Phong cách nghệ thuật
"Liêu Trai chí dị"
Phương thức cấu tứ kỳ ảo
Thế giới nghệ thuật của Bồ Tùng Linh là nơi cái thực và cái ảo cùng tồn tại không
phân biệt chia tách. Trong Liêu Trai xuất hiện nhiều tình huống, sự kiện, tình tiết kỳ lạ trong
những khung cảnh mê ảo. Bằng cách nào mà Bồ Tùng Linh đã hoà nhập làm một, trộn lẫn
cái thực và cái ảo tạo nên thế giới nghệ thuật kỳ thú? Giải mã vấn đề này cũng chính là đi tìm
lời đáp cho đặc trưng phong cách nghệ thuật Liêu Trai.
Có thể khẳng định Bồ Tùng Linh đã lựa chọn yếu tố kỳ ảo làm phương thức cấu tứ
nghệ thuật. Nhờ yếu tố kỳ ảo mà hiện thực cuộc sống đã được phản ánh một cách quanh co,
khúc triết. Nhiều thiên truyện đã sáng tạo được những hình tượng ảo dị, những tình tiết ly kỳ
trong khung cảnh mê ảo biến hoá. Gần 500 thiên truyện phần lớn hình tượng nhân vật đều là
những hình tượng ảo dị như ma, hồ, tiên, quỷ, tinh hoa, tinh mộc được nhân hoá nhằm "chiết
xạ" cuộc sống nhân gian. Thế giới nhân vật ảo dị phong phú trong Liêu Trai vì thế đã phản
ánh được các góc khuất của hiện thực, mà nếu bằng tư duy duy lý thông thường khó có thể
cảm nhận một cách chân xác. Cho nên, hiện thực xã hội với những quan hệ và xung đột xã
hội trong tác phẩm chính là hình ảnh "âm bản" của cuộc sống. Thông qua "âm bản" này mà
cái nhìn đa chiều, đa diện về các quan hệ xã hội trở nên có ý nghĩa sâu sắc. Việc nhà văn tạo
dựng những hình tượng ảo dị đã đem lại cho độc giả những hứng thú thẩm mĩ rộng lớn như
đứng trước cuộc sống muôn màu vẻ. Cho nên dù là hình tượng do ảo giác sinh ra (Thư si,
Bạch Vu Ngọc, Hoạ Bích, Vương Tử An...) thì cũng mang hơi thở của cuộc sống. Nhan Như
Ngọc (Thư si), mĩ nhân bằng lụa biết đi đứng nói cười chẳng qua là ảo hoá nỗi khát vọng
không thành của không biết bao nho sĩ bị đầu độc, mê muội trong mộng công danh khoa cử,
khiến không nhận ra đâu là thực đâu là ảo. Những truyện viết về tinh hoa mộc (Cát Cân,
Hương Ngọc, Hà Hoa tam nương tử...), tinh chuột (A Tiêm), tinh ong mật (Liên Hoa công
chúa), tinh chim (A Anh, A Bảo, Cáp dị...), tinh ngựa, tinh rồng... và đặc biệt là hồ ly và ma
nữ đội lốt người đẹp trở thành đối tượng miêu tả chính của tác phẩm. Dưới ngòi bút kỳ ảo của
Bồ Tùng Linh, các hình tượng ảo dị này được miêu tả không giống như những tập tính vốn
có của loài vật mà là những nhân vật "đội lốt", được tác giả vận dụng trí tưởng tượng nhân
hoá gắn cho những tư tưởng tình cảm của con người. Do đó mà dù là ma, là hồ song nữ thì
xinh đẹp, dịu dàng; nam thì tài mạo tuấn nhã. Nhân vật ảo dị của Bồ Tùng Linh do được "đội
lốt" nên đã thoát ra khỏi kết cấu cố hữu của hiện thực cũng như những quy ước chật hẹp của
hiện thực đã đem đến khả năng biểu hiện to lớn. Hơn nữa, do biến hoá thoắt ẩn, thoắt hiện "ra
cõi mộng ảo, vào thế gian" (Lỗ Tấn) nên nó đã thể hiện được nhân sinh quan tiến bộ của tác
giả.
Hình tượng ảo dị tất yếu phải tồn tại trong khung cảnh mê ảo chứ không thể tồn tại
trong khung cảnh nhân gian cuộc sống của con người. Khung cảnh mê ảo ở đây là những ảo
cảnh tiên giới, thuỷ phủ, âm ty địa ngục,... nếu là chốn trần gian thì ảo cảnh chỉ có thể xuất
hiện vào thời khắc giao hoà giữa bóng tối và ánh sáng, giữa đêm và ngày. Không thiếu những
cảnh "lầu các điện vàng" nguy nga tráng lệ thoắt hiện ra trong đêm tối, rồi cũng chợt biến mất
khi ánh dương chiếu rọi khắp nơi nhường chỗ cho những miếu cổ vườn hoang, đồng không
mông quạnh, nghĩa địa thâm u (Cẩm sắt, Trương Hồng Tiệm, Tiết Uý Nương, Phiên Phiên,
Xảo nương...). Ở đây, "khung cảnh mê ảo và nhân vật kỳ ảo đã tương hỗ, bổ xung lẫn nhau,
do đó làm phát sinh các tình tiết ly kỳ, làm thành hiệu quả nghệ thuật kỳ tuyệt"(4). Cho nên
Bồng lai không phải chốn biển khơi xa tắp, hạnh phúc không phải tìm trên ảo cảnh tiên giới
mà trong cánh tay áo của Củng tiên (Củng tiên). Truyện Củng tiên tuy nói chuyện phép thuật
cao minh của đạo sĩ mà thật ra nói chuyện Thượng tú tài. Trong ảo cảnh tay áo của Củng đạo
sĩ "chứa cả càn khôn rộng lớn" nên tình yêu của Thượng tú tài với kỹ nữ Huệ Kha không thể
thoả mãn trong thực tế cuộc sống (Huệ Kha bị Lỗ vương triệu vào cung nên phải chia tay
người yêu) thì lại được thoả mãn trong ảo cảnh. Trong cánh tay áo "trông rộng như nhà" ấy
đầy đủ những vật dụng cuộc sống dành cho đôi tình nhân, họ sinh con đẻ cái, tự do yêu
đương "vấn vít không rời". Ảo cảnh được miêu tả ly kỳ khiến độc giả cảm thấy thực sự hấp
dẫn, cuốn hút. Hiệu quả nghệ thuật kỳ tuyệt chính là ở phương diện này.
Sáng tạo nghệ thuật bao giờ cũng bắt nguồn từ cuộc sống, song phản ánh như thế nào
lại phụ thuộc không những vào tài năng, tư tưởng thẩm mĩ của tác giả mà còn ở cấu tứ nghệ
thuật. Chính cấu tứ nghệ thuật quyết định phong cách của tác giả cũng như sự hấp dẫn của
từng tác phẩm. Do đó, có thể coi cấu tứ chính là đem cuộc sống biến thành nghệ thuật. Bồ
Tùng Linh đã lựa chọn yếu tố "kỳ ảo" làm phương thức cấu tứ nghệ thuật, thông qua hình
tượng ảo dị, tình tiết ly kỳ trong khung cảnh mê ảo để đạt đến ý nghĩa hàm ẩn. Cho nên "hư
ảo" trở thành phương diện quan trọng, là yếu tố không thể thiếu trong cốt truyện của Bồ Tùng
Linh. Hư ảo ở đây đương nhiên không phải là sự quái đản, mông lung, mờ mịt không hiểu
được mà nó là phương tiện dẫn dắt độc giả thâm nhập qua ảo cảnh để nhận chân cuộc sống.
Các yếu tố ảo - ảo mộng đã từng xuất hiện trong các bộ tiểu thuyết cổ điển như Tam quốc,
Thuỷ hử, Hồng lâu mộng... nhưng nó chỉ là những chi tiết điểm xuyết cho chủ đề tư tưởng
của tác phẩm và cơ bản vẫn là những tác phẩm hiện thực. Còn Liêu Trai do lấy "kỳ ảo" làm
phương thức cấu tứ nên nó đạt đến tinh thần "ngụ ý" thâm sâu. Người đọc phải xuyên qua
tầng tầng lớp lớp ảo cảnh để mà hiểu được dụng ý của tác giả. Sự sáng tạo độc đáo của nhà
văn là ở chỗ này. Ví như truyện Củng tiên nếu coi ý tưởng "càn khôn trong tay áo" là độc đáo
thì thâm ý sâu xa của tác phẩm chính là nhằm phản đối trật tự đẳng cấp xã hội phong kiến.
Còn trên phương diện đề tài nó chắt lọc những mối tình bi phẫn, đau khổ trong xã hội đương
thời.
Tóm lại, cấu tứ nghệ thuật kỳ ảo là thước đo nghệ thuật đánh giá tài năng của tác giả
và chất thẩm mĩ của tác phẩm, góp phần làm nên phong cách nghệ thuật kỳ tuyệt của Liêu
Trai.
Sự hàm súc trong kết cấu
Liêu Trai là bộ đoản thiên tiểu thuyết gây hứng thú hấp dẫn đối với người đọc một
phần ở kết cấu của nó. Đặc điểm kết cấu của Liêu Trai có thể tóm gọn trong hai từ "hàm súc".
Sự hàm súc luôn là một tiêu chí quan trọng đối với các tác phẩm văn học, không chỉ trong
lĩnh vực thơ ca mà trong cả văn xuôi. Với đoản thiên tiểu thuyết, do đặc trưng thể loại hướng
đến sự khám phá cuộc sống qua những "lát cắt" nên hàm súc là yêu cầu thẩm mĩ tối cao của
tác phẩm. Trong thơ Đường sự hàm súc nằm ở khả năng tạo ra "ý tại ngôn ngoại", "ý đáo nhi
bút bất đáo" thì hàm súc trong Liêu Trai cũng không tách rời khả năng tạo ra "dư ý bất tuyệt"
(ý dư không dứt). Mặt khác, do Liêu Trai có sự hỗn dung, tích hợp nhiều phong cách thể loại
khác nhau nên trong sự hàm súc đã bao chứa sự đa dạng của kết cấu. Vì vậy ở mỗi loại đề tài
hay chủ đề thì sự hàm súc đã không giống nhau. Nhiều thiên truyện do sử dụng bút pháp
"Xuân thu" mà đạt được mục đích "hiển ý nơi này mà hàm ý nơi kia" như các truyệnTiểu
Thuý, Phong Tam nương, Ngũ Thu Nguyệt, Bát đại vương, Cuồng sinh... Câu chuyện tình
giữa Vương Đỉnh và Ngũ Thu Nguyệt (Ngũ Thu Nguyệt) vượt qua mọi khó khăn trắc trở để
sống chết bên nhau không phải chỉ đơn giản là sự ràng buộc của lời sấm ký ghi trên bia mộ
nàng, mà quan trọng hơn qua những rào cản cuộc sống họ nhận ra tình yêu đích thực. Biểu ý
câu chuyện là tình yêu thắm thiết của đôi tình nhân người - ma nhưng hàm ý lại phúng thích
những tệ đoan ở cõi âm. Ở góc độ hàm súc trong kết cấu thì Tiểu Thuý cũng có phần giống
truyện Ngũ Thu Nguyệt. Truyện viết về Vương Đại Thường được hồ ly tri ân cứu nạn sấm sét
nên gả con gái Tiểu Thuý cho con trai Vương là Nguyên Phong vốn là một chàng ngốc. Diễn
biến câu chuyện xoay quanh những hành động kỳ quặc của Tiểu Thuý (đóng giả tể tướng
khiến cho Vương cấp gián là đối thủ chính trị của bố chồng phải bỏ ý định hãm hại), nhưng
bên trong ngầm phơi bày những mâu thuẫn trong giới quan lại phong kiến. Cùng phe phái thì
che chở, khác phe phái thì hạch sách, bài xích, hãm hại nhau.
Trong Liêu Trai, sự hàm súc không chỉ ở những truyện có tình tiết phức tạp sinh động,
kết cấu hoàn chỉnh và hình tượng nhân vật mới mẻ, độ dài khá lớn, mà đối với một số truyện
ngắn vài trăm chữ, tác giả cũng không hề dễ dãi với vấn đề cấu tứ lập ý. Cuồng sinh là một
truyện như vậy. Toàn bộ phần chính văn chỉ có 245 chữ song kết cấu hết sức hàm súc. Theo
nhà nghiên cứu Trung Quốc Chu Tiên Thận: "Tác phẩm này châm biếm vừa chua cay lại vừa
hàm súc thâm thuý. Từ sự ngông cuồng của Cuồng sinh, phơi bày sự tàn bạo của quan lại,
tình tiết uyển chuyển khúc khuỷu, hàm ý sâu xa"(5). Tiêu đề của truyện là Cuồng sinh nên
ngòi bút tác giả tự nhiên hướng đến việc miêu tả và khắc hoạ tính ngông cuồng của thư sinh.
Cuồng sinh nhà cực nghèo nhưng cuồng phóng, ăn chơi vô độ, nói năng vu khoát chẳng nể
sợ ai. Thứ sử mới đến trị nhậm là người uống rượu khoẻ vô địch, nghe tiếng Sinh rất thích và
kết làm bạn thân. Sinh cũng vì thế lợi dụng kiếm ăn. Nơi công đường anh ta ngang nhiên đối
đáp chẳng giữ gìn thể diện cho quan. Cuồng sinh nói năng bừa bãi, không chút kiêng nể vì
anh ta là một kẻ kiết xác. Xưa nay "nắm thằng có tóc chứ ai nắm thằng trọc đầu". Cuồng sinh
rất hiểu điều này nên khi thứ sử thét mắng "há không nghe tiếng quan Lệnh doãn phá nhà ư!",
anh ta cười ngất vì bản thân đâu có nhà mà phá, hai vợ chồng thường căng lều ở tạm góc
tường thành. Quan thứ sử tha cho nhưng đuổi không cho ở dưới tường thành nữa. Bạn bè anh
ta thương tình, mua cho vài thước đất làm một căn nhà để ở. Cuồng sinh than rằng "từ nay về
sau đã biết sợ quan Lệnh doãn rồi". Tính cách ngông cuồng của sinh bỗng thay đổi đột ngột.
Ở đây, tiêu đề tác phẩm là nói về tính ngông cuồng nhưng hàm ý sâu xa lại ở chỗ vạch trần sự
tàn bạo của viên quan thứ sử. Hai người vốn là bạn rượu thân thiết bỗng chốc trở thành hai kẻ
đối nghịch. Cuồng sinh do không nhìn nhận về quyền uy của thứ sử nên chẳng sợ ông ta. Quá
trình phát triển tình tiết này vừa khắc hoạ sinh động sự phóng túng của Cuồng sinh lại vừa
vạch trần sâu sắc sự tàn bạo của thứ sử, qua đó lột trần bản chất quan lại phong kiến đương
thời.
