Sự hồi sinh của yếu tố kì ảo trong văn
xuôi đương đại Việt Nam
1. Vấn đề về mối quan hệ giữa văn học và hiện thực đã được đề cập đến từ lâu.
Nếu ví cuộc sống là "chất liệu" còn văn học là "sản phẩm" thì thực tiễn văn học từ sau
1986 đến nay là một trong những minh chứng sống động. Sự chuyển tiếp từ thời chiến
sang thời bình với những quy luật bình thường của nó, ảnh hưởng của công cuộc đổi
mới tư duy mà Đảng khởi xướng, những vấn đề bức thiết cộm lên trong lịch sử dân
tộc thời hậu chiến, thời xây dựng và một độ lùi thời gian tương đối thích hợp... là
những nguyên nhân cơ bản dẫn đến những thay đổi quan trọng của văn học.
Khách quan mà nói, một trong những vai trò có tính chất "bà đỡ" của đổi mới
đối với văn học là đã góp phần củng cố mối dây liên hệ giữa nhà văn và bạn đọc nhờ
sự ra đời đúng lúc của những sáng tác mang đầy hơi thở của cuộc sống và con người
hiện đại. Về phía người viết, để làm được điều đó, trước hết họ phải tự làm mới chính
mình; cùng với một quan niệm mới mẻ về hiện thực là một văn phong táo bạo, đầy
"ma lực" mà "những trang viết lạ" gắn với yếu tố kì ảo xuất hiện ngày càng nhiều
trong đời sống văn học hôm nay là một biểu hiện của nỗ lực giàu tính nhân văn ấy.
Hành trình từ âm thầm lặng lẽ đến sôi nổi, ồn ào có phần thái quá để rồi trở lại trạng
thái bình thường vốn có của dòng chảy kì ảo cũng góp phần phản ánh sự phức tạp và
không kém phần sinh động của thực tiễn văn học gần hai mươi năm qua.
2. Sự chuyển biến của một giai đoạn, thời kì văn học, theo Bakhtin, được đặc
trưng bởi sự thay đổi của đời sống thể loại. Thế nhưng, thể loại đang sống trong hiện
tại bao giờ cũng nhớ đến quá khứ của nó bởi "đằng sau mỗi một loại văn học đều có
một truyền thống lớn lao tuy ẩn mà hiện: truyền thống này bằng cách gánh vác chung
để cùng hưởng chung một nền văn hóa”(1). Nghệ thuật biểu hiện của dòng truyện hiện
đại có yếu tố kì ảo không đơn giản chỉ là những kì hoa dị thảo đột ngột xuất hiện như
một sự "thất cước với giống nòi" mà vẫn là một bước tiếp nối và sáng tạo, bổ sung. Sẽ
là đoản mệnh đối với bộ phận văn học này nếu tất cả các cây bút hiện nay chỉ kế thừa
truyền thống một cách máy móc - nghĩa là chỉ dựa vào tình tiết li kì để thu hút bạn
đọc, bởi vì lạ mãi sẽ đến lúc bão hòa - đó là quy luật trong tâm lí tiếp nhận. Sở dĩ cái
kì ảo trong văn xuôi hôm nay đủ sức làm rung động trái tim người đọc nhất định phải
có những nguyên nhân thuộc về xã hội - lịch sử bên cạnh kĩ xảo nghệ thuật và nội
dung tư tưởng đặc thù nào đó tồn tại.
Những đổi thay trong giao lưu văn học
Nếu như ở giai đoạn trước, giao lưu văn học nhìn chung mang tính chất khu
vực (phương Đông và các nước thuộc hệ thống Xã hội chủ nghĩa (cũ)) thì bây giờ nó
đã mang tính chất toàn cầu. Mỗi biến động của văn học phương Tây và văn học thế
giới lúc này đều nhanh chóng ảnh hưởng đến văn học Việt Nam. Giờ đây văn học mở
rộng cửa đón nhiều luồng gió lạ của văn học nhân loại, nhất là của các nước tư bản
phương Tây. Những sáng tác văn học ngoại nhập ngày càng trở nên phong phú, đa
dạng, có sức hấp dẫn đặc biệt và là nguồn bổ sung không thể thiếu được của đời sống
văn hoá dân tộc. Thành tựu của văn học thế giới, đặc biệt là của văn học hiện đại và
đương đại, đã mở ra những vùng hiểu biết mới, những cảm nhận mới và đã góp phần
thúc đẩy sự sáng tạo, mang lại sự sinh động, mới mẻ cho văn học trong nước.
Một thời gian dài, đến non một nửa thế kỉ, văn học thiên về tính chất "nệ thực",
"vụ thực", tài liệu và sự việc có thực là cơ sở của hầu hết các sáng tác tự sự, loại
truyện mang màu sắc kì ảo, quái dị vắng bóng trên văn đàn. Ngay cả đến giới nghiên
cứu, phê bình văn học cũng công khai bày tỏ thái độ kì thị, "bất hợp tác" đối với loại
truyện này - không loại trừ đây là những sản phẩm thuần tuý dân tộc - vì e ngại chúng
sẽ "làm sống lại trong đầu óc người đọc bình thường những quan điểm phản khoa học
lỗi thời"(2). Sự thay đổi trong cơ chế quản lí văn hoá văn nghệ khiến người ta mạnh
dạn truyền bá loại sáng tác văn học kỳ ảo, nhất là đối với các tác phẩm có giá trị nghệ
thuật cao của các nhà văn thế giới. Tâm nguyện của những người bắc nhịp cầu văn
học ở đây không gì khác hơn ngoài việc góp phần thay đổi diện mạo văn học nước
nhà như Lời giới thiệu trongTruyện ngắn Edgar Poe sau đây: "Xuất bản tập sách nhỏ
của Edgar Poe không chỉ đơn thuần giới thiệu khuôn mặt văn học - cho dù đó là
gương mặt của một nhà văn lớn - mà xa hơn nữa, trong quá trình đổi mới tư duy, phải
chăng cần tránh lối suy nghĩ đơn giản, một chiều, cần tiếp cận với những gì phức tạp
hơn, đa dạng hơn"(3). Việc tiếp thu các nền văn nghệ đi trước để phát triển văn nghệ
dân tộc, theo Phương Lựu, là "quy luật phổ biến vô cùng quan trọng", bởi "sự tiếp thu
đích thực không bao giờ là sự sao chép nô lệ, mà là một sáng tạo"(4). Riêng đối với
đội ngũ sáng tác, việc xuất hiện rầm rộ kèm theo sự chào đón nồng nhiệt và thái độ
trân trọng của độc giả dành cho bộ phận văn học độc đáo này chắc chắn sẽ gợi lên ở
họ những suy nghĩ, nhận thức và tìm tòi, khám phá mới.
Sự mở rộng trong quan niệm về hiện thực và đối tượng phản ánh của văn học
Nguyên nhân chủ yếu của sự chuyển biến trong quan niệm về hiện thực, tính
hiện thực... của văn học hôm nay xuất phát từ phía đội ngũ nhà văn. Với họ, hiện thực
lúc này không đồng nghĩa với tính có thật, giống như thật, mà cao hơn thế, nó là "vẻ
đẹp huyền thoại của sự tái hiện tự nhiên theo cách nhìn độc đáo của nhà văn về sự
vật"(5). Phản ánh hiện thực không phải là sự sao chép hiện thực mà là sự sáng tạo của
người nghệ sĩ nhằm tạo ra hiện thực. Cho nên, tính hiện thực của tác phẩm lúc này
nằm ở chỗ nó đã đề cập và giải quyết được những vấn đề gì của thực tế. Quan niệm
này đã phần nào khắc phục được cách hiểu có phần ngây thơ về hiện thực trước đây.
Từ sau 1986 đến nay, trong cao trào đổi mới tư duy, đội ngũ những người làm công
tác văn học, trong đó có nhà văn, có dịp thuận lợi để nhìn lại chặng đường đã qua của
văn học. Họ sớm nhận ra rằng: Không thể khuôn đối tượng nhận thức, phản ánh của
văn học vào những lĩnh vực hạn hẹp, cứng nhắc nhằm phục vụ cho những mục tiêu,
nhiệm vụ không thực sự phù hợp với bản chất của nó, mà chính là phải mở rộng phạm
vi khám phá của văn học để loại hình nghệ thuật này ngày càng đáp ứng được những
đòi hỏi mới của người đọc, với tư duy của người thời nay, phù hợp với tốc độ phát
triển của xã hội hiện đại, và quan trọng hơn là khắc phục tình trạng phản ánh sơ lược,
một chiều về cuộc sống. Biên độ của hiện thực trong quan niệm của người cầm bút
hôm nay đã được mở rộng hơn, được soi chiếu từ nhiều góc độ tạo điều kiện để họ có
thể thâm nhập vào những địa hạt mới mẻ phù hợp với cá tính sáng tạo của mình. Quan
niệm hiện thực - nói như Hồ Anh Thái - gồm "những gì ta thấy, ta nghe, ta trải nghiệm
là chưa đủ. Hiện thực còn là cái ta cảm nữa (...) Cả một đời sống tâm linh cũng là hiện
thực (B.T.T. nhấn mạnh)"(6). Tương tự Hồ Anh Thái, Ngô Tự Lập cũng cho rằng:
Ngay cả hiện thực cũng chỉ là một giấc mơ, một giấc mơ hỗn loạn, vô tận, giấc mơ với
những đường bay của mê lộ(7). Bên cạnh những hiện tượng cuộc sống có quy luật thì
cái ngẫu nhiên, bất ngờ, kì quái cũng hiện diện làm nên bộ mặt hấp dẫn của văn xuôi
hôm nay: "Kì quặc và lẩn thẩn, hoàn toàn khó tin, tuy vậy giờ đây kì quặc nhất hay
bình thường nhất cũng thế cả thôi" (Bảo Ninh - Nỗi buồn chiến tranh). Ý tưởng này
cũng bắt gặp qua lời tâm sự của tác giả tiểu thuyết Chó Bi đời lưu lạc: "Khốn nạn,
nhiều khi cái dị dạng, không phải quy luật lại chi phối cuộc sống mới trớ trêu chứ".
Bức tranh cuộc sống không phải lúc nào cũng ánh sắc hồng, và chân dung con người
chưa hẳn mọi lúc, mọi nơi đều "vui vẻ trẻ trung" mà đôi khi "trầm hóa" bởi sự phức
hợp nhiều sắc độ. Nói như Ma Văn Kháng thì đó là "một kết cấu của cả cái tốt lẫn cái
xấu, cái thiện và cái ác" (Bồ nông ở biển), cũng như "trên cơ sở những điều dự tính
được lẫn những yếu tố bất ngờ kì quái" (Người đánh trống trường). "Bên cạnh Chúa
có Quỷ, bên cạnh Phật có Ma. Ma quỷ cũng dự phần bất tử để làm mặt đối lập, để thế
giới này tiếp tục vận động và tồn tại" (Nguyễn Khải - Thời gian của người). Từ hiện
thực kháng chiến hào hùng, tràn ngập âm hưởng sử thi, con người bước vào một mặt
trận mới vắng xa tiếng súng nhưng cũng không kém phần dằng dai, khốc liệt: Cuộc
chiến đấu chống tiêu cực xã hội, và một cuộc chiến khác cũng hết sức cam go để
chống lại chính "ma quỷ trong lòng ta" với những nỗ lực, quyết tâm mới: "phê phán
cái sai", "lên án cái xấu", "tích cực cổ vũ cho cái mới thắng lợi"... Điều đó đặt nhà văn
trước những trách nhiệm, thử thách mới, với sự ý thức mới về thiên chức của người
nghệ sĩ: "Nghệ thuật cũng sẽ không là gì nếu không ôm hết cái dữ dằn, đanh đá của
cuộc sống, cả cuộc chết nữa! Sẽ chẳng đi đến đâu một thứ nghệ thuật không thấy hết,
không nói hết cái bờ bên kia của hiện thực" (Trương Vũ Thiên An - Nước mắt Chí
Phèo).