236

Thêm vào BST

Báo xấu

497
lượt xem 75
download

Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: "Câu bị động" và "nghĩa bị động" trong tiếng Việt

Mô tả tài liệu

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: "Câu bị động" và "nghĩa bị động" trong tiếng Việt nêu lên những tiền đề lý thuyết; những chỉ tố của câu bị động và nghĩa bị động; những cách khác để diễn đạt nghĩa bị động trong tiếng Việt và một số nội dung khác.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: "Câu bị động" và "nghĩa bị động" trong tiếng Việt

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM TP. HOÀ CHÍ MINH NGUYEÃN HOAØNG TUAÁN “CAÂU BÒ ÑOÄNG” VAØ “NGHÓA BÒ ÑOÄNG” TRONG TIEÁNG VIEÄT Chuyeân ngaønh: NGOÂN NGÖÕ HOÏC Maõ soá: 60 22 01 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ NGOÂN NGÖÕ HOÏC NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: PGS.TS. NGUYEÃN THÒ HAI Thaønh phoá Hoà Chí Minh – 2006
LÔØI CAÛM ÔN Luaän vaên ñöôïc hoaøn thaønh taïi tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm TP. Hoà Chí Minh theo chöông trình ñaøo taïo Thaïc só heä chính qui taäp trung, töø 2003 ñeán 2006. Baèng taát caû tình caûm chaân thaønh cuûa mình, toâi xin baøy toû loøng bieát ôn ñeán Ban giaùm hieäu tröôøng Ñaïi hoïc, Ban chuû nhieäm khoa Ngöõ vaên vaø Phoøng KHCN sau Ñaïi hoïc cuûa nhaø tröôøng ñaõ taän tình giuùp ñôõ dìu daét toâi trong suoát quaù trình hoïc taäp. Trong quaù trình laøm luaän vaên toát nghieäp, toâi nhaän ñöôïc söï höôùng daãn taän tình cuûa Phoù Giaùo sö – Tieán só Nguyeãn Thò Hai, ngöôøi giuùp ñôõ toâi trong thôøi gian laøm ñeà taøi. Toâi xin baøy toû loøng tri aân chaân thaønh cuøng vôùi taát caû söï kính troïng saâu saéc nhaát. Nhaân dòp naøy, toâi xin toû loøng bieát ôn ñeán PGS. Cao Xuaân Haïo vaø caùc thaày coâ, ñoàng nghieäp ñaõ quan taâm, ñoäng vieân, giuùp ñôõ toâi khi thöïc hieän ñeà taøi naøy. Cuoái cuøng vôùi tình caûm noàng thaém, xin göûi ñeán nhöõng ngöôøi thaân yeâu nhaát ñaõ heát loøng ñoäng vieân vaø giuùp ñôõ toâi hoaøn thaønh luaän vaên. TP. Hoà Chí Minh, ngaøy 19 thaùng 8 naêm 2006 Ngöôøi thöïc hieän ñeà taøi NGUYEÃN HOAØNG TUAÁN
MÔÛ ÑAÀU 1. LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI VAØ MUÏC ÑÍCH NGHIEÂN CÖÙU Trong tieáng Vieät, thaùi bò ñoäng (passive voice) vaø cuøng vôùi noù laø khaùi nieäm caâu bò ñoäng (passive sentence) hay “nghóa bò ñoäng” (“passive meaning”) ñöôïc giôùi Vieät ngöõ hoïc raát quan taâm. Vaán ñeà naøy ñaõ ñöôïc baøn ñeán khaù nhieàu nhöng cho ñeán nay caùc yù kieán vaãn coøn phaân taùn, thaäm chí ngay caû ñoái vôùi vieäc caâu bò ñoäng coù toàn taïi trong tieáng Vieät hay khoâng vaãn chöa coù ñöôïc söï nhaát trí. Moät soá nhaø Vieät ngöõ hoïc cho raèng tieáng Vieät khoâng coù thaùi bò ñoäng hay caâu bò ñoäng vì tieáng Vieät, voán thuoäc loaïi hình Ñeà-Thuyeát, khoâng coù Chuû ngöõ ngöõ phaùp chæ ngöôøi haønh ñoäng hay chuû theå mang traïng thaùi. Moät soá khaùc cho raèng maëc duø tieáng Vieät khoâng coù daïng bò ñoäng vôùi tö caùch laø moät phaïm truø ngöõ phaùp cuûa ñoäng töø, nhöng vaãn coù theå noùi ñeán keát caáu caâu bò ñoäng trong tieáng Vieät, caên cöù vaøo söï toàn taïi cuûa caùc caáu truùc coù vò ngöõ goàm ñöôïc, bò keát hôïp vôùi moät ñoäng töø ngoaïi ñoäng. Ñöùng tröôùc vaán ñeà naøy, moät ngöôøi bình thöôøng, coù theå chaúng quan taâm laø maáy. Nhöng chính hoï khi bieát raèng vaán ñeà chöa ñöôïc nhaát quaùn aáy laïi ñöôïc nhaø tröôøng phoå thoâng ñöa vaøo boä saùch giaùo khoa ñeå giaûng daïy cho con em mình thì chaéc hoï seõ khoâng maáy haøi loøng! Coøn vôùi moät soá ngöôøi khaùc, nhöõng ngöôøi ñaõ coù ít nhieàu kieán thöùc veà Ngoân ngöõ hoïc, khi caàm treân tay cuoán saùch giaùo khoa Ngöõ vaên 7 taäp II ñöôïc Boä Giaùo Duïc vaø Ñaøo Taïo cho pheùp thöïc hieän chính thöùc trong phaïm vi toaøn quoác töø naêm hoïc 2002 – 2003 ñeán nay – vaø ôû ñaáy ñaõ daønh troïn hai tieát hoïc cho noäi dung “Chuyeån ñoåi caâu chuû ñoäng thaønh caâu bò ñoäng” [37, tr. 57-58; 64-65] thì seõ nghó sao? Coù phaûi chaêng ñaây laø thoâng ñieäp töø boä saùch giaùo khoa ñaõ chính thöùc coâng nhaän raèng trong ngöõ phaùp tieáng Vieät coù moät quy taéc baét buoäc phaûi phaân bieät caâu bò ñoäng vaø caâu chuû ñoäng nhö trong tieáng Phaùp, ñoàng thôøi qua ñoù maø khaúng ñònh raèng phaïm truø thaùi laø moät phaïm truø ngöõ phaùp cuûa tieáng Vieät? Moät vaán ñeà chöa ñöôïc thoáng nhaát trieät ñeå, moät vaán ñeà gaây nhieàu söï tranh caõi nhaát trong giôùi Vieät ngöõ hoïc, vaãn ñang toàn taïi hai quan ñieåm traùi ngöôïc nhau veà noù nhö ñaõ
neâu treân, nhöng laïi ñöôïc chöông trình phoå thoâng ñöa vaøo giaûng daïy. Neáu vaäy hoïc sinh seõ khoâng bao giôø daùm vieát caâu: Côm ñaõ doïn leân - maø seõ vieát Côm ñaõ ñöôïc doïn leân. Cuõng töông töï nhö vaäy, hoï seõ söûa caùc caâu Tieàn ñaõ caát chöa; Baùo môùi ñoïc chöa…thaønh Tieàn ñaõ ñöôïc caát chöa, Baùo môùi ñöôïc ñoïc chöa... Vaäy thöû hoûi caùch noùi naøo töï nhieân hôn, caùch noùi naøo thoâng duïng hôn ñoái vôùi ngöôøi daïy cuõng nhö ngöôøi hoïc tieáng Vieät? Chính vì theá, chuùng toâi, trong phaïm vi cuûa moät luaän vaên cao hoïc, theo höôùng Ngöõ phaùp chöùc naêng, seõ coá gaéng giaûi quyeát trieät ñeå, mong roïi moät aùnh saùng coù söùc thuyeát minh vaøo moät vaán ñeà ñang chöa coù ñöôïc söï nhaát trí hoaøn toaøn, coù lieân quan ñeán caùch hieåu ngöõ phaùp tieáng Vieät, cuõng nhö ñeán vò trí cuûa tieáng Vieät trong caùc loaïi hình ngoân ngöõ cuûa nhaân loaïi, cuûa chaâu AÙ vaø cuûa vuøng Ñoâng Döông. Treân cô sôû ñoù, chuùng toâi muoán chöùng minh raèng noäi dung baøi giaûng Chuyeån ñoåi caâu chuû ñoäng thaønh caâu bò ñoäng hieän nay ñöôïc trieån khai trong saùch giaùo khoa baäc Trung hoïc cô sôû (lôùp 7 taäp II) laø moät vaán ñeà caàn phaûi ñöôïc xem xeùt laïi. 2. LÒCH SÖÛ NGHIEÂN CÖÙU VAÁN ÑEÀ Nhö ñaõ neâu, vaán ñeà daïng bò ñoäng noùi chung vaø caâu bò ñoäng trong tieáng Vieät noùi rieâng ñöôïc nhieàu taùc giaû ñeà caäp ñeán. Ñoù cuõng laø maët thuaän lôïi ñoái vôùi chuùng toâi khi baét tay thöïc hieän luaän vaên naøy. Quan ñieåm cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc (xem töø [1] ñeán [22]) coù theå khaùc nhau, thaäm chí ñoái laäp vôùi nhau, song duø coù theá naøo noù cuõng giuùp cho chuùng toâi phaùt hieän ra vaán ñeà vaø coù moät caùi nhìn khaùch quan hôn ñoái vôùi ñoái töôïng ñang khaûo saùt. Sau ñaây chuùng toâi xin ñöôïc toång löôïc noäi dung caùc coâng trình cuûa caùc nhaø ngöõ phaùp tieáng Vieät. Nhìn chung coù theå xem xeùt hai quan ñieåm sau: - Quan ñieåm thöù nhaát cho raèng tieáng Vieät khoâng coù daïng bò ñoäng hay caâu bò ñoäng. - Quan ñieåm thöù hai cho raèng tieáng Vieät khoâng coù daïng bò ñoäng vôùi tö caùch laø moät phaïm truø ngöõ phaùp cuûa ñoäng töø, nhöng vaãn coù theå noùi ñeán keát caáu caâu bò ñoäng trong tieáng Vieät. 2.1. Quan ñieåm cho raèng tieáng Vieät khoâng coù daïng bò ñoäng hay caâu bò ñoäng
1. Beân caïnh tieâu chí hình thaùi hoïc khi nhaän ñònh tieáng Vieät khoâng toàn taïi caâu bò ñoäng1, moät soá taùc giaû coøn döïa vaøo ñaëc ñieåm tieáng Vieät laø moät ngoân ngöõ thieân chuû ñeà chöù khoâng thieân chuû ngöõ, caùc ngoân ngöõ thieân chuû ñeà thì khoâng theå xuaát hieän bò ñoäng bôûi bò ñoäng laø ñaëc tröng cuûa caùc ngoân ngöõ thieân chuû ngöõ. YÙ kieán naøy xuaát phaùt töø luaän ñieåm cuûa Ch.N. Li vaø S.A.Thompson (1976) veà söï ñoái laäp giöõa hai loaïi hình ngoân ngöõ “Thieân chuû ñeà” vaø “Thieân chuû ngöõ”. Döïa vaøo yù kieán cuûa Ch.N. Li vaø S.A.Thompson, Cao Xuaân Haïo (1991, 2001) khaúng ñònh döùt khoaùt raèng tieáng Vieät khoâng coù thaùi bò ñoäng, do ñoù khoâng coù caâu bò ñoäng. Theo oâng, tieáng Anh vaø caùc thöù tieáng Chaâu AÂu khaùc laø nhöõng ngoân ngöõ ''Thieân chuû ngöõ'' (Subject-prominent Languages), thì tieáng Vieät coù ñuû nhöõng thuoäc tính cuûa moät ngoân ngöõ ''Thieân chuû ñeà'' (Topic-prominent Languages). Keát caáu bò ñoäng laø moät trong nhöõng ñaëc tröng cuûa caùc ngoân ngöõ ''Thieân chuû ngöõ'', coøn trong caùc ngoân ngöõ ''Thieân chuû ñeà'', Thaùi bò ñoäng ñöôïc coi laø moät hieän töôïng ngoaïi bieân - haïn höõu, khoâng maáy khi thaáy coù. Cao Xuaân Haïo khaúng ñònh: Caâu bò ñoäng laø loaïi caâu trong ñoù chuû ngöõ khoâng ñaûm ñöông vai ngöôøi haønh ñoäng, ngöôøi mang tính chaát hay ngöôøi coù caûm xuùc, maø laø moät vai nghóa khaùc, thöôøng laø vai ñoái töôïng cuûa haønh ñoäng, cuûa tình caûm, hay laø vai ngöôøi nhaän, trong khi caùc vai thöôøng do chuû ngöõ ñaûm ñöông coù theå ñöôïc chæ roõ ra moät caùch hieån ngoân hay khoâng. Nghóa bò ñoäng chính laø nghóa cuûa loaïi caâu vöøa noùi treân. Coøn Nguyeãn Thò AÛnh [1, tr. 36-47], döïa treân quan nieäm cuûa Ngöõ phaùp chöùc naêng, vaø tieáp thu quan ñieåm cuûa Cao Xuaân Haïo, cuõng coù keát luaän töông töï. Khi chöùng minh trong tieáng Vieät khoâng coù “thaùi bò ñoäng” hai taùc giaû neâu treân ñaõ ñeà caäp ñeán caùc vaán ñeà nhö sau: - Thöïc ra, baát kyø ngoân ngöõ naøo cuõng coù khaû naêng dieãn taû yù nghóa bò ñoäng. Song, vôùi moät ngoân ngöõ ''Thieân chuû ngöõ'', Thaùi bò ñoäng ñöôïc ngöõ phaùp hoùa thaønh moät phaïm truø vôùi moät hình thöùc bieåu ñaït rieâng coù tính baét buoäc tuyeät ñoái, trong khi tieáng Vieät, 1 Tieáng Vieät laø moät ngoân ngöõ thuoäc loaïi hình ñôn laäp, phaân tích tính, vò töø tieáng Vieät khoâng coù caùc chæ toá ñaùnh daáu veà ngoâi, thôøi, thöùc, daïng…, neân khoâng toàn taïi caâu bò ñoäng nhö caùc ngoân ngöõ bieán hình (tieáng Anh, tieáng Phaùp,v.v.). Ñeå chuyeån ñöôïc moät caâu töø daïng chuû ñoäng sang daïng bò ñoäng thì caùc ngoân ngöõ bieán hình phaûi duøng ñeán söï bieán ñoåi hình thaùi cuûa vò töø. Tieáng Vieät voán laø moät ngoân ngöõ khoâng coù hieän töôïng bieán hình töø neân tieáng Vieät khoâng coù daïng bò ñoäng vôùi tö caùch laø moät phaïm truø ngöõ phaùp.
moät ngoân ngöõ ''Thieân chuû ñeà'' thì yù nghóa bò ñoäng khoâng heà coù moät hình thöùc bieåu ñaït naøo nhö theá. Nhöõng taùc giaû ñaõ coâng nhaän keát caáu ñöôïc, bò thöôøng ñöôïc duøng ñeå dòch caùc keát caáu bò ñoäng cuûa tieáng AÂu Chaâu laø nhöõng keát caáu bò ñoäng, khoâng nhaän thaáy raèng hai vò töø naøy laø nhöõng vò töø ngoaïi ñoäng chính danh trong ngoân ngöõ naøo cuõng coù, vaø ngoân ngöõ naøo cuõng duøng chuùng ôû hình thaùi chuû ñoäng ñeå bieåu ñaït nhöõng yù nghóa maø caùc taùc giaû aáy goïi laø bò ñoäng. - Trong tieáng Vieät khoâng coù moät vai nghóa naøo coù theå do nghóa cuûa vò töø phaân cho caùc thaønh phaàn caâu nhö trong caùc thöù tieáng Chaâu AÂu. Vaäy chæ moät ai muoán aùp ñaët caùc phaïm truø ngöõ phaùp cuûa caùc thöù tieáng Chaâu AÂu vaøo tieáng Vieät, moät ngoân ngöõ khaùc haün loaïi hình, môùi coù theå noùi raèng tieáng Vieät coù Thaùi bò ñoäng. - Veà noäi dung, yù nghóa tình thaùi cuûa bò laø bình luaän veà caùi söï tình do vò töø boå ngöõ bieåu thò nhö moät söï tình ''baát lôïi'' cho chuû theå hay cho caùi ñoái töôïng ñöôïc choïn laøm chuû ñeà. Ngöôïc laïi, yù nghóa tình thaùi cuûa ñöôïc laø bình luaän veà söï tình aáy nhö moät söï tình ''coù lôïi'' cho chuû theå hay cho sôû chæ cuûa chuû ñeà. - Hôn nöõa, ñöôïc vaø bò trong tieáng Vieät chöa bao giôø maát chuùt yù nghóa töø vöïng naøo ñeå ta coù theå noùi raèng noù ñaõ ''hö hoùa'' (töùc ngöõ phaùp hoùa) vaø bieán thaønh nhöõng ''trôï töø'', duø khi boå ngöõ cuûa noù laø ngöõ danh töø hay ngöõ vò töø. Nghóa tình thaùi cuûa ñöôïc (''coù lôïi, ñaùng möøng'') vaø cuûa bò (''baát 1ôïi, ñaùng tieác'') khoâng bao giôø suy suyeån. Nhöõng ñieàu neâu treân caøng cho thaáy bò, ñöôïc khoâng theå ñöôïc coi laø moät tieâu chí ngöõ phaùp ñeå nhaän dieän Caâu bò ñoäng, vaø söï phaân bieät yù nghóa bò ñoäng vaø yù nghóa chuû ñoäng trong tieáng Vieät laø vaán ñeà ngoân caûnh (duïng phaùp), chöù khoâng phaûi laø vaán ñeà ngöõ phaùp. Chính vì theá, coù theå khaúng ñònh tieáng Vieät khoâng coù Thaùi bò ñoäng nhö laø moät phaïm truø ngöõ phaùp. Ñoàng tình vôùi quan ñieåm thöù nhaát naøy coøn coù hai taùc giaû Hoaøng Duõng vaø Buøi Maïnh Huøng. Trong Nhöõng tri thöùc vaø kyõ naêng veà tieáng Vieät caàn ñöôïc daïy vaø hoïc ôû nhaø tröôøng phoå thoâng [8, tr. 66-67], khi baøn veà vò töø, hai taùc giaû ñaõ nhaän ñònh: bò vaø ñöôïc thöôøng ñöôïc coi laø "chæ toá cuûa thaùi bò ñoäng". Nhöng tieáng Vieät khoâng coù "thaùi bò ñoäng", vì vai
nghóa cuûa Ñeà khoâng bò giôùi haïn nhö chuû ngöõ trong caùc thöù tieáng Chaâu AÂu. Hai vò töø naøy ñeàu giöõ nguyeân nghóa töø vöïng, neân khoâng theå xeáp vaøo loaïi hö töø ("chæ toá"). Boå ngöõ cuûa noù coù theå laø danh ngöõ hay laø vò ngöõ. Khi boå ngöõ cuûa bò hay ñöôïc laø vò ngöõ, hai vò töø naøy coù theå ñöôïc coi laø moät thöù vò töø tình thaùi, duø chuû theå cuûa noù khoâng truøng vôùi chuû theå cuûa vò ngöõ laøm boå ngöõ tröïc tieáp cho noù. 2. Nhöõng taùc giaû uûng hoä quan nieäm tieáng Vieät khoâng coù daïng bò ñoäng vaø caâu bò ñoäng coøn döïa treân quan nieäm raèng caùc ñoäng töø bò vaø ñöôïc laø nhöõng ñoäng töø ngoaïi ñoäng chính danh, neân khoâng theå coi chuùng laø daáu hieäu ngöõ phaùp bieåu hieän quan heä bò ñoäng. Nguyeãn Kim Thaûn (1977) cho raèng ñoäng töø bò, ñöôïc laø nhöõng ñoäng töø ñoäc laäp ñoùng vai troø chính trong boä phaän vò ngöõ cuûa caâu chöù khoâng phaûi laø hö töø bieåu thò daïng bò ñoäng cuûa ñoäng töø. Daïng chuû ñoäng vaø daïng bò ñoäng laø phaïm truø ngöõ phaùp cuûa tieåu loaïi ñoäng töø ngoaïi ñoäng. Ñoäng töø tieáng Vieät khoâng coù phaïm truø daïng theo khaùi nieäm truyeàn thoáng. YÙ nghóa bò ñoäng cuûa caâu noùi ñöôïc bieåu thò baèng hai caùch. a) Caùch thöù nhaát laø ñaûo traät töï cuûa ñoäng töø ngoaïi ñoäng vaø danh töø bieåu thò ñoái töôïng chi phoái cuûa ñoäng töø aáy. Ví duï: Song nhöõng veát thöông ñang haøn gaén daàn daàn. (TDT, 58) b) Caùch bieåu thò thöù hai cuûa yù nghóa bò ñoäng laø duøng nhöõng ñoäng töø chòu ñöïng may ruûi phaûi, chòu, maéc, bò vaø ñöôïc ñaët lieàn ñoäng töø ngoaïi ñoäng. Ví duï: Choàng vaãn bò ñaùnh bò troùi suoát ñeâm. (NTT, 95) Caùch bieåu thò baèng phöông tieän töø vöïng naøy coøn coù saéc thaùi may ruûi. Ñöôïc bieåu thò söï may maén cho chuû theå. Ñöôïc coù nghóa laø ''tieáp nhaän moät caùch may maén'' ''coù dòp toát ñeå laøm caùi gì'', ''ñöôïc pheùp (may maén) laøm caùi gì'', ví duï: - Toâi sung söôùng ñöôïc laõnh caùi traùch nhieäm keát thuùc leã khai maïc. (HCT, II,78). bò bieåu thò söï ruûi ro cho chuû theå. Coù khi noù coù nghóa laø “khoâng may maén...'', ví duï: - Toâi bò gaõy chaân.
Khoâng theå coi ñaây laø nhöõng töø toá bieåu thò daïng bò ñoäng, bôûi vì daïng bò ñoäng cuûa ñoäng töø chæ coù theå do ñoäng töø ngoaïi ñoäng ñöôïc hình thöùc hoùa taïo thaønh, khaùch theå phaûi chi phoái laïi chuû theå vaø ta coù theå giaûi bieán caâu theo daïng chuû ñoäng. Toùm laïi, bò, ñöôïc vaãn ñöôïc duøng nhö ñoäng töø ñoäc laäp; boå ngöõ cuûa noù coù theå laø: danh töø, ñoäng töø, tính töø hay moät töø toå [16, tr. 237-241]. Quan ñieåm cuûa Nguyeãn Kim Thaûn ñöôïc Nguyeãn Minh Thuyeát (1986, 1998) uûng hoä laøm saùng toû theâm. Tuy nhieân, duø khoâng thöøa nhaän tieáng Vieät coù daïng bò ñoäng nhö caùc ngoân ngöõ Chaâu AÂu, nhöng caû hai taùc giaû ñeàu cho raèng tieáng Vieät coù caùch bieåu hieän yù nghóa bò ñoäng rieâng cuûa mình, ñoù laø caùch bieåu hieän baèng caáu truùc cuù phaùp (Nguyeãn Kim Thaûn) hay phöông tieän töø vöïng (Nguyeãn Minh Thuyeát). 3. Ñinh Vaên Ñöùc [6, tr. 139-141] thì cho raèng hai töø bò vaø ñöôïc chöa ñöôïc xem laø hö töø thöïc söï, taùc giaû xeáp vaøo nhoùm caùc ñoäng töø tình thaùi ngöõ phaùp, laø nhöõng ñoäng töø troáng nghóa. ÔÛ chuùng caùc yù nghóa töø vöïng laø raát ít, chuùng ñaõ ñöôïc ngöõ phaùp hoaù nhöng laïi chöa trôû thaønh nhöõng hö töø thöïc söï, nhöõng ñoäng töø naøy coù noäi haøm raát heïp neân ngoaïi dieân phaûi roäng- chuùng luoân luoân coù thaønh toá phuï, ví duï: - Khoâng caàn giaûi quyeát tieáp. - Chöa coù theå laøm xong. - Ñang muoán gaëp thaày giaùo. - Cuõng ñònh ñeán thaêm anh. - Ñaõ toan ghi cheùp laïi. - Chaúng daùm laøm phieàn baïn. - Coøn ñöôïc thöôûng nöõa. - Ñaõ bò cheâ traùch nhieàu. Theo oâng, xeùt treân phöông dieän ngöõ nghóa, caùc ñoäng töø naøy coù hai maët, moät maët chuùng mang yù nghóa ngöõ phaùp vôùi tính caùch laø moät trung taâm ngöõ phaùp trong toå hôïp vôùi thaønh toá khaùc, coù theå ñoùng vai troø cuûa tieâu chí ngöõ phaùp, trong quan heä vôùi yù nghóa tieáp thuï- bò
ñoäng. Nhöng moät maët khaùc, chuùng coøn mang yù nghóa tình thaùi tham gia dieãn ñaït caùc nhaän xeùt ñaùnh giaù chuû quan cuûa ngöôøi noùi, tính muïc ñích cuûa phaùt ngoân. Khi dieãn ñaït caùc yù nghóa caùc töø ñöôïc, bò moät maët laø phöông tieän dieãn ñaït yù nghóa ngöõ phaùp tieáp thuï nhöng tieáp thuï ôû ñaây coù theå ñöôïc hieåu theo saéc thaùi “may” hay “ruûi”, maø “may” hay “ruûi” laø theo nhaän thöùc vaø ñaùnh giaù cuûa ngöôøi noùi- do ñoù bò vaø ñöôïc cuõng laâm thôøi trôû thaønh nhöõng töø tình thaùi. Tình hình ñoái vôùi caùc ñoäng töø khaùc trong nhoùm naøy, treân nguyeân taéc cuõng nhö vaäy, ñieàu ñoù khieán chuùng trôû thaønh nhöõng ñoäng töø tình thaùi- ngöõ phaùp. 4. Thoâng qua vieäc so saùnh ngöõ nghóa, ngöõ phaùp cuûa ñöôïc, bò, phaûi trong tieáng Vieät vôùi ban, t’raân trong tieáng Khmer, Vuõ Ñöùc Nghieäu [11, tr. 13-24] cuõng coù caùch nhìn nhaän nhö sau: - YÙ nghóa bò ñoäng cuûa caùc töø ñöôïc, bò laø do nghóa “töï noù” chöù khoâng phaûi laø yù nghóa bò ñoäng do söï caáu taïo daïng bò ñoäng (passive voice) ñem ñeán. Vì vaäy, ñoù laø nhöõng töø coù yù nghóa thuï ñoäng chöù khoâng phaûi laø nhöõng töø ôû daïng bò ñoäng hay yeáu toá taïo daïng bò ñoäng cho ñoäng töø khaùc. - Trong tieáng Vieät, caùc caáu truùc cuù phaùp bò ñoäng coù theå ñöôïc taïo laäp nhôø nhöõng töø coù yù nghóa thuï ñoäng hoaëc vôùi caáu truùc coù töø mang nghóa thuï ñoäng.Vaø nhöõng töø naøy laïi hoaøn toaøn khoâng phaûi laø nhöõng töø ñöôïc bieán hình ñeå theå hieän daïng bò ñoäng (ñöôïc hieåu vôùi tö caùch laø moät phaïm truø ngöõ phaùp), cho neân coù theå noùi caùch khaùc raèng: ñeå theå hieän caùi yù nghóa töông ñöông vôùi yù nghóa cuûa daïng bò ñoäng trong caùc ngoân ngöõ bieán hình Chaâu AÂu, tieáng Vieät (ngoân ngöõ ñôn laäp, khoâng bieán hình) ñaõ söû duïng caùc phöông thöùc töø vöïng chöù khoâng phaûi laø nhöõng phöông thöùc thuoäc veà ngöõ phaùp. 2.2. Quan ñieåm cho raèng tieáng Vieät khoâng coù daïng bò ñoäng vôùi tö caùch laø moät phaïm truø ngöõ phaùp cuûa ñoäng töø, nhöng vaãn coù theå noùi ñeán keát caáu caâu bò ñoäng trong tieáng Vieät. Ngöôïc vôùi quan nieäm treân, moät soá nhaø nghieân cöùu khaùc laïi cho raèng trong tieáng Vieät maëc duø khoâng coù phaïm truø bò ñoäng vôùi tö caùch laø moät phaïm truø hình thaùi hoïc nhöng vaãn coù caáu truùc bò ñoäng hay caâu bò ñoäng.
1. Nguyeãn Phuù Phong (1976) thöøa nhaän “bò ñoäng” nhö moät phaïm truø ngöõ phaùp taùch bieät trong tieáng Vieät. OÂng bieän luaän raèng coù theå xaùc laäp moät caëp caâu chuû ñoäng - bò ñoäng tieáng Vieät töông öùng veà maët chuyeån dòch vôùi caëp caâu chuû ñoäng - bò ñoäng trong tieáng Phaùp, vaø chæ roõ moái quan heä hình thöùc giöõa caùc thaønh phaàn cuûa moãi caëp caâu trong nhöõng thuaät ngöõ chung. OÂng cuõng cho ñöôïc, bò, do laø nhöõng trôï töø bò ñoäng. 2. Hoaøng Troïng Phieán (1980) quan nieäm “trong tieáng Vieät phöông thöùc ñoái laäp bò ñoäng vaø chuû ñoäng khoâng phaûi baèng con ñöôøng ngöõ phaùp thuaàn tuyù maø baèng con ñöôøng töø vöïng - ngöõ phaùp”. Theo taùc giaû, quan heä cuù phaùp trong caâu bò ñoäng tieáng Vieät ñöôïc bieåu hieän nhö sau: - Boå ngöõ ñoái töôïng trong caâu chuû ñoäng trôû thaønh chuû ngöõ trong caâu bò ñoäng töông öùng. - Vò ngöõ bao goàm caùc töø bò, ñöôïc, do keøm theo ñoäng töø ngoaïi ñoäng. - Chuû theå ôû caâu chuû ñoäng khoâng baét buoäc phaûi xuaát hieän trong caâu bò ñoäng töông öùng. 3. Coøn N.V. Stankevich (1982) khi ñoái chieáu tieáng Vieät vôùi ba loaïi hình tieáng Haùn, taùc giaû ñaõ nhaän ñònh veà keát caáu bò ñoäng vaø yù nghóa bò ñoäng trong tieáng Vieät nhö sau: ÔÛ tieáng Vieät hieän ñaïi coù 6 kieåu caâu bò ñoäng: V1: Ñ + V: Thö vieát xong. V2: Ñ + Tt + V: Chöõ Haùn khoù vieát. V3: V + Ñ: (Treân töôøng) treo moät böùc tranh. V4: Ñ + thuï ñoäng + C + V: Toâi bò thaày phaït. V5: Ñ + laø do + C + V: Tranh naøy laø do An veõ. V6: Ñ + V + C: AÙo thaém nöôùc. Theo taùc giaû kieåu caâu bò ñoäng ñöôïc duøng roäng raõi nhaát trong tieáng Vieät laø V4 coù ñoäng töø thuï ñoäng laøm vò ngöõ. Baø nhaän ñònh tieáng Vieät coù maáy ñaëc ñieåm nhö sau veà caùch dieãn ñaït yù nghóa bò ñoäng: - Kieåu caâu coù ñoäng töø thuï ñoäng laø kieåu phoå bieán khaù roäng;
- Trong khi trình baøy yù nghóa bò ñoäng, coù söï phaân bieät roõ giöõa tröôøng hôïp “may, toát” vaø tröôøng hôïp “ruûi, xaáu”; - Caùi maø ngöôøi ta goïi laø “caâu bò ñoäng” chæ laø moät tröôøng hôïp caù bieät trong nhöõng bieán theå coù theå coù cuûa kieåu caâu coù ñoäng töø thuï ñoäng; - Vai troø cuûa hö töø trong caâu bò ñoäng laø moät vai troø khoâng roõ neùt laém.[14, tr. 174- 185] 4. Leâ Xuaân Thaïi (1989) cuõng taùn ñoàng moät quan ñieåm töông töï, khi cho raèng tieáng Vieät maëc duø khoâng coù caùc caâu bò ñoäng hoaøn toaøn gioáng nhö caâu bò ñoäng trong caùc ngoân ngöõ Chaâu AÂu nhöng cuõng coù loaïi caâu coù theå goïi laø caâu bò ñoäng vôùi nhöõng ñaëc ñieåm sau: - Chuû ngöõ cuûa caâu bieåu thò ñoái töôïng haønh ñoäng chöù khoâng phaûi laø chuû theå haønh ñoäng. - Vò ngöõ cuûa caâu bò ñoäng do taùc ñoäng caùc ñoäng töø bò, ñöôïc ñaûm nhieäm. - Sau vò ngöõ laø moät cuïm chuû vò. Ví duï: Em hoïc sinh naøy ñöôïc coâ giaùo khen. Thaønh phoá Vinh bò maùy bay giaëc taøn phaù. Ngoaøi ra, taùc giaû cuõng thöøa nhaän caùc caâu bò ñoäng coù nhöõng bieán theå vaéng bò, ñöôïc, kieåu: Böõa côm ñaõ doïn ra. Ngoâi nhaø naøy xaây baèng gaïch. [5, tr. 8-18] 5. Hai taùc giaû Dieäp Quang Ban vaø Nguyeãn Thò Thuaän (2000) cuõng beânh vöïc cho söï toàn taïi cuûa caâu bò ñoäng trong tieáng Vieät. Theo hai taùc giaû, daïng (thaùi) bò ñoäng trong tieáng Vieät khoâng phaûi laø daïng cuûa ñoäng töø maø laø daïng cuûa moät kieán truùc rieâng vôùi nhöõng ñaëc tröng ngöõ phaùp vaø ngöõ nghóa xaùc ñònh. Caùc taùc giaû naøy laäp luaän raèng ñoäng töø trong tieáng Vieät khoâng bieán hình töø, trong luùc ñoù phaïm truø daïng bò ñoäng, theo caùch hieåu cuûa caùc nhaø nghieân cöùu ngoân ngöõ AÁn- AÂu, thì gaén lieàn vôùi daïng thöùc bieán hình cuûa ñoäng töø trong caùc ngoân ngöõ coù bieán hình töø. Keát luaän hieån nhieân laø ñoäng töø tieáng Vieät, neáu theo caùch nhìn hình thaùi hoïc ñoù, thì khoâng theå coù daïng bò ñoäng. Tuy nhieân, hai taùc giaû naøy löu yù raèng vieäc xem xeùt daïng bò ñoäng nhö vaäy môùi chæ laø keát luaän veà hình thaùi cuûa ñoäng töø, chöù khoâng phaûi noùi veà phaïm truø yù nghóa cuûa thaùi bò ñoäng vaø caùch bieåu hieän ngöõ phaùp tính cuûa
noù trong tieáng Vieät. Phaïm truø daïng bò ñoäng cuûa tieáng Vieät, theo hoï, vaãn coù ñuû tö caùch moät phaïm truø ngöõ phaùp vôùi ñieàu kieän “baét buoäc” cuûa ngöõ phaùp laø söï coù maët cuûa yù nghóa ngöõ phaùp phaûi ñöôïc theå hieän (ñaùnh daáu) baèng phöông tieän hình thöùc theo loái ngöõ phaùp nghóa laø hoaëc baèng phuï toá, hoaëc baèng hö töø, traät töï töø hay caùc phöông thöùc ngöõ phaùp khaùc, vaø nhöõng phöông thöùc ngöõ phaùp ñoù coù theå ñöôïc duøng taùch rieâng hoaëc duøng phoái hôïp vôùi nhau. Theo ñoù, caùc taùc giaû ñaõ xaùc ñònh ñaëc ñieåm cuûa keát caáu bò ñoäng tieáng Vieät nhö sau: - Phöông thöùc ngöõ phaùp thích hôïp vôùi vieäc dieãn ñaït yù nghóa ngöõ phaùp bò ñoäng trong tieáng Vieät laø hö töø vaø traät töï töø. - Tính chaát cuûa ñoäng töø tham gia keát caáu bò ñoäng laø ñoäng töø ngoaïi ñoäng vaø coù quan heä nghóa vôùi thöïc theå neâu ôû danh töø laøm chuû ngöõ cuûa toaøn caâu, ñöùng tröôùc töø bò, ñöôïc. - Caáu truùc nghóa cuûa caâu bò ñoäng:  Caùc vai nghóa coù khaû naêng tham gia vaøo chöùc vuï ngöõ phaùp cuûa caâu bò ñoäng laø theå ñoái töôïng, theå tieáp nhaän, theå ñích, theå ñöôïc lôïi, theå bò haïi, theå vò trí.  Loaïi hình söï theå cuûa caâu bò ñoäng laø haønh ñoäng vôùi hai ñaëc tröng [+ñoäng] vaø [+chuû yù]. - Xeùt veà maët cuù phaùp, caâu bò ñoäng laø caâu coù hai keát caáu chuû vò, kieåu: C – V [C- V]. Noùi chung, theo hai taùc giaû naøy, daïng bò ñoäng trong tieáng Vieät khoâng phaûi laø daïng cuûa ñoäng töø, maø laø daïng cuûa moät kieán truùc rieâng vôùi nhöõng ñaëc tröng ngöõ phaùp vaø ngöõ nghóa xaùc ñònh. Tröôùc ñaây, Dieäp Quang Ban [2, tr. 149-153], cho raèng yù nghóa bò ñoäng cuûa caâu tieáng Vieät ñöôïc taïo ra bôûi hai ñieàu kieän sau: - Söï coù maët cuûa moät trong hai töø bò, ñöôïc ñaõ hö hoùa; - Sau caùc töø bò, ñöôïc coù maët moät keát caáu chuû– vò, trong ñoù yeáu toá chính trong vò ngöõ laø ñoäng töø ngoaïi ñoäng, chuû ngöõ cuûa ñoäng töø phaûi khaùc vôùi chuû ngöõ cuûa toaøn caâu
(töùc laø chuû ngöõ ñöùng tröôùc bò, ñöôïc), vaø chuû ngöõ cuûa ñoäng töø coù theå vaéng maët trong ví duï sau ñaây. Ví duï: (1) Giaùp ñöôïc (thaày) khen. Vaät neâu ôû chuû ngöõ trong caâu bò ñoäng thöôøng giöõ vai ñoái töôïng tröïc tieáp cuûa haønh ñoäng neâu ôû ñoäng töø ñöùng sau bò, ñöôïc, nhöng cuõng coù theå giöõ nhöõng vai khaùc. Duø laø vai ñoái töôïng tröïc tieáp hay vai khaùc, nhöõng vaät neâu ôû chuû ngöõ bò ñoäng nhaát thieát phaûi coù maët trong caâu khoâng bò ñoäng töông öùng. Chaúng haïn, caâu bò ñoäng (1) coù caâu khoâng bò ñoäng töông öùng, trong ñoù Giaùp laø yeáu toá baét buoäc, nhö trong ví duï sau ñaây: (2) Thaày khen Giaùp. Theo caùch hieåu vöøa neâu, coù theå keát luaän raèng trong tieáng Vieät coù kieåu caâu bò ñoäng ñoái laäp vôùi kieåu caâu khoâng bò ñoäng, maëc duø khoâng coù söï phaân bieät ñoäng töø ôû daïng bò ñoäng vaø ñoäng töø ôû daïng chuû ñoäng. 6. Nguyeãn Thò Vieät Thanh (2002) cuõng ñoàng quan nieäm raèng tieáng Vieät coù toàn taïi caâu bò ñoäng. Taùc giaû ñaõ neâu moät soá nhaän xeùt cuûa mình veà loaïi caâu bò ñoäng cuûa tieáng Nhaät vaø tieáng Vieät [15, tr. 25-30]: “ …vaán ñeà caâu bò ñoäng cuûa tieáng Vieät cho ñeán nay vaãn chöa daønh ñöôïc söï quan taâm thích ñaùng töø phía caùc nhaø ngoân ngöõ. Ngöôøi ta chæ môùi baøn ñeán nhöõng caâu bò ñoäng “ñieån hình”, coøn raát nhieàu tröôøng hôïp khoâng ñieån hình thì chöa ñöôïc baøn tôùi. Do vaäy, ngöôøi söû duïng môùi chæ bieát duøng caùc töø bò, ñöôïc… moät caùch töï nhieân chöù chöa coù yù thöùc phaân bieät khi naøo thì caùc töø naøy bieåu thò nghóa bò ñoäng, khi naøo khoâng”. 7. Thoâng qua cuoán saùch giaùo khoa Ngöõ vaên 7 - taäp II (2003) ta thaáy caùc taùc giaû ñaõ coâng nhaän trong tieáng Vieät coù caâu bò ñoäng neân töø ñaáy môùi daønh troïn hai tieát daïy cho noäi dung Chuyeån ñoåi caâu chuû ñoäng thaønh caâu bò ñoäng. Noäi dung baøi giaûng ôû tieát thöù nhaát ñöôïc trình baøy nhö sau: - Caâu chuû ñoäng laø caâu coù chuû ngöõ chæ ngöôøi, vaät thöïc hieän moät hoaït ñoäng höôùng vaøo ngöôøi, vaät khaùc (chæ chuû theå cuûa hoaït ñoäng). - Caâu bò ñoäng laø caâu coù chuû ngöõ chæ ngöôøi, vaät ñöôïc hoaït ñoäng cuûa ngöôøi, vaät khaùc höôùng vaøo (chæ ñoái töôïng cuûa hoaït ñoäng).
- Muïc ñích cuûa vieäc chuyeån ñoåi caâu chuû ñoäng thaønh caâu bò ñoäng: Vieäc chuyeån ñoåi caâu chuû ñoäng thaønh caâu bò ñoäng (vaø ngöôïc laïi, chuyeån ñoåi caâu bò ñoäng thaønh caâu chuû ñoäng) ôû moãi ñoaïn vaên ñeàu nhaèm lieân keát caùc caâu trong ñoaïn thaønh moät maïch vaên thoáng nhaát [37, tr. 57-58; 64-65]. Tieåu keát: Nhìn chung, vaán ñeà phaân bieät giöõa ngöõ phaùp vaø töø vöïng laø chuyeän raát quan troïng, baây giôø neáu phaân bieät caâu chuû ñoäng vôùi caâu bò ñoäng, nghóa chuû ñoäng vôùi nghóa bò ñoäng thì thöû xem nhöõng söï phaân bieät aáy ñaõ ngöõ phaùp hoùa chöa? Ngöõ phaùp hoùa laø töø moät thöïc töø bieán thaønh moät hö töø, moät töø coâng cuï. Ví duï: töø “cho” laø vò töø (ñoäng töø) coù nghóa chæ hoaït ñoäng - chuyeån quyeàn sôû höõu cuûa mình sang quyeàn sôû höõu cuûa ngöôøi khaùc. Nhöng maø “cho” coøn ñöôïc duøng nhö laø moät giôùi töø. Ví duï: Meï côûi aùo cho. thì “cho” khoâng coøn nghóa laø chuyeån quyeàn sôû höõu cuûa meï sang con, maø söï xuaát hieän cuûa “cho” laøm vò ngöõ naøy coù nghóa “côûi aùo giuùp con”. Coøn hai töø bò vaø ñöôïc khoâng phaûi laø moät coâng cuï ngöõ phaùp, ñoù laø nhöõng vò töø (laø ñoäng töø) raát bình thöôøng coù theå xeáp vaøo vò töø tình thaùi (bò laø gaëp moät chuyeän khoâng may- ñöôïc laø gaëp moät chuyeän may maén), khoâng coù tröôøng hôïp naøo chuùng maát nghóa töø vöïng. 3. ÑOÁI TÖÔÏNG VAØ PHAÏM VI NGHIEÂN CÖÙU Ngöôøi vieát luaän vaên chæ taäp trung vaøo vieäc khaûo saùt nhöõng vaán ñeà coù lieân quan ñeán “Caâu bò ñoäng” vaø “Nghóa bò ñoäng” trong tieáng Vieät. Vieäc khaûo saùt veà caùch duøng hai töø bò vaø ñöôïc trong caâu tieáng Vieät nhaèm xaùc ñònh nhöõng “chæ toá” cuûa “caâu bò ñoäng“ vaø “nghóa bò ñoäng” vaø nhöõng caùch khaùc ñeå dieãn ñaït yù nghóa bò ñoäng trong tieáng Vieät. Töø ñoù, xaùc ñònh roõ laø trong tieáng Vieät coù toàn taïi hay khoâng toàn taïi “thaùi bò ñoäng” cuõng nhö “caâu bò ñoäng”. Dó nhieân, trong khuoân khoå moät luaän vaên Cao hoïc, coøn nhieàu ñieàu chuùng toâi chöa laøm ñöôïc, ví duï khoù coù theå thoáng keâ heát taát caû caùc maãu caâu coù söû duïng caùc töø bò vaø ñöôïc ôû moät soá vaên baûn thuoäc nhöõng theå loaïi khaùc nhau vôùi caùc phong caùch khaùc nhau, ñoàng thôøi khoâng theå trích daãn heát nhöõng quan ñieåm veà thaùi bò ñoäng trong tieáng Vieät cuûa nhöõng taùc giaû trong vaø ngoaøi nöôùc; cuõng nhö khoù coù theå thoáng keâ troïn veïn caùc kieåu caâu theå hieän “nghóa bò ñoäng” trong lôøi aên tieáng noùi haèng ngaøy cuûa ngöôøi Vieät... Chuùng toâi hi voïng
raèng ñaây cuõng laø vaán ñeà daønh ñöôïc söï quan taâm vaø chuù yù cuûa nhieàu ngöôøi. Trong töông lai, neáu coù ñieàu kieän chuùng toâi seõ tieáp tuïc trieån khai vaø nghieân cöùu moät caùch ñaày ñuû hôn. 4. NGUOÀN TAØI LIEÄU THAM KHAÛO VAØ NGÖÕ LIEÄU Ñeå hoaøn thaønh ñöôïc luaän vaên naøy, nhöõng taøi lieäu höõu quan ñaõ ñöôïc söû duïng. Nguoàn taøi lieäu naøy ñöôïc chia thaønh hai loaïi: taøi lieäu tham khaûo vaø ngöõ lieäu. Taøi lieäu tham khaûo chuû yeáu laø caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc trong nöôùc veà vaán ñeà ngöõ phaùp tieáng Vieät, trong ñoù coù baøn ñeán caâu chuû ñoäng vaø caâu bò ñoäng trong tieáng Vieät, ñöôïc in trong saùch vaø taïp chí chuyeân ngaønh. Nguoàn ngöõ lieäu bao goàm caùc trích daãn töø caùc tieåu thuyeát, truyeän ngaén, kyù vaên hoïc cuûa caùc taùc giaû teân tuoåi nhö:  Hoaøng Ngoïc Phaùch (Toá Taâm)  Hoà Bieåu Chaùnh (Boùng ngöôøi qua; Ngoïn coû gioù ñuøa)  Ngoâ Taát Toá (Taét ñeøn)  Nam Cao (Chí Pheøo; Soáng moøn)  Hoà Chí Minh (vaên Hoà Chuû Tòch)  Thaïch Lam, Nguyeãn Coâng Hoan, Nguyeân Hoàng (Vaên chöông Töï löïc vaên ñoaøn)  Nguyeãn Minh Chaâu (Daáu chaân ngöôøi lính)  Ma Vaên Khaùng (Ñaùm cöôùi khoâng giaù thuù; Traêng non)  Nguyeãn Khaéc Töôøng (Maûnh ñaát laém ngöôøi nhieàu ma) Ñoàng thôøiø thoâng qua töï ñieån tieáng Vieät [43, tr. 7- 911], chuùng toâi taäp hôïp danh saùch taát caû nhöõng töø laøm boå ngöõ cho ñöôïc vaø bò, ñaëc bieät laø nhöõng caâu thoaïi giao tieáp haøng ngaøy cuûa ngöôøi Vieät. Chính nguoàn ngöõ lieäu naøy giuùp chuùng toâi coù caùi nhìn khaùch quan ñoái vôùi ñoái töôïng caàn khaûo saùt. Tuy nhieân do thôøi gian vaø ñieàu kieän coù haïn neân chuùng toâi khoâng theå tham khaûo ñöôïc taát caû caùc coâng trình vieát veà vaán ñeà naøy. Hy voïng trong thôøi gian tôùi, chuùng toâi seõ tìm theâm ñöôïc nhieàu coâng trình nghieân cöùu cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc ñeå môû roäng taàm nhìn cuûa mình. 5. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU
Theo phöông phaùp phaân loaïi cuûa hai nhaø ngöõ hoïc chöùc naêng Charles Li vaø Sandra A. Thompson (1976) thì caùc ngoân ngöõ cuûa nhaân loaïi ra thaønh boán loaïi hình khaùc nhau: - Ngoân ngöõ thieân chuû ngöõ; - Ngoân ngöõ thieân chuû ñeà; - Ngoân ngöõ thieân chuû ñeà vaø thieân chuû ngöõ; - Ngoân ngöõ khoâng thieân chuû ñeà vaø cuõng khoâng thieân chuû ngöõ. Trong ngoân ngöõ hoïc Vieät Nam döôøng nhö coù moät thoùi quen ñoàng nhaát tieáng Vieät, moät ngoân ngöõ ñôn laäp tieâu bieåu vaø ñieån hình, vôùi tieáng Phaùp, moät ngoân ngöõ bieán hình ña aâm tieát vaø ña hình vò ñieån hình. Chính vì vaäy caùc taùc giaû theo xu höôùng naøy thöôøng chia tieáng Vieät ra laøm hai thaùi: thaùi chuû ñoäng vaø thaùi bò ñoäng. Trong khi ñoù taát caû caùc taùc giaû ñi theo höôùng ngöõ phaùp chöùc naêng ñeàu tuyeân boá raèng nhöõng thöù tieáng “Thieân chuû ñeà” (trong ñoù coù tieáng Vieät) khoâng coù söï phaân bieät aáy. Ñieàu naøy coù nghóa laø caùc taùc giaû ñi theo höôùng ngöõ phaùp chöùc naêng chuû tröông tieáng Vieät thuoäc ngoân ngöõ thieân veà Ñeà - Thuyeát chöù khoâng thieân veà Chuû ngöõ - Vò ngöõ. Treân cô sôû ñoù, ta coù theå nhìn nhaän raèng ngoân ngöõ hoïc laø moät khoa hoïc thöïc nghieäm, moät khoa hoïc kinh nghieäm, töùc laø noù caên cöù vaøo moät söï thaät khaùch quan, khoâng aùp ñaët baát cöù moät tieàn ñeà gì khoâng coù baèng chöùng trong tieáng noùi haøng ngaøy cuûa ngöôøi baûn ngöõ. Trong quaù trình tieáp caän, khaûo saùt, phaân tích vaø lyù giaûi ñoái töôïng, chuùng toâi coá gaéng tìm ñoïc caùc coâng trình coù lieân quan ñeán vaán ñeà caâu chuû ñoäng vaø caâu bò ñoäng trong tieáng Vieät; quan saùt vaø söu taàm caùch söû duïng ngoân ngöõ trong giao tieáp haøng ngaøy cuûa ngöôøi Vieät. Beân caïnh ñoù, chuùng toâi tìm hieåu caùch söû duïng caâu coù töø bò vaø ñöôïc trong caùc tieåu thuyeát, truyeän ngaén, kyù vaên hoïc cuûa caùc taùc giaû tieâu bieåu qua töøng thôøi kyø. Ñoàng thôøi thoâng qua töï ñieån tieáng Vieät, chuùng toâi taäp hôïp danh saùch taát caû nhöõng töø laøm boå ngöõ cho ñöôïc vaø bò. Treân cô sôû ñoù, chuùng toâi thoáng keâ, phaân tích, lyù giaûi vaø ruùt ra caùc ñaëc ñieåm phoå quaùt veà caùch nhìn nhaän caâu chuû ñoäng vaø caâu bò ñoäng trong tieáng Vieät. Chuùng toâi hy voïng raèng phöông phaùp thoáng keâ vaø caùch vaän duïng maùy vi tính seõ trôï löïc chuùng toâi ít nhieàu
trong vieäc tìm ra nhöõng caâu traû lôøi töông ñoái chính xaùc, giuùp ích cho ngöôøi hoïc vaø söû duïng ngoân ngöõ. Ngoaøi ra, chuùng toâi kieåm tra tö lieäu ñaõ thoáng keâ ñöôïc baèng phöông phaùp phoûng vaán tröïc tieáp ngöôøi baûn ngöõ. Bôûi vì vaên noùi thöôøng sinh ñoäng, phong phuù, ña daïng, maøu saéc hôn vaên vieát. 6. CAÁÂU TRUÙC NOÄI DUNG CUÛA LUAÄN VAÊN Ngoaøi “Môû ñaàu” vaø “Keát luaän”, luaän vaên ñöôïc trieån khai thaønh ba chöông: CHÖÔNG 1: NHÖÕNG TIEÀN ÑEÀ LYÙ THUYEÁT Goàm 33 trang, töø trang 21 ñeán trang 53 CHÖÔNG 2: NHÖÕNG “CHÆ TOÁ” CUÛA “CAÂU BÒ ÑOÄNG” VAØ “NGHÓA BÒ ÑOÄNG” Goàm 33 trang, töø trang 54 ñeán trang 86 CHÖÔNG 3: NHÖÕNG CAÙCH KHAÙC ÑEÅ DIEÃN ÑAÏT “NGHÓA BÒ ÑOÄNG” TRONG TIEÁNG VIEÄT Goàm 14 trang, töø trang 87 ñeán trang 100 Cuoái cuøng laø taøi lieäu tham khaûo vaø ngöõ lieäu trích daãn vôùi 47 danh muïc vaø phuï luïc: Phuï luïc I: Nhöõng nhaän xeùt veà noäi dung baøi giaûng Chuyeån ñoåi caâu chuû ñoäng thaønh caâu bò ñoäng (Ngöõ vaên 7 taäp II) Phuï luïc II: Thoáng keâ danh saùch caùc vò töø coù “nghóa chuû ñoäng”(NCÑ) vaø “nghóa bò ñoäng” (NBÑ) khi ñaët sau bò vaø ñöôïc -oOo-
Chöông 1 NHÖÕNG TIEÀN ÑEÀ LYÙ THUYEÁT 1.1 Chuû ñeà vaø Chuû ngöõ Trong maáy naêm gaàn ñaây, “Chuû ñeà” (topic hay theme), “Chuû ngöõ”, “Tính thieân chuû ñeà” vaø “Tính thieân chuû ngöõ” ñaõ trôû thaønh nhöõng khaùi nieäm trung taâm trong caùc cuoäc thaûo luaän veà loaïi hình hoïc ngoân ngöõ. Coù hai vaán ñeà ñöôïc baøn baïc trong nhöõng cuoäc thaûo luaän naøy. Vaán ñeà thöù nhaát coù tính chaát khaùi nieäm; vaán ñeà thöù hai coù tính chaát kinh nghieäm. Tröôùc tieân, ta coù theå hoûi xem laøm theá naøo ñeå phaân bieät hai khaùi nieäm “Chuû ñeà” vaø “Chuû ngöõ” ñeå coù theå cho ta moät caùch phaân loaïi höõu hieäu ñeán toái ña. Thöù ñeán, ta coù theå hoûi xem hai phaïm truø naøy ñöôïc phaân boá nhö theá naøo trong caùc ngoân ngöõ cuûa nhaân loaïi, vaø nhöõng thuoäc tính ngöõ phaùp naøo coù xu theá laøm cho beân naøy troäi hôn beân kia. Hai vaán ñeà naøy leä thuoäc vaøo nhau, nhöng khu bieät vôùi nhau. Vaán ñeà thöù nhaát, lieân ñôùi tôùi vieäc hieån ngoân hoaù moät caùch chuaån möïc caùc thuaät ngöõ phoå quaùt; vaán ñeà thöù hai, lieân ñôùi tôùi vieäc traéc nghieäm nhöõng giaû thieát coù tính kinh nghieäm veà nhöõng xu theá phoå quaùt vaø nhöõng caùch caét nghóa caùc giaû thieát aáy. Charles N. Li vaø S.A. Thompson (1976) ñeà nghò moät caùch phaân loaïi hình ngoân ngöõ môùi döïa treân söï phaân bieät giöõa tính chaát “Thieân chuû ngöõ” (“subject prominence”) vaø “Thieân chuû ñeà” (“topic prominence”). Hai taùc giaû baét ñaàu baèng vieäc trình baøy moät danh saùch nhöõng thuoäc tính cho pheùp “vaïch roõ söï khaùc nhau giöõa chuû ngöõ vaø chuû ñeà” (1976:461ss.). Danh saùch aáy coù theå toùm löôïc nhö sau: 1) (a) Chuû ñeà phaûi coù tính xaùc ñònh (veà nghóa); Chuû ngöõ thì khoâng caàn coù tính naøy. (b) Chuû ñeà khoâng caàn coù moät moái quan heä tuyeån löïa vôùi baát kyø vò töø naøo trong caâu; Chuû ngöõ bao giôø cuõng coù moät quan heä tuyeån löïa heát söùc haïn cheá vôùi vò töø maø noù laøm chuû ngöõ.
(c) Vò töø chính cuûa caâu quy ñònh chuû ngöõ cuûa noù: noù quyeát ñònh vieäc phaân cho chuû ngöõ moät vai nghóa nhaát ñònh (vai “ngöôøi taùc ñoäng” chaúng haïn); Chuû ñeà khoâng bò quy ñònh nhö vaäy (ñaây laø moät heä luaän cuûa (b)). (d) Chuû ñeà coù moät vai chöùc naêng coá ñònh xuyeân qua caùc caâu, cuï theå laø chöùc naêng “giôùi haïn khaû naêng öùng duïng cuûa keát caáu Chuû - Vò chính cuûa caâu trong moät phaïm vi nhaát ñònh” (1976: 464; theo Chafe); vaø chöùc naêng naøy lieân quan ñeán caáu truùc cuûa dieãn ngoân. Vai troø chöùc naêng cuûa chuû ngöõ, neáu coù, ñöôïc quy ñònh trong phaïm vi noäi boä cuûa caâu. (e) Vò töø raát ít khi cho thaáy coù söï phuø öùng vôùi chuû ñeà, trong khi ñoù thì trong nhieàu ngoân ngöõ söï phuø öùng (hình thaùi hoïc) giöõa vò töø vaø chuû ngöõ cuûa noù laø baét buoäc. (f) Chuû ñeà thöôøng xuaát hieän ôû ñaàu caâu; Chuû ngöõ khoâng bò goø eùp vaøo vò trí naøy. (g) Chuû ngöõ ñoùng moät vai troø noåi baät trong caùc “quaù trình ngöõ phaùp” nhö phaûn hoài hoaù (reflexivization), bò ñoäng hoaù (passivization), tænh löôïc danh ngöõ ñoàng sôû chæ (Equi- NP deletion), keát chuoãi vò töø (verb serialization) vaø meänh leänh hoaù (imperativization); Chuû ñeà khoâng ñoùng moät vai troø noåi baät nhö vaäy. Keá theo, Li vaø Thompson ñöa ra danh saùch caùc ñaëc tröng sau ñaây, ñöôïc hoï coi laø tieâu bieåu cho caùc ngoân ngöõ “Thieân chuû ñeà”: 2) (a) Trong caâu, chuû ñeà ñöôïc maõ hoaù baèng moät ngöõ ñoaïn xuaát hieän treân beà maët, nhöng chuû ngöõ thì khoâng nhaát thieát. (b) Keát caáu bò ñoäng khoâng thaáy coù, hoaëc chæ coù trong nhöõng tröôøng hôïp haõn höõu, coù tính chaát ngoaïi bieân. (c) Khoâng coù chuû ngöõ “buø nhìn” hay chuû ngöõ “zero” (There are no “dummy” or “empty” subjects). (d) Coù loaïi keát caáu “Chuû ngöõõ keùp” (“double subject”) (hay noùi theo moät caùch phaân tích khaùc, loaïi keát caáu “Chuû ñeà+ Chuû ngöõ” hay “Chuû ñeà keùp hai baäc”) voán khoâng thaáy coù trong caùc ngoân ngöõ “Thieân chuû ngöõ”.
(e) Chuû ñeà, chöù khoâng phaûi chuû ngöõ, giöõ quyeàn kieåm ñònh vieäc tænh löôïc caùc thaønh toá ñoàng sôû chæ. (f) Caùc ngoân ngöõ “Thieân chuû ñeà” coù xu höôùng ñaët thoâng tin môùi ôû cuoái caâu. (g) Khoâng coù söï goø boù naøo gaây trôû ngaïi cho vieäc laáy thaønh toá naøy hay thaønh toá khaùc cuûa caâu laøm chuû ñeà. (h) Caùc caâu coù caáu truùc [Ñeà+ Thuyeát] laø kieåu caâu cô baûn, nghóa laø khoâng theå phaân tích nhö ñöôïc phaùi sinh ra töø baát cöù kieåu caâu naøo khaùc. Cuõng trong [25, tr. 305-333], Edward L.Keenan coá tìm ra moät caùch ñònh nghóa phoå quaùt cho “Chuû ngöõ” caên cöù vaøo vieäc nghieân cöùu moät soá ngoân ngöõ ña daïng. Keát quaû cuûa vieäc nghieân cöùu naøy laø moät danh saùch khaù daøi goàm nhöõng “thuoäc tính cuûa chuû ngöõ”. Caàn neâu roõ raèng coù moät soá thuoäc tính trong danh saùch naøy truøng vôùi nhöõng thuoäc tính maø Li vaø Thompson tìm thaáy trong chuû ñeà, vaø do ñoù khoâng theå duøng ñeå phaân bieät hai phaïm truø ñöôïc. Danh saùch cuûa E. Keenan quaù daøi ñeå coù theå sao laïi ñaày ñuû; sau ñaây taùc giaû luaän vaên chæ choïn neâu moät soá thuoäc tính caàn thieát. Theo Keenan xaùc ñònh, moät chuû ngöõ tieâu bieåu (basic) coù nhöõng thuoäc tính sau: 3) (a) Chæ moät thöïc theå toàn taïi ñoäc laäp vôùi caùi quaù trình (söï tình, bieán coá v.v.) do vò ngöõ bieåu thò; (b) Thöôøng khoâng theå thieáu vaéng trong caáu truùc cuù phaùp; (c) Bao giôø cuõng naèm trong soá nhöõng thaønh phaàn caâu coù quyeàn kieåm ñònh ñoàng sôû chæ, chaúng haïn nhö vôùi nhöõng tröôøng hôïp phaøn chæ, hoài chæ zero, vaø ñaïi töø hoaù (so saùnh vôùi (1g), nhöng xem theâm (2e)); (d) Naèm trong soá caùc danh ngöõ kieåm ñònh söï phuø öùng cuûa vò töø (neáu coù) (ss. (1e)); (e) Thöôøng coù “sôû chæ tuyeät ñoái” töùc thöôøng mang moät tieàn giaû ñònh laø coù toàn taïi (existential presupposition); (f) Thöôøng laø chuû ñeà cuûa caâu, vì vaät sôû chæ cuûa noù thöôøng laø “ñaõ bieát saün”, töùc laø naèm trong soá nhöõng thoâng tin cuõ.