TÂM THẦN PHÂN LIỆT

Chia sẻ: Nguyen Uyen | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:47

Thêm vào BST

Báo xấu

141
lượt xem 43
download

TÂM THẦN PHÂN LIỆT

Mô tả tài liệu

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

- Bệnh tâm thần phân liệt là một bệnh phổ biến trên thế giới và ở nước ta tỷ lệ từ 0,3 - 1% dân số. - Bệnh có thể chứa được hoặc thuyên giảm tốt nếu được phát hiện sớm, chữa trị kịp thời, hợp lí. gười khác biết, hoặc họ đọc được ý nghĩ của mình. Nghi ngờ có người điều khiển chi phối, kiểm tra; bị theo dõi, ám hại hay đầu độc mình, ghen tuông vô lý. Cho mình có khả nǎng đặc biệt, có quyền lực như siêu nhân có khả nǎng làm được những việc kỳ lạ, là...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: TÂM THẦN PHÂN LIỆT

TRƯỜNG …………………. KHOA………………………. ----- ----- GIẢI PHẨU BỆNH TÂM THẦN PHÂN LIỆT
TAÂM THAÀN PHAÂN LIEÄT TS. BS Ñaëng Hoaøng Haûi MUÏC TIEÂU: 1. Neâu ñöôïc taàn suaát vaø thieät haïi cuûa Taâm thaàn phaân lieät.. 2. Lieät keâ ñöôïc caùc tieâu chuaån quan troïng trong chaån ñoaùn vaø vaän duïng caùc tieâu chuaån naøy treân laâm saøng. 3. Xaùc ñònh ñöôïc muïc tieâu ñieàu trò vaø löïa choïn caùc bieän phaùp can thieäp hôïp lyù. 1. KHAÙI NIEÄM. Theo baûng Phaân loaïi Quoác teá Beänh taät laàn 10, Taâm thaàn phaân lieät thuoäc nhoùm “Beänh taâm thaàn phaân lieät, caùc roái loaïn phaân lieät vaø caùc roái loaïn hoang töôûng” (nhoùm F2). Nhoùm F2 bao goàm: taâm thaàn phaân lieät (F20), roái loaïn daïng phaân lieät (F21), roái loaïn hoang töôûng dai daúng (F22), roái loaïn loaïn thaàn caáp vaø nhaát thôøi(F23), roái loaïn hoang töôûng caûm öùng (F24), roái loaïn phaân lieät caûm xuùc (F25), roái loaïn loaïn thaàn khoâng thöïc toån khaùc (F28), loaïn thaàn khoâng thöïc toån khoâng bieät ñònh (F29). Theo BPLQTBT laàn 10, nhoùm F2 thuoäc nhoùm khoâng thöïc theå, trieâu chöùng loaïn thaàn chieám öu theá. Theo soá lieäu ñieàu tra treân nhieàu nôi ôû theá giôùi, taàn suaát suoát ñôøi cuûa Taâm thaàn phaân lieät vaøo khoaûng 1% trong daân soá chung. Roái loaïn naøy laø moät roái loaïn maïn tính, theo caùc taùc giaû Hoa Kyø, khoaûng 50-75% beänh nhaân TTPL tieán trieån töøng côn, vaø 15% beänh nhaân tieán trieån lieân tuïc trong suoát cuoäc ñôøi. Beänh aûnh höôûng naëng neà treân sinh hoaït cuûa ngöôøi beänh, khoaûng 15-20% beänh nhaân khoâng töï chaêm soùc ñöôïc baûn thaân, khoaûng 43% beänh nhaân roái loaïn naëng trong quan heä xaõ hoäi, chæ khoaûng 15% beänh nhaân coøn khaû naêng lao ñoäng. Ngöôøi beänh TTPL thöôøng bò caùc beänh maïn tính, nhö tim maïch, ñaùi thaùo ñöôøng, vaø tuoåi thoï trung bình cuûa ngöôøi beänh thaáp hôn ôû ngöôøi bình thöôøng laø 20%. Vôùi caùc ñaëc ñieåm keå treân, TTPL laø moät roái loaïn taâm thaàn quan troïng trong ngaønh taâm thaàn. 2. BEÄNH CAÛNH LAÂM SAØNG 2.1. TIEÂU CHUAÅN CHAÅN ÑOAÙN. 2.1.1. BAÛNG PHAÂN LOAÏI QUOÁC TEÁ BEÄNH TAÄT LAÀN 10. Theo BPLQTBT laàn 10, TTPL laø moät roái loaïn loaïn thaàn, caùc trieäu chöùng loaïn thaàn ñöôïc chia thaønh caùc nhoùm sau ñaây: (a) Tö duy vang thaønh tieáng, tö duy bò aùp ñaët, bò ñaùnh caép vaø tö duy bò phaùt thanh. (b) Caùc hoang töôûng bò kieåm tra, bò chi phoái hay bò ñoäng, coù lieân quan vôùi vaän ñoäng thaân theå hay caùc chi hoaëc coù lieân quan vôùi nhöõng yù nghó, haønh vi hay caûm giaùc ñaëc bieät, tri giaùc hoang töôûng. (c) Caùc aûo thanh bình phaåm veà haønh vi cuûa beänh nhaân hay thaûo luaän vôùi nhau veà beänh nhaân hoaëc caùc loaïi aûo thanh khaùc xuaát phaùt töø moät boä phaän cuûa thaân theå. (d) Caùc loaïi hoang töôûng dai daúng khaùc khoâng thích hôïp veà maët vaên hoùa vaø hoaøn toaøn khoâng theå coù ñöôïc (ví duï : coù khaû naêng ñieàu khieån thôøi tieát, hoaëc ñang tieáp xuùc vôùi nhöõng ngöôøi cuûa theá giôùi khaùc). 1
(e) AÛo giaùc dai daúng baát cöù loaïi naøo, coù ñi keøm theo hoang töôûng thoaùng qua hay chöa hoaøn chænh, hoaëc keøm theo yù töôûng quaù dai daúng hoaëc xuaát hieän haøng ngaøy trong nhieàu tuaàn hay nhieàu thaùng. (f) Tö duy giaùn ñoaïn hay theâm töø khi noùi, tö duy khoâng lieân quan hay ngoân ngöõ bòa ñaët. (g) Taùc phong caêng tröông löïc nhö kích ñoäng, giöõ nguyeân daùng hay uoán saùp, phuû ñònh, khoâng noùi, hay söõng sôø. (h) Caùc trieäu chöùng aâm tính nhö voâ caûm, ngoân ngöõ ngheøo naøn, caùc caûm xuùc cuøn moøn hay khoâng thích hôïp thöôøng ñöa ñeán caùch ly xaõ hoäi hay giaûm suùt khaû naêng lao ñoäng xaõ hoäi, phaûi roõ raøng laø caùc trieäu chöùng treân khoâng do traàm caûm hay thuoác an thaàn kinh gaây ra. BPLQTBT laàn 10 coøn ñöa ra caùc nguyeân taéc chaån ñoaùn: - Ñeå chaån ñoaùn beänh nhaân taâm thaàn phaân lieät, caàn ít nhaát moät trieäu chöùng raát roõ (neáu ít roõ, phaûi hai trieäu chöùng hay nhieàu hôn nöõa) thuoäc vaøo caùc nhoùm lieät keâ töø (a) ñeán (d); hoaëc caùc trieäu chöùng thuoäc vaøo ít nhaát laø hai trong caùc nhoùm lieät keâ töø (e) ñeán (h), caùc trieäu chöùng ôû treân phaûi toàn taïi roõ raøng trong phaàn lôùn thôøi gian moät thaùng hay laâu hôn; - Neáu thôøi gian ngaén hôn moät thaùng (duø coù ñieàu trò hay khoâng), phaûi chaån ñoaùn tröôùc tieân nhö roái loaïn loaïn thaàn caáp gioáng phaân lieät (F23.2). - Ngöôøi beänh coù theå coù moät giai ñoaïn, trong ñoù coù trieäu chöùng cuûa lo aâu lan toûa, traàm caûm, cuõng nhö giaûm khaû naêng lao ñoäng, quan heä xaõ hoäi vaø trong sinh hoaït caù nhaân, coù tröôùc hoaëc sau côn loaïn thaàn haøng tuaàn hoaëc coù khi haøng thaùng; do khoù xaùc ñònh thôøi gian khôûi ñaàu, neân khoâng chaån ñoaùn giai ñoaïn tieàn trieäu hoaëc di chöùng; chaån ñoaùn chæ döïa treân côn loaïn thaàn. - Khi ngöôøi beänh coù caû caùc trieäu chöùng loaïn thaàn vaø roái loaïn caûm xuùc, hai nhoùm trieäu chöùng naøy chieám öu theá nhö nhau, coù theå chaån ñoaùn laø roái loaïn phaân lieät caûm xuùc (F25-). - Neáu beänh nhaân bò beänh cô theå hoaëc ôû trong traïng thaùi nhieãm ñoäc ma tuùy, khoâng chaån ñoaùn beänh taâm thaàn phaân lieät, phaûi chaån ñoaùn laø loaïn thaàn do beänh cô theå, (F06.2), hoaëc loaïn thaàn do caùc chaát ma tuùy gaây ra (F1x.5). 2.1.2. SOÅ TAY CHAÅN ÑOAÙN THOÁNG KEÂ BEÄNH TAÂM THAÀN LAÀN IV: Tieâu chuaån chaån ñoaùn Taâm thaàn phaân lieät cuûa STCÑTKBTT laàn IV. A. Côn loaïn thaàn: coù söï xuaát hieän 2 (hoaëc hôn) trong soá caùc trieäu chöùng sau ñaây, moãi trieäu chöùng hieän dieän trong phaàn lôùn thôøi gian trong moät thaùng (hoaëc ngaén hôn neáu chuùng ñaùp öùng toát vôùi ñieàu trò) : (1). yù nghó hoang töôûng (2). aûo giaùc (3). ngoân ngöõ voâ toå chöùc (nghóa laø tö duy khoâng lieân quan) (4). haønh vi taùc phong cöïc kyø voâ toå chöùc hoaëc caêng tröông löïc (5). caùc trieäu chöùng aâm tính, ví duï nhö caûm xuùc cuøn moøn, ngoân ngöõ ngheøo naøn hay maát yù chí. Chuù yù : Moät trieäu chöùng duy nhaát trong tieâu chuaån A laø ñuû neáu yù nghó hoang töôûng coù noäi dung kyø dò hay aûo giaùc laø aûo thanh bình phaåm veà haønh vi vaø suy nghó cuûa beänh nhaân hoaëc laø aûo thanh tranh luaän goàm nhieàu gioïng noùi chuyeän vôùi nhau. B. Roái loaïn hoaït ñoäng xaõ hoäi ngheà nghieäp, trong côn roái loaïn, moät hoaëc nhieàu lónh vöïc chuû yeáu cuûa hoaït ñoäng nhö coâng taùc, caùc moái quan heä giöõa caùc caù nhaân, hoaëc vieäc chaêm soùc baûn thaân roõ raøng thaáp hôn möùc ñaõ ñaït ñöôïc tröôùc khi coù roái loaïn. 2
C. Thôøi gian roái loaïn taâm thaàn toàn taïi ít nhaát laø 6 thaùng. Giai ñoaïn 6 thaùng naøy bao goàm côn loaïn thaàn caáp theo tieâu chuaån A, keùo daøi trong 1 thaùng vaø coù theå keøm theo caùc giai ñoaïn tieàn trieäu hay di chöùng.Trong caùc giai ñoaïn tieàn trieäu hay di chöùng, daáu hieäu cuûa roái loaïn coù theå ñöôïc bieåu hieän bôûi caùc trieäu chöùng aâm tính hoaëc bôûi 2 hay hôn caùc trieäu chöùng tieâu chuaån A nhöng döôùi moät hình thöùc nheï hôn (ví duï: nhöõng tín ngöôõng kyø dò, nhöõng tri giaùc baát thöôøng). D. Chaån ñoaùn phaân bieät vôùi roái loaïn caûm xuùc phaân lieät vaø roái loaïn khí saéc: vieäc chaån ñoùan phaân bieät vôùi roái loaïn caûm xuùc phaân lieät vaø roái loaïn khí saéc döïa vaøo caùc yeáu toá sau: (1) khoâng coù giai ñoaïn traàm caûm chuû yeáu, höng caûm hay hoãn hôïp xuaát hieän ñoàng thôøi vôùi caùc trieäu chöùng cuûa côn loaïn thaàn; (2) neáu coù, thôøi gian cuûa roái loaïn khí saéc ngaén hôn thôøi gian cuûa côn loaïn thaàn vaø giai ñoaïn di chöùng. E. Chaån ñoaùn phaân bieät vôùi loaïn thaàn thöïc toån hay do söû duïng moät chaát: roái loaïn naøy do caùc taùc ñoäng sinh lyù tröïc tieáp cuûa moät chaát (ví duï : chaát gaây laïm duïng, thuoác men) hoaëc do moät beänh cô theå. F. Moái quan heä vôùi roái loaïn phaùt trieån lan toûa : Neáu coù tieàn söû cuûa moät roái loaïn töï kyû hay moät roái loaïn phaùt trieån lan toûa khaùc thì chaån ñoaùn taâm thaàn phaân lieät chæ caàn moät côn loaïn thaàn (tieâu chuaån A). 2.2. CHAÅN ÑOAÙN XAÙC ÑÒNH - Côn loaïn thaàn: theo tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa BPLQTBT laàn 10 vaø STCÑTKBTT laàn IV, ngöôøi beänh phaûi coù côn loaïn thaàn (tieâu chuaån A), thôøi gian toái thieåu laø 1 thaùng; tuy nhieân, trong BPLQTBT laàn 10, neáu beänh nhaân ñöôïc ñieàu trò sôùm, thôøi gian côn loaïn thaàn ngaén hôn 1 thaùng, khoâng ñöôïc chaån ñoaùn laø Taâm thaàn phaân lieät, khaùc vôùi STCÑTKBTT laàn IV, neáu beänh nhaân ñöôïc ñieàu trò sôùm vaø ñaùp öùng vôùi thuoác, thôøi gian naøy khoâng caàn thieát laø 1 thaùng. - Trong côn naøy, ngöôøi beänh phaûi coù trieäu chöùng loaïn thaàn; nhöng trong BPLQTBT laàn 10, caùc trieäu chöùng loaïn thaàn bao goàm 8 nhoùm (töø a ñeán h), trong ñoù caùc nhoùm töø a ñeán d ñöôïc coi laø trieäu chöùng haøng ñaàu cuûa Taâm thaàn phaân lieät (first rank symtoms); vaø ñeå chaån ñoaùn laø taâm thaàn phaân lieät, ngöôøi beänh chæ caàn moät trieäu chöùng cuûa 4 nhoùm keå treân, ñoái vôùi caùc nhoùm coøn laïi, ngöôøi beänh phaûi coù trieäu chöùng cuûa hai trong 4 nhoùm coøn laïi. Trong STCÑTKBTT laàn IV, coù 5 trieäu chöùng loaïn thaàn, ñeå chaån ñoaùn laø taâm thaàn phaân lieät, ngöôøi beänh coù ít nhaát laø 2 trong soá 5 trieäu chöùng; tuy nhieân, trong STCÑTKBTT laàn IV, vaãn coù caùc trieäu chöùng haøng ñaàu cuûa Taâm thaàn phaân lieät, nhö hoang töôûng kyø quaùi hoaëc aûo thanh bình phaåm hoaëc tranh luaän, trong tröôøng hôïp naøy, chæ caàn 1 trieäu chöùng laø ñuû.. - Ngoaøi côn loaïn thaàn keå treân, trong STCÑTKBTT laàn IV coøn quy ñònh roái loaïn taâm thaàn; roái loaïn naøy bao goàm giai ñoaïn tieàn trieäu, côn loaïn thaàn (tieâu chuaån A), giai ñoaïn di chöùng; trong hai giai ñoaïn tieàn trieäu vaø di chöùng, caùc trieäu chöùng loaïn thaàn khoâng ñaùp öùng ñuû tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa côn loaïn thaàn (tieâu chuaån A), nhö ngöôøi beänh chæ coøn trieäu chöùng aâm tính, hoaëc nhöõng yù töôûng kyø dò, caûm giaùc baát thöôøng khoâng ñuû ñeå chaån ñoaùn laø hoang töôûng, aûo giaùc; vaø toång thôøi gian cuûa côn loaïn thaàn vaø di chöùng phaûi treân 6 thaùng. Trong BPLQTBT laàn 10, maëc daàu coâng nhaän coù moät giai ñoaïn khoâng ñaùp öùng tieâu chuaån cuûa côn loaïn thaàn, ngöôøi beänh chæ coù trieäu chöùng traàm caûm hoaëc roái loaïn lo aâu lan toûa, nhöng vì khoâng xaùc ñònh ñöôïc thôøi gian, neân khoâng ñöa giai ñoaïn naøy vaøo tieâu chuaån chaån ñoaùn. 3
- Aûnh höôûng cuûa beänh taâm thaàn phaân lieät treân sinh hoaït cuûa ngöôøi beänh, trong BPLQTBT laàn 10, maëc duø coâng nhaän ngöôøi beänh coù moät giai ñoaïn bò giaûm khaû naêng lao ñoäng, quan heä xaõ hoäi vaø trong sinh hoaït, nhöng khoâng ñöa vaán ñeà naøy vaøo trong tieâu chuaån chaån ñoaùn; nhöng trong STCÑTKBTT laàn IV, aûnh höôûng cuûa beänh treân sinh hoaït ñöôïc theå hieän thaønh tieâu chuaån B; vaø theo tieâu chuaån naøy, caû trong caùc giai ñoaïn loaïn thaàn, tieàn trieäu vaø di chöùng, beänh nhaân bò roái loaïn sinh hoaït. Treân laâm saøng, nhöõng trieäu chöùng loaïn thaàn gaây ra nhöõng roái loaïn trong sinh hoaït. 1. Hoang töôûng: theo BPLQTBT laàn 10, caùc trieäu chöùng hoang töôûng thöôøng gaëp laø: - Hoang töôûng lieân heä, bò haïi: ngöôøi beänh thöôøng nghó laø moïi ngöôøi chung quanh thöôøng baøn taùn, hoaëc tìm caùch laøm haïi mình, neân ngöôøi beänh thöôøng chuù yù vaøo caâu chuyeän cuûa ngöôøi khaùc, hoaëc coù phaûn öùng töï veä nhö taán coâng ngöôøi khaùc. - Hoang töôûng ghen tuoâng: ngöôøi beänh nghi ngôø vôï hay choàng mình ngoaïi tình, neân coù theå coù nhöõng haønh vi nguy hieåm. - Hoang töôûng bò chi phoái: ngöôøi beänh nghó laø coù moät ngöôøi naøo ñoù nhaäp vaøo ñieàu khieån hoaït ñoäng cuûa ngöôøi beänh, cuõng coù theå gaây ra nhöõng hoaït ñoäng nguy hieåm. Caùc trieäu chöùng hoang töôûng keå treân ñeàu coù theå gaây nguy hieåm cho ngöôøi khaùc (ñieåm soá GAFS: 1-20). 2. Aûo giaùc: thöôøng gaëp laø: - Aûo thanh ñe doïa: ngöôøi beänh coù theå nghe tieáng nhieàu ngöôøi noùi trong tai, ñe doïa ngöôøi beänh. - Aûo thanh meänh leänh: ngöôøi beänh coù theå nghe tieáng ngöôøi noùi trong tai baûo beänh nhaân laøm vieäc naøy hoaëc vieäc khaùc, coù khi caû nhöõng haønh vi töï töû. Cuõng nhö trieäu chöùng hoang töôûng, trieäu chöùng aûo giaùc cuõng coù nhöõng haønh vi nguy hieåm cho ngöôøi khaùc hoaëc baûn thaân mình. 3. Trieäu chöùng aâm tính: ngöôøi beänh khoâng coøn ñeå yù ñeán moïi vieäc chung quanh cuõng nhö baûn thaân cuûa mình, neân ngöôøi beänh thöôøng boû vieäc laøm, hoïc taäp, theo öôùc tính cuûa caùc taùc giaû Hoa kyø, khoûang 85% ngöôøi beänh bò maát khaû naêng lao ñoäng; khoâng quan taâm hoaëc tieáp xuùc vôùi ngöôøi nhaø, baïn beø, neân ngöôøi beänh tìm caùch töï caùch ly ra khoûi xaõ hoäi, khoaûng 43% ngöôøi beänh bò roái loaïn naêng trong quan heä xaõ hoäi, ngay caû nhöõng veä sinh toái thieåu, ngöôøi beänh cuõng khoâng quan taâm, coù 15-20% ngöôøi beänh khoâng töï chaêm soùc baûn thaân ñöôïc baûn thaân, Trong caùc trieäu chöùng loaïn thaàn, trieäu chöùng aâm tính khoâng gaây haäu quaû nguy hieåm nhö hoang töôûng, aûo giaùc; tuy nhieân, trieäu chöùng naøy xuaát hieän trong caùc giai ñoaïn tieàn trieäu, di chöùng vaø côn loaïn thaàn, aûnh höôûng naëng neà treân khaû naêng töï chaêm soùc baûn thaân, vaø ít ñaùp öùng vôùi caùc thuoác choáng loaïn thaàn; neân trieäu chöùng aâm tính laø trieäu chöùng aûnh höôûng naëng neà nhaát treân sinh hoaït cuûa ngöôøi beänh. 2.3. CHAÅN ÑOAÙN PHAÂN BIEÄT. Trong STCÑTKBTT laàn IV, caàn chaån ñoaùn phaân bieät Taâm thaàn phaân lieät vôùi nhöõng roái loaïn khaùc nhö loaïn thaàn do beänh cô theå, do söû duïng chaát taùc ñoäng treân heä thaàn kinh, roái loaïn khí saéc coù trieäu chöùng loaïn thaàn, v.v… 4
2.3.1. PHAÂN BIEÄT VÔÙI LOAÏN THAÀN DO BEÄNH CÔ THEÅ. Khi phaân tích tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa Taâm thaàn phaân lieät vôùi loaïn thaàn do beänh cô theå. Baûng 1: Tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa Taâm thaàn phaân lieät vaø loaïn thaàn do beänh cô theå. Taâm thaàn phaân lieät Loaïn thaàn do beänh cô theå A. Côn loaïn thaàn: coù söï xuaát hieän 2 (hoaëc hôn) trong soá caùc A. Caùc aûo giaùc hoaëc trieäu chöùng sau ñaây, hoang töôûng noåi baät (1). yù nghó hoang töôûng (2). aûo giaùc B. Sau khi xem xeùt beänh (3). ngoân ngöõ voâ toå chöùc söû, khaùm cô theå vaø laøm (4). haønh vi taùc phong cöïc kyø voâ toå chöùc. caùc khaùm nghieäm boå (5). caùc trieäu chöùng aâm tính, sung, coù baèng chöùng laø roái loaïn loaïn thaàn naøy laø B. Roái loaïn hoaït ñoäng xaõ hoäi ngheà nghieäp : do haäu quaû sinh lyù tröïc tieáp cuûa moät beänh noäi C. Thôøi gian : roái loaïn toàn taïi ít nhaát laø 6 thaùng.. khoa toång quaùt. D. Chaån ñoaùn phaân bieät vôùi roái loaïn caûm xuùc phaân lieät vaø roái C. Roái loaïn naøy khoâng loaïn khí saéc: vieäc chaån ñoùan phaân bieät vôùi roái loaïn caûm xuùc ñöôïc giaûi thích roõ bôûi moät phaân lieät vaø roái loaïn khí saéc döïa vaøo caùc yeáu toá sau: roái loaïn loaïn thaàn khaùc. E. Chaån ñoaùn phaân bieät vôùi loaïn thaàn thöïc toån hay do söû duïng D. Roái loaïn khoâng xaûy ra moät chaát: roái loaïn naøy do caùc taùc ñoäng sinh lyù tröïc tieáp cuûa ñôn ñoäc trong tieán trieån moät chaát (ví duï : chaát gaây laïm duïng, thuoác men) hoaëc do moät cuûa saûng beänh cô theå. F. ….\ Khi so saùnh tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa hai nhoùm keå treân: Caû hai loaïi roái loaïn naøy ñeàu coù trieäu chöùng loaïn thaàn (tieâu chuaån A), nhöng khaùc nhau ôû tieâu chuaån coù lieân quan ñeán nguyeân nhaân, trong Taâm thaàn phaân lieät, khoâng coù moái lieân heä giöõa trieäu chöùng loaïn thaàn vôùi beänh cô theå (tieâu chuaån E), trong loaïn thaàn do beänh cô theå, trieäu chöùng loaïn thaàn laø haäu quaû tröïc tieáp cuûa moät beänh cô theå (tieâu chuaån B). Sau ñaây laø moät soá nguyeân nhaân cuûa loaïn thaàn thöïc theå (xem ôû baøi loaïn taâm thaàn thöïc theå). Baûng 2: Nguyeân nhaân cuûa loaïn thaàn thöïc theå. Nguyeân nhaân Tyû leä Tai bieán maïch maùu naõo ? Ñoäng kinh 7-12% Chaán thöông soï naõo 7-20% Parkinson 25% Beänh noäi tieát ? 5
2.3.2. LOAÏN THAÀN DO SÖÛ DUÏNG CHAÁT. Khi phaân tích tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa Taâm thaàn phaân lieät vôùi loaïn thaàn do söû duïng chaát taùc ñoäng treân thaàn kinh.. Baûng 3: Tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa Taâm thaàn phaân lieät vaø loaïn thaàn do söû duïng chaát. Taâm thaàn phaân lieät Loaïn thaàn do söû duïng chaát. A. Côn loaïn thaàn: coù söï xuaát hieän 2 (hoaëc hôn) A. Caùc aûo giaùc hoaëc caùc yù nghó trong soá caùc trieäu chöùng sau ñaây, hoang töôûng chieám vò trí haøng ñaàu. (1). yù nghó hoang töôûng Ghi chuù : khoâng tính ñeán caùc aûo giaùc (2). aûo giaùc maø beänh nhaân nhaän thöùc ñöôïc raèng (3). ngoân ngöõ voâ toå chöùc chuùng ñöôïc gaây ra bôûi moät chaát. (4). haønh vi taùc phong cöïc kyø voâ toå chöùc. (5). caùc trieäu chöùng aâm tính, B. Sau khi xem xeùt beänh söû, khaùm cô theå hay thöïc hieän caùc khaùm nghieäm B. Roái loaïn hoaït ñoäng xaõ hoäi ngheà nghieäp : boå sung coù baèng chöùng veà (1) hoaëc (2) : C. Thôøi gian : roái loaïn toàn taïi ít nhaát laø 6 thaùng.. (1). caùc trieäu chöùng cuûa tieâu chuaån A ñaõ xuaát hieän trong thôøi gian ngoä ñoäc D. Chaån ñoaùn phaân bieät vôùi roái loaïn caûm xuùc phaân hay trong thôøi gian cai moät chaát, hoaëc lieät vaø roái loaïn khí saéc: vieäc chaån ñoaùn phaân bieät trong voøng moät thaùng sau ñoù. vôùi roái loaïn caûm xuùc phaân lieät vaø roái loaïn khí saéc (2). vieäc söû duïng thuoác coù lieân quan döïa vaøo caùc yeáu toá sau: veà maët nguyeân nhaân vôùi roái loaïn loaïn thaàn. E. Chaån ñoaùn phaân bieät vôùi loaïn thaàn thöïc toån hay do söû duïng moät chaát: roái loaïn naøy do caùc taùc ñoäng C. Roái loaïn naøy khoâng ñöôïc giaûi sinh lyù tröïc tieáp cuûa moät chaát (ví duï : chaát gaây laïm thích roõ bôûi moät roái loaïn loaïn thaàn duïng, thuoác men) hoaëc do moät beänh cô theå. khoâng ñöôïc gaây ra bôûi moät chaát. F. …. D. Roái loaïn naøy khoâng xaûy ra ñôn ñôn ñoäc trong tieán trieån cuûa saûng Khi so saùnh tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa hai nhoùm keå treân: Caû hai loaïi roái loaïn naøy ñeàu coù trieäu chöùng loaïn thaàn (tieâu chuaån A), nhöng khaùc nhau ôû tieâu chuaån coù lieân quan ñeán nguyeân nhaân; trong Taâm thaàn phaân lieät, khoâng coù moái lieân heä giöõa trieäu chöùng loaïn thaàn vôùi beänh cô theå hoaëc caùc chaát (tieâu chuaån E), trong loaïn thaàn do söû duïng chaát taùc ñoäng treân heä thaàn kinh, trieäu chöùng loaïn thaàn laø haäu quaû cuûa chaát taùc ñoäng treân heä thaàn kinh, hoaëc chæ xaûy ra trong giai ñoaïn cai nghieän vaø ngoä ñoäc caùc chaát gaây nghieän. Sau ñaây laø moät soá nguyeân nhaân cuûa loaïn thaàn thöïc theå (xem ôû baøi loaïn taâm thaàn thöïc theå). - Caùc chaát gaây nghieän: daãn chaát thuoác phieän nhö meperidine [Demerol]), caùc thuoác eâm dòu thaàn kinh, thuoác nguû. - Caùc thuoác coù tính chaát cholinergic (nhö benztropine [Cogentin]); thuoác tim maïch (nhö digoxin [Lanoxin], procainamide [Promine], methyldopa); ñieàu trò ung thö (nhö procarbazine); corticosteroid (nhö prednisone [Cordrol] vaø dexamethasone [Decadron]); 6
thuoác khaùng Parkinson (nhö L-dopa vaø bromocriptine); khaùng lao (nhö, isoniazid [Laniazid]) 2.3.3. PHAÂN BIEÄT VÔÙI NHOÙM ROÁI LOAÏN KHÍ SAÉC. Khi phaân tích tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa Taâm thaàn phaân lieät vôùi roái loaïn khí saéc. Baûng 4: Tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa Taâm thaàn phaân lieät vaø roái loaïn khí saéc. Taâm thaàn phaân lieät Roái loaïn khí saéc A. Côn loaïn thaàn: coù söï xuaát hieän 2 (hoaëc hôn) Traàm caûm chuû yeáu, giai ñoaïn ñôn ñoäc trong soá caùc trieäu chöùng sau ñaây, A. Coù moät giai ñoaïn traàm caûm chuû yeáu. (1). yù nghó hoang töôûng (2). aûo giaùc B. Chaån ñoaùn loaïi tröø roái loaïn phaân bieät (3). ngoân ngöõ voâ toå chöùc caûm xuùc, beänh taâm thaàn phaân lieät, roái (4). haønh vi taùc phong cöïc kyø voâ toå chöùc. loaïn daïng phaân lieät, roái loaïn hoang (5). caùc trieäu chöùng aâm tính, töôûng hay roái loaïn loaïn thaàn khoâng ñaëc hieäu. B. Roái loaïn hoaït ñoäng xaõ hoäi ngheà nghieäp : C. Tieàn söû chöa töøng coù giai ñoaïn höng C. Thôøi gian : roái loaïn toàn taïi ít nhaát laø 6 thaùng.. caûm, hoãn hôïp hay höng caûm nheï. Traàm caûm chuû yeáu, taùi dieãn D. Chaån ñoaùn phaân bieät vôùi roái loaïn caûm xuùc A. Coù ít nhaát 2 giai ñoaïn traàm caûm chuû phaân lieät vaø roái loaïn khí saéc: vieäc chaån ñoaùn yeáu. phaân bieät vôùi roái loaïn caûm xuùc phaân lieät vaø roái loaïn khí saéc döïa vaøo caùc yeáu toá sau. B. Chaån ñoaùn loaïi tröø roái loaïn phaân bieät E. Chaån ñoaùn phaân bieät vôùi loaïn thaàn thöïc toån caûm xuùc, beänh taâm thaàn phaân lieät, roái hay do söû duïng moät chaát: roái loaïn naøy do caùc loaïn daïng phaân lieät, roái loaïn hoang taùc ñoäng sinh lyù tröïc tieáp cuûa moät chaát (ví duï : töôûng hay roái loaïn loaïn thaàn khoâng ñaëc chaát gaây laïm duïng, thuoác men) hoaëc do moät hieäu. beänh cô theå. F. …. C. Tieàn söû chöa töøng coù moät giai ñoaïn höng caûm, moät giai ñoaïn hoãn hôïp hay moät giai ñoaïn höng caûm nheï Khi so saùnh tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa hai nhoùm keå treân: Caû hai loaïi roái loaïn naøy ñeàu coù trieäu chöùng loaïn thaàn vaø traàm caûm (tieâu chuaån A, C cuûa Taâm thaàn phaân lieät), (tieâu chuaån A cuûa roái loaïn traàm caûm); nhöng khaùc nhau ôû tieâu chuaån trieäu chöùng coù öu theá, trong Taâm thaàn phaân lieät, theo tieâu chuaån D, neáu coù roái loaïn khí saéc, thôøi gian cuûa trieäu chöùng naøy phaûi ngaén hôn toång thôøi gian cuûa côn loaïn thaàn vaø giai ñoaïn di chöùng. 7
2.3.4. PHAÂN BIEÄT VÔÙI CAÙC LOAÏI BEÄNH KHAÙC TRONG NHOÙM. 2.3.4.1. Roái loaïn daïng phaân lieät. Khi phaân tích tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa Taâm thaàn phaân lieät vôùi roái loaïn daïng phaân lieät. Baûng 5: Tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa Taâm thaàn phaân lieät vaø roái loaïn daïng phaân lieät. Taâm thaàn phaân lieät Roái loaïn daïng phaân lieät A. Côn loaïn thaàn: coù söï xuaát hieän 2 (hoaëc hôn) trong soá caùc A. Ñaùp öùng caùc tieâu trieäu chöùng sau ñaây, chuaån A, D vaø E cuûa taâm (1). yù nghó hoang töôûng thaàn phaân lieät (2). aûo giaùc (3). ngoân ngöõ voâ toå chöùc B. Thôøi gian bò beänh (bao (4). haønh vi taùc phong cöïc kyø voâ toå chöùc. goàm caùc giai ñoaïn tieàn (5). caùc trieäu chöùng aâm tính, trieäu, hoaït ñoäng vaø di chöùng) keùo daøi ít nhaát B. Roái loaïn hoaït ñoäng xaõ hoäi ngheà nghieäp : moät thaùng nhöng ít hôn 6 thaùng. (Khi buoäc phaûi C. Thôøi gian : roái loaïn toàn taïi ít nhaát laø 6 thaùng.. chaån ñoaùn roái loaïn naøy trong hoaøn caûnh khoâng coù D. Chaån ñoaùn phaân bieät vôùi roái loaïn caûm xuùc phaân lieät vaø roái thôøi gian chôø ñôïi xem C. loaïn khí saéc: beänh nhaân coù laønh beänh hay khoâng, phaûi theâm vaøo E. Chaån ñoaùn phaân bieät vôùi loaïn thaàn thöïc toån hay do söû duïng chöõ “taïm thôøi”) moät chaát:. F. …. Khi so saùnh tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa hai nhoùm keå treân: Caû hai loaïi roái loaïn naøy ñeàu thuoäc nhoùm loaïn thaàn khoâng thöïc theå (tieâu chuaån E cuûa Taâm thaàn phaân lieät, tieâu chuaån A cuûa roái loaïn dang phaân lieät), coù trieäu chöùng loaïn thaàn (tieâu chuaån A); vaø trieäu chöùng loaïn thaàn coù tính chaát öu theá (tieâu chuaån D cuûa Taâm thaàn phaân lieät vaø tieâu chuaån A cuûa roái loaïn daïng phaân lieät); nhöng khaùc nhau ôû tieâu chuaån lieân quan ñeán thôøi gian, trong Taâm thaàn phaân lieät, theo tieâu chuaån C, thôøi gian cuûa giai ñoaïn tieàn trieäu, loaïn thaàn vaø di chöùng phaûi treân 6 thaùng, khaùc vôùi tieâu chuaån B cuûa roái loaïn daïng phaân lieät, thôøi gian naøy ngaén hôn 6 thaùng. 2.3.3.2. Roái loaïn hoang töôûng dai daúng. Khi phaân tích tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa Taâm thaàn phaân lieät vôùi roái loaïn hoang töôûng dai daúng. Baûng 6: Tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa Taâm thaàn phaân lieät vaø roái loaïn hoang töôûng dai daúng. Taâm thaàn phaân lieät Roái loaïn hoang töôûng dai daúng. A. Côn loaïn thaàn: coù söï xuaát hieän 2 (hoaëc A. Coù caùc yù nghó hoang töôûng khoâng kyø dò hôn) trong soá caùc trieäu chöùng sau ñaây, toàn taïi toái thieåu 1 thaùng. (1). yù nghó hoang töôûng (2). aûo giaùc B. Khoâng bao giôø ñaùp öùng ñuû tieâu chuaån A 8
(3). ngoân ngöõ voâ toå chöùc cuûa taâm thaàn phaân lieät. (4). haønh vi taùc phong cöïc kyø voâ toå chöùc. (5). caùc trieäu chöùng aâm tính, C. Ngoaøi söï taùc ñoäng cuûa caùc yù nghó hoang töôûng hay cuûa caùc phaân nhoùm cuûa noù, khoâng B. Roái loaïn hoaït ñoäng xaõ hoäi ngheà nghieäp : ghi nhaän thaáy caùc bieán ñoåi roõ reät cuûa hoaït ñoäng cuõng nhö khoâng thaáy söï laï luøng hay kyø C. Thôøi gian : roái loaïn toàn taïi ít nhaát laø 6 dò roõ reät cuûa haønh vi taùc phong. thaùng.. D. Trong tröôøng hôïp caùc giai ñoaïn roái loaïn D. Chaån ñoaùn phaân bieät vôùi roái loaïn caûm khí saéc vaø caùc yù nghó hoang töôûng xuaát hieän xuùc phaân lieät vaø roái loaïn khí saéc: ñoàng thôøi, toång thôøi gian xuaát hieän cuûa roái loaïn khí saéc phaûi ngaén hôn so vôùi thôøi gian E. Chaån ñoaùn phaân bieät vôùi loaïn thaàn thöïc xuaát hieän cuûa hoang töôûng. toån hay do söû duïng moät chaát:. F. …. E. Roái loaïn naøy khoâng phaûi do taùc ñoäng sinh lyù tröïc tieáp cuûa moät chaát Khi so saùnh tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa hai nhoùm keå treân: Caû hai loaïi roái loaïn naøy ñeàu thuoäc nhoùm loaïn thaàn khoâng thöïc theå (tieâu chuaån E cuûa Taâm thaàn phaân lieät, roái loaïn hoang töôûng dai daúng), coù trieäu chöùng loaïn thaàn (tieâu chuaån A cuûa Taâm thaàn phaân lieät, roái loaïn hoang töôûng dai daúng); vaø trieäu chöùng loaïn thaàn coù tính chaát öu theá (tieâu chuaån D cuûa Taâm thaàn phaân lieät vaø roái loaïn hoang töôûng dai daúng); nhöng khaùc nhau ôû tieâu chuaån lieân quan ñeán trieäu chöùng trong côn loaïn thaàn, trong Taâm thaàn phaân lieät, theo tieâu chuaån A cuûa taâm thaàn phaân lieät, phaûi coù ít nhaát 2/5 trieäu chöùng loaïn thaàn, khaùc vôùi tieâu chuaån A cuûa roái loaïn hoang töôûng dai daúng, chæ coù trieäu chöùng hoang töôûng, trieäu chöùng naøy khoâng mang tính kyø quaùi. 2.3.3.3. Roái loaïn loaïn thaàn caáp vaø nhaát thôøi. Khi phaân tích tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa Taâm thaàn phaân lieät vôùi loaïn thaàn caáp vaø nhaát thôøi Baûng 7: Tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa Taâm thaàn phaân lieät vaø loaïn thaàn caáp vaø nhaát thôøi. Taâm thaàn phaân lieät Loaïn thaàn caáp vaø nhaát thôøi A. Côn loaïn thaàn: coù söï xuaát hieän 2 (hoaëc hôn) trong soá caùc A. Trong giai ñoaïn beänh, côn trieäu chöùng sau ñaây, loaïn thaàn (keùo daøi toái thieåu moät (1). yù nghó hoang töôûng ngaøy nhöng ngaén hôn moät thaùng) (2). aûo giaùc keøm theo söï phuïc hoài hoaøn toaøn (3). ngoân ngöõ voâ toå chöùc caùc chöùc naêng nhö tröôùc khi bò (4). haønh vi taùc phong cöïc kyø voâ toå chöùc. beänh. (5). caùc trieäu chöùng aâm tính, B. Roái loaïn naøy khoâng ñöôïc giaûi B. Roái loaïn hoaït ñoäng xaõ hoäi ngheà nghieäp : thích roõ bôûi moät roái loaïn khí saéc vôùi caùc neùt loaïn thaàn, moät roái C. Thôøi gian : roái loaïn toàn taïi ít nhaát laø 6 thaùng.. loaïn caûm xuùc phaân lieät hoaëc taâm thaàn phaân lieät vaø roái loaïn naøy D. Chaån ñoaùn phaân bieät vôùi roái loaïn caûm xuùc phaân lieät vaø roái cuõng khoâng do taùc ñoäng sinh lyù 9
loaïn khí saéc: tröïc tieáp cuûa moät chaát (ví duï : chaát gaây laïm duïng, thuoác men) E. Chaån ñoaùn phaân bieät vôùi loaïn thaàn thöïc toån hay do söû hoaëc cuûa moät beänh noäi khoa toång duïng moät chaát:. quaùt F. …. Khi so saùnh tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa hai nhoùm keå treân: Caû hai loaïi roái loaïn naøy ñeàu thuoäc nhoùm loaïn thaàn khoâng thöïc theå (tieâu chuaån E cuûa Taâm thaàn phaân lieät, tieâu chuaån B cuûa loaïn thaàn caáp vaø nhaát thôøi), coù trieäu chöùng loaïn thaàn (tieâu chuaån A cuûa Taâm thaàn phaân lieät, loaïn thaàn caáp vaø nhaát thôøi); vaø trieäu chöùng loaïn thaàn coù tính chaát öu theá (tieâu chuaån D cuûa Taâm thaàn phaân lieät vaø tieâu chuaån B cuûa loaïn thaàn caáp vaø nhaát thôøi); nhöng khaùc nhau ôû tieâu chuaån thôøi gian cuûa côn loaïn thaàn, trong Taâm thaàn phaân lieät, theo tieâu chuaån A cuûa taâm thaàn phaân lieät, thôøi gian côn loaïn thaàn treân 1 thaùng, khaùc vôùi tieâu chuaån A cuûa loaïn thaàn caáp vaø nhaát thôøi, thôøi gian côn loaïn thaàn trong khoûang 1 ngaøy- döôùi 1 thaùng. 2.3.3.4. Roái loaïn phaân lieät caûm xuùc. Khi phaân tích tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa Taâm thaàn phaân lieät vôùi roái loaïn phaân lieät caûm xuùc. Baûng 8: Tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa Taâm thaàn phaân lieät vaø roái loaïn phaân lieät caûm xuùc. Taâm thaàn phaân lieät Roái loaïn phaân lieät caûm xuùc. A. Côn loaïn thaàn: coù söï xuaát hieän 2 (hoaëc A. Moät giai ñoaïn beänh khoâng bò giaùn ñoaïn coù hôn) trong soá caùc trieäu chöùng sau ñaây, ñaëc ñieåm bôûi söï xuaát hieän ñoàng thôøi hoaëc moät (1). yù nghó hoang töôûng giai ñoaïn traàm caûm chuû yeáu, hoaëc moät giai (2). aûo giaùc ñoaïn höng caûm hoaëc moät giai ñoaïn hoãn hôïp (3). ngoân ngöõ voâ toå chöùc xuaát hieän vôùi trieäu chöùng ñaùp öùng tieâu chuaån (4). haønh vi taùc phong cöïc kyø voâ toå chöùc. A cuûa taâm thaàn phaân lieät. (5). caùc trieäu chöùng aâm tính, B. Trong cuøng giai ñoaïn beänh, coù söï toàn taïi B. Roái loaïn hoaït ñoäng xaõ hoäi ngheà nghieäp caùc yù nghó hoang töôûng hay aûo giaùc trong toái : thieåu 2 tuaàn nhöng khoâng xuaát hieän caùc trieäu chöùng roái loaïn khí saéc roõ reät. C. Thôøi gian : roái loaïn toàn taïi ít nhaát laø 6 thaùng.. C. Caùc trieäu chöùng ñaùp öùng caùc tieâu chuaån chaån ñoaùn moät giai ñoaïn roái loaïn khí saéc phaûi D. Chaån ñoaùn phaân bieät vôùi roái loaïn caûm chieám moät thôøi gian ñaùng keå trong toaøn boä xuùc phaân lieät vaø roái loaïn khí saéc: caùc giai ñoaïn hoaït ñoäng vaø di chöùng cuûa beänh. E. Chaån ñoaùn phaân bieät vôùi loaïn thaàn thöïc toån hay do söû duïng moät chaát:. D. Roái loaïn khoâng phaûi do taùc ñoäng sinh lyù F. …. tröïc tieáp cuûa moät chaát Khi so saùnh tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa hai nhoùm keå treân: Caû hai loaïi roái loaïn naøy ñeàu thuoäc nhoùm loaïn thaàn khoâng thöïc theå (tieâu chuaån E cuûa Taâm thaàn phaân lieät, tieâu chuaån D cuûa roái loaïn phaân lieät caûm xuùc), coù trieäu chöùng loaïn thaàn (tieâu 10
chuaån A cuûa Taâm thaàn phaân lieät, loaïn thaàn caáp vaø nhaát thôøi); nhöng khaùc nhau ôû tieâu chuaån trieäu chöùng, trong Taâm thaàn phaân lieät, theo tieâu chuaån D cuûa taâm thaàn phaân lieät, trieäu chöùng loaïn thaàn chieám öu theá, khaùc vôùi tieâu chuaån B cuûa roái loaïn phaân lieät caûm xuùc, trieäu chöùng loaïn thaàn vaø khí saéc coù öu theá nhö nhau. 2.4. TOÙM TAÉT. - Khi so saùnh tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa loaïn thaàn do beänh cô theå, do söû duïng chaát, roái loaïn khí saéc vôùi nhoùm loaïn thaàn, trieäu chöùng loaïn thaàn (A) coù theå xuaát hieän trong caû 4 nhoùm keå treân; tuy nhieân, chí coù nhoùm loaïn thaàn do beänh cô theå baét buoäc phaûi coù moät beänh cô theå coù lieân quan nhaân quaû ñeán trieäu chöùng loaïn thaàn (tieâu chuaån B), hoaëc trong loaïn thaàn do söû duïng chaát, phaûi coù söû duïng chaát taùc ñoäng treân heä thaàn kinh gaây ra trieäu chöùng loaïn thaàn (tieâu chuaån B), coøn ñoái vôùi nhoùm loaïn thaàn, roái loaïn khí saéc, chaån ñoaùn xaùc ñònh laïi döïa vaøo trieäu chöùng öu theá. Baûng 9: Chaån ñoaùn phaân bieät roái loaïn taâm thaàn do beänh cô theå, do söû duïng chaát, loaïn thaàn vaø roái loaïn khí saéc. Loaïn taâm thaàn thöïc theå Loaïn thaàn RL khí saéc Beänh cô theå Söû duïng chaát Loaïn thaàn do beänh cô theå + (B) +/- + (A) - Loaïn thaàn do söû duïng chaát +/- + (B) + (A) - Roái loaïn khí saéc +/- (D) +/- (D) +/- + (A) Loaïn thaàn +/- (E) +/- (E) + (A) +/- - Khi phaân tích tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa caùc loaïi beänh khaùc trong nhoùm loaïn thaàn, caùc roái loaïn naøy khaùc nhau ôû trieäu chöùng vaø dieãn tieán cuûa beänh, neáu trong Taâm thaàn phaân lieät, côn loaïn thaàn bao goàm hai tieâu chuaån nhoû, nhö trieäu chöùng ( A 1: phaûi coù 2/5 trieäu chöùng) vaø thôøi gian côn (A 2: thôøi gian côn treân 1 thaùng), (tieâu chuaån A), thôøi gian roái loaïn taâm thaàn (tieâu chuaån C: thôøi gian laø 6 thaùng); trong roái loaïn daïng phaân lieät, côn loaïn thaàn ñaùp öùng ñuû hai tieâu chuaån trieäu chöùng vaø thôøi gian côn (tieâu chuaån A), nhöng thôùi gian cuûa roái loaïn taâm thaàn laïi ngaén hôn 6 thaùng; trong roái loaïn hoang töôûng dai daúng, trong côn loaïn thaàn, ngöôøi beänh chæ coù trieäu chöùng hoang töôûng, khoâng ñaùp öùng tieâu chuaån A 1, nhöng coù côn loaïn thaàn treân 1 thaùng ( tieâu chuaån A 2); trong loaïn thaàn caáp vaø nhaát thôøi, beänh nhaân cuõng coù côn loaïn thaàn vaø trieäu chöùng cuõng coù 2/5 trieäu chöùng, ñaùp öùng tieâu chuaån A 1, nhöng thôøi gian côn loaïn thaàn döôùi 1 thaùng, khoâng ñaùp öùng vôùi tieâu chuaån A 2. Baûng 10: Chaån ñoaùn phaân bieät cuûa caùc roái loaïn taâm thaàn trong nhoùm loaïn thaàn. Côn loaïn thaàn Thôøi gian RL Taâm thaàn Trieäu chöùng Thôøi gian côn TTPL + (A) + (A) + (C) RL daïng phaân lieät + (A) + (A) - (C) RL hoang töôûng - (A) + (A) +/- LT caáp vaø nhaát thôøi + - (A) - 11
- Nhö vaäy, trong chaån ñoaùn taâm thaàn phaân lieät hoaëc caùc roái loaïn khaùc, chuû yeáu döïa vaøo caùc tieâu chuaån lieân quan ñeán beänh cô theå, söû duïng chaát, lieân quan ñeán trieäu chöùng (trieäu chöùng loaïn thaàn chieám öu theá), vaø dieãn tieán, bao goàm côn loaïn thaàn (tieâu chuaån A 1, A 2) vaø roái loaïn taâm thaàn (tieâu chuaån C). 2.5. CAÙC THEÅ BEÄNH CUÛA TAÂM THAÀN PHAÂN LIEÄT. Chaån ñoaùn theå beänh cuûa taâm thaàn phaân lieät tuøy theo giai ñoaïn beänh vaø trieäu chöùng trong töøng giai ñoaïn. Trong côn loaïn thaàn, theå beänh döïa vaøo caùc trieäu chöùng cuûa tieâu chuaån A; trong giai ñoaïn di chöùng, theå beänh laïi döïa vaøo trieäu chöùng trong tieâu chuaån C. 1. TAÂM THAÀN PHAÂN LIEÄT, THEÅ HOANG TÖÔÛNG. Theo tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa STCÑTKBTT laàn IV A. Söï baän taâm bôûi moät hay nhieàu yù nghóa hoang töôûng hoaëc bôûi caùc aûo thính thöôøng xuyeân. B. Khoâng coù moät trieäu chöùng naøo sau ñaây laø noåi baät : ngoân ngöõ voâ toå chöùc, haønh vi voâ toå chöùc hoaëc haønh vi caêng tröông löïc, caûm xuùc phaúng laëng hay khoâng phuø hôïp Theo tieâu chuaån chaån ñoaùn treân, maëc duø ngöôøi beänh coù theå coù ñuû caùc trieäu chöùng cuûa tieâu chuaån A, nhöng trieäu chöùng hoang töôûng vaø aûo giaùc coù tính chaát noåi baät. Theo BPLQTBT laàn 10, caùc trieäu chöùng loaïn thaàn thöôøng gaëp laø: Caùc hoang töôûng bò haïi, lieân heä, doøng doõi cao sang, söù meänh ñaëc bieät, cô theå bieán hình hay ghen tuoâng. Caùc aûo thanh ñe doïa, meänh leänh hoaëc caùc aûo thanh thoâ sô. Caùc aûo giaùc khöùu giaùc hay vò giaùc hay aûo giaùc veà tình duïc hoaëc caùc caûm giaùc cô theå khaùc. AÛo giaùc thò giaùc cuõng coù theå xuaát hieän nhöng hieám khi chieám öu theá. 2. TAÂM THAÀN PHAÂN LIEÄT THEÅ THANH XUAÂN. Theo tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa STCÑTKBTT laàn IV A. Taát caû caùc trieäu chöùng sau ñaây laø noåi baät : (1). ngoân ngöõ voâ toå chöùc (2). haønh vi voâ toå chöùc (3). caûm xuùc phaúng laëng hay khoâng phuø hôïp B. Khoâng ñaùp öùng caùc tieâu chuaån cuûa theå caêng tröông löïc Theo tieâu chuaån chaån ñoaùn treân, chæ coù trieäu chöùng ngoân ngöõ voâ toå chöùc laø noåi baät, theå beänh thanh xuaân môùi ñöôïc chaån ñoaùn; neáu coù theâm trieäu chöùng caêng tröông löïc, phaûi chaån ñoaùn theå beänh caêng tröông löïc. Trong caùc trieäu chöùng lieân quan ñeán voâ toå chöùc, STCÑTKBTT laàn IV ñeà caäp ñeán caùc trieäu chöùng ngoân ngöõ, haønh vi vaø caûm xuùc khoâng phuø hôïp. 3. TAÂM THAÀN PHAÂN LIEÄT THEÅ CAÊNG TRÖÔNG LÖÏC. Theo tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa STCÑTKBTT laàn IV, Moät theå beänh taâm thaàn phaân lieät vôùi trieäu chöùng caêng tröông löïc noåi baät, coù ít nhaát 2 trieäu chöùng sau ñaây : (1). Söï baát ñoäng vaän ñoäng bieåu hieän bôûi tình traïng giöõ nguyeân daùng (bao goàm uoán saùp taïo hình, tình traïng söõng sôø caêng tröông löïc). (2). Hoaït ñoäng vaän ñoäng quaù möùc (roõ raøng khoâng muïc ñích vaø khoâng bò aûnh höôûng bôûi caùc kích thích beân ngoaøi). 12
(3). Söï phuû ñònh cöïc ñoä (söï ñeà khaùng khoâng ñoäng cô roõ reät choáng laïi caùc meänh leänh hoaëc söï duy trì moät tö theá cöùng ngaét ñeà khaùng laïi caùc yù ñònh muoán thay ñoåi tö theå) hoaëc chöùng khoâng noùi. (4). Caùc ñaëc ñieåm cuûa vaän ñoäng töï yù bieåu hieän bôûi caùc tö theá caêng tröông löïc (söï duy trì töï yù moät tö theá khoâng thích hôïp hoaëc kyø dò), nhöõng ñoäng taùc ñònh hình, söï kieåu caùch roõ reät, hay neùt maët nhaên nhoù roõ reät. (5). Nhaïi lôøi hay nhaïi ñoäng taùc. Theo tieâu chuaån chaån ñoaùn treân, trieäu chöùng caêng tröông löïc laø trieäu chöùng noåi troäi. Trong caùc trieäu chöùng caêng tröông löïc, STCÑTKBTT laàn IV ñeà caäp ñeán caùc trieäu chöùng söõng sôø caêng tröông löïc, kích ñoäng caêng tröôïng löïc, söõng sôø phuû ñònh.. 4. TAÂM THAÀN PHAÂN LIEÄT, THEÅ KHOÂNG BIEÄT ÑÒNH. Moät theå taâm thaàn phaân lieät bao goàm caùc trieäu chöùng ñaùp öùng caùc tieâu chuaån A nhöng khoâng ñaùp öùng caùc tieâu chuaån cuûa theå hoang töôûng, theå voâ toå chöùc hay theå caêng tröông löïc. 5. TAÂM THAÀN PHAÂN LIEÄT, THEÅ ÑÔN THUAÀN. Bieåu hieän laâm saøng thöôøng gaëp laø taùc phong kyø dò, hoang töôûng vaø aûo giaùc khoâng roõ raøng; dieãn tieán thöôøng laø maïn tính, phaùt trieån aâm thaàm nhöng aûnh höôûng naëng neà treân sinh hoaït cuûa ngöôøi beänh. Vôùi söï tieáp xuùc xaõ hoäi ngaøy caøng ngheøo naøn, ñoái töôïng trôû thaønh soáng lang thang, thu mình laïi, vaø soáng khoâng muïc ñích. 6. TAÂM THAÀN PHAÂN LIEÄT, THEÅ TRAÀM CAÛM SAU PHAÂN LIEÄT. Theo tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa BPLQTBT laàn 10. (a). Beänh nhaân bò beânh taâm thaàn phaân lieät, ñaùp öùng caùc tieâu chuaån chaån ñoaùn taâm thaàn phaân lieät trong voøng 12 thaùng qua. (b). Moät soá trieäu chöùng loaïn thaàn coøn toàn taïi, nhöng khoâng ñuû ñeå chaån ñoaùn taâm thaàn phaân lieät. (c). Caùc trieäu chöùng traàm caûm noåi baät, ñaùp öùng tieâu chuaån cuûa moät giai ñoaïn traàm caûm (F32-) vaø toàn taïi ít nhaát hai tuaàn. (d). Neáu beänh nhaân khoâng coøn trieäu chöùng loaïn thaàn naøo nöõa, thì phaûi chaån ñoaùn laø moät giai ñoaïn traàm caûm (F32). Theo tieâu chuaån chaån ñoaùn ôû treân, ngöôøi beänh ñaõ coù côn loaïn thaàn ñaùp öùng tieâu chuaån A, xaûy ra trong voøng 12 thaùng tröôùc, hieän nay vaãn coøn moät soá trieäu chöùng loaïn thaàn, nhöng khoâng ñuû ñeå chaån ñoaùn côn loaïn thaàn, vaø hieän nay coù côn traàm caûm ñaùp öùng tieâu chuaån chaån ñoaùn traàm caûm chuû yeáu. 7. TAÂM THAÀN PHAÂN LIEÄT, THEÅ DI CHÖÙNG. Theo tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa STCÑTKBTT laàn IV A. Khoâng coù caùc trieäu chöùng nhö : yù nghó hoang töôûng roõ reät, aûo giaùc, ngoân ngöõ voâ toå chöùc vaø haønh vi voâ toå chöùc naëng neà hoaëc caêng tröông löïc. B. Söï toàn taïi dai daúng cuûa caùc yeáu toá beänh lyù nhö laø söï hieän dieän cuûa caùc trieäu chöùng aâm tính hoaëc 2 hay nhieàu hôn 2 trieäu chöùng coù trong tieâu chuaån A cuûa beänh taâm thaàn phaân lieät nhöng ôû daïng nheï hôn (ví duï caùc tín ngöôõng kyø dò, caùc trò giaùc khaùc thöôøng) Theo tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa BPLQTBT laàn 10. (a). Nhöõng trieäu chöùng “aâm tính” noåi baät leân, nhö : söï chaäm chaïp taâm lyù, caûm xuùc cuøn moøn, tính bò ñoäng, hoaït ñoäng keùm, ngoân ngöõ ngheøo naøn veà noäi dung, ngheøo naøn trong giao tieáp 13
khoâng duøng lôøi nhö bieåu hieän neùt maët, tieáp xuùc baèng maét, aâm ñieäu lôøi noùi vaø tö theá, keùm chaêm soùc caù nhaân vaø keùm hoaït ñoäng xaõ hoäi. (b). Trong tieàn söû, coù ít nhaát moät giai ñoaïn loaïn thaàn roõ reät, ñaùp öùng caùc tieâu chuaån cuûa taâm thaàn phaân lieät. (c). Chaån ñoaùn loaïi tröø traïng thaùi maát trí hay beänh lyù thöïc toån, traàm caûm. Theo tieâu chuaån chaån ñoaùn cuûa BPLQTBT laàn 10, beänh nhaân ñaõ coù moät côn loaïn thaàn ñaùp öùng tieâu chuaån A Cuûa Taâm thaàn phaân lieät; hieän nay, caùc trieäu chöùng loaïn thaàn khoâng ñuû ñeå chaån ñoaùn côn loaïn thaàn, vaø trieäu chöùng aâm tính noåi baät. 4. BEÄNH TAÂM THAÀN PHAÂN LIEÄT VAØ BEÄNH CÔ THEÅ KHAÙC. Treân laâm saøng, caùc beänh cô theå cuõng thöôøng gaëp trong beänh taâm thaàn phaân lieät; ngöôøi beänh coù nhöõng roái loaïn trong aên uoáng neân deã bò beùo phì, ñaùi thaùo ñöôøng, tim maïch, v.v…; trong khi ñieàu trò vôùi caùc thuoác choáng loaïn thaàn, moät soá caùc thuoác cuõng coù theå gaây ra tình traïng ñaùi thaùo ñöôøng, tim maïch, v.v…; moät soá beänh cô theå cuõng coù theå gaây ra caùc trieäu chöùng loaïn thaàn. Vì vaäy, caùc beänh cô theå caàn ñöôïc quan taâm vaø ñaùnh giaù tröôùc khi ñieàu trò. 4.1. BEÄNH TAÂM THAÀN PHAÂN LIEÄT VAØ CAÙC BEÄNH CÔ THEÅ KHAÙC. 4.1.1. BEÙO PHÌ: Beänh nhaân Taâm thaàn phaân lieät deã bò beùo phì, do ngöôøi beänh coù roái loaïn trong haønh vi aên uoáng vaø thieáu vaän ñoäng, 4.1.2. ÑAÙI THAÙO ÑÖÔØNG: Taïi Hoa kyø vaø Nhaät baûn, tyû leä ñaùi thaùo ñöôøng ôû ngöôøi beänh taâm thaàn phaân lieät cao hôn trong coäng ñoàng; trong moät nghieân cöùu treân 95 beänh nhaân Taâm thaàn phaân lieät tuoåi töø 45 ñeán 74, tyû leä bò ñaùi thaùo ñöôøng laø 15,8% (95%, CI:12,1-19,5) cao hôn trong coäng ñoàng; keát quaû treân cho thaáy, tình traïng ñaùi thaùo ñöôøng ôû ngöôøi beänh Taâm thaàn phaân lieät coù tính chaát toaøn caàu, vaø thöôøng laø loaïi II, 4.1.3. BEÄNH TIM MAÏCH: Ngöôøi beänh Taâm thaàn phaân lieät coù caùc nguy cô cuûa beänh tim maïch nhö: beùo phì, ñaùi thaùo ñöôøng, môû maùu; vì vaäy, ngöôøi beänh coù theå cheát vì beänh tim maïch. 4.1.4. BEÄNH NGHEÕN PHOÅI MAÏN TÍNH: Ngöôøi beänh deã bò ngheõn phoåi maïn tính vì hoï thöôøng huùt thuoác laù. 4.2. THUOÁC CHOÁNG LOAÏN THAÀN VAØ BEÄNH CÔ THEÅ. Moät soá beänh cô theå haïn cheá vieäc söû duïng caùc thuoác höôùng thaàn caàn ñöôïc chaån ñoaùn ñeå traùnh nhöõng bieán chöùng do caùc thuoác höôùng thaàn gaây ra: 4.2.1. BEÄNH PARKINSON: - Thuoác choáng loaïn thaàn cuõ: khoaûng 30% beänh nhaân ñieàu trò baèng thuoác choáng loaïn thaàn cuõ bò hoäi chöùng Parkinson. - Clozapine: maëc daàu ñöôïc duøng ñeå ñieàu trò trieäu chöùng loaïn thaàn ôû ngöôøi beänh Parkinson, tuy nhieân vôùi lieàu 100 ñeán 250 mg/ ngaøy, coù theå gaây ra trieäu chöùng Parkinson. - Risperidone: theo baùo caùo cuûa Janssen Pharmaceutica, treân 1.156 beänh nhaân taâm thaàn phaân lieät ñöôïc ñieàu trò baèng rispeùridone, 0,4% ngöôøi beänh bò roái loaïn vaän ñoäng muoän - Olanzapine: moät nghieân cöùu so saùnh taùc duïng phuï cuûa Olanzapine vôùi caùc thuoác choáng loaïn thaàn cuõ, tyû leä roái loaïn vaän ñoäng muoän cuûa Olanzapine chæ baèng 10% cuûa thuoác choáng loaïn thaàn cuõ. 14
Keát luaän: trong caùc thuoác choáng loaïn thaàn, thuoác choáng loaïn thaàn cuõ deã gaây ra Parkinson nhaát, sau ñoù ñeán caùc thuoác choáng loaïn thaàn môùi nhö Rispeùridone vaø Olanzapine, cuoái cuøng laø Clozapine. 4.2.2. ÑOÄNG KINH: - Thuoác choáng loaïn thaàn cuõ: laøm giaûm ngöôõng kích thích cuûa ñoäng kinh, coù theå gaây ra ñoäng kinh. - Clozapine: 5-10% beänh nhaân ñöôïc ñieàu trò baèng Clozapine coù theå bò ñoäng kinh, taùc duïng phuï naøy coù lieân quan ñeán lieàu löôïng, vôùi lieàu treân 600mg/ngaøy, coù theå gaây ra ñoäng kinh. Keát luaän: caùc thuoác keå treân coù theå gaây ra ñoäng kinh, nhöng Clozapine deã gaây ra ñoäng kinh nhaát, sau ñoù ñeán caùc thuoác choáng loaïn thaàn cuõ. 4.2.3. ÑAÙI THAÙO ÑÖÔØNG. - Clozapine: Trong moät nghieân cöùu cuûa David Henderson treân 81 trong 5 naêm, tyû leä beänh nhaân bò ñaùi thaùo ñöôøng laø 36.6%. Trong moät baùo caùo khaùc cuûa Donna Wirshing treân 590 beänh nhaân Taâm thaàn phaân lieät, keát quaû nghieân cöùu cho thaáy beänh nhaân söû duïng clozapine vaø olanzapine deã bò tieåu ñöôøng. - Olanzapine: trong moät nghieân cöùu hoài cöùu treân 237 beänh nhaân Taâm thaàn phaân lieät ñöôïc ñieàu trò baèng Olanzapine bò ñaùi thaùo ñöôøng, coù 80 beänh nhaân bò tình traïng ketosis, vaø 15 beänh nhaân bò töû vong; sau khi ngöng thuoác, vaãn coøn 22% beänh nhaân bò ñaùi thaùo ñöôøng. Taïi Nhaät baûn, sau hai tröôøng hôïp taâm thaàn phaân lieät bò ñaùi thaùo ñöôøng bò cheát do söû duïng Olanzapine; taïi nöôùc naøy, ñaùi thaùo ñöôøng laø moät choáng chæ ñònh cuûa vieäc söû duïng thuoác Olanzapine. Keát luaän: Caû hai loaïi thuoác keå treân ñeàu gaây ra ñaùi thaùo ñöôøng. 4.2.4. BEÄNH TIM MAÏCH: - Choáng loaïn thaàn cuõ: Nhöõng thuoác coù hoaït löïc thaáp nhö chlorpromazine vaø thioridazine coù theå gaây nhöõng baát thöôøng treân ñieän taâm ñoà nhö soùng QT vaø khoaûng caùch PR daøi ra… gaây ra loaïn nhòp thaát. Theo FDA, caùc thuoác naøy chæ duøng trong nhöõng tröôøng hôïp ngöôøi beänh khaùng vôùi caùc thuoác choáng loaïn thaàn khaùc. Caùc thuoác coù hoaït löïc thaáp coù theå gaây haï huyeát aùp tö theá, ngöôøi beänh lôùn tuoåi coù theå bò ngaõ vaø gaõy xöông ñuøi. - Clozapine: coù theå gaây ra haï huyeát aùp tö theá, vieâm cô tim; tyû leä töû vong cuûa bieán chöùng naøy coù theå leân ñeán 40%. 4.2.5. BEÄNH VEÀ MAÙU: beänh maát baïch caàu haït ña nhaân. - Choáng loaïn thaàn cuõ: coù theå laøm giaûm hoaït ñoäng taïo maùu nhö maát baïch caàu haït; tuy nhieân bieán chöùng naøy thöôøng raát hieám, tyû leä khoaûng 1/10.000 tröôøng hôïp.. - Clozapine: cuõng gaây ra maát baïch caàu haït ña nhaân (agranulocytosis), maëc daàu tyû leä naøy khaù thaáp; khoaûng 0.73% trong naêm ñaàu, vaø 0.07% trong naêm thöù hai; gaàn ñaây nhaát, theo soá lieäu thoáng keâ, moãi naêm chæ coù khoaûng 0,038% bò roái loaïn naøy. 4. DIEÃN TIEÁN. Theo STCÑTKBTT laàn IV, dieãn tieán cuûa beänh coù theå chia laøm nhieàu hình thöùc khaùc nhau: Tieán trieån töøng côn khoâng coù caùc trieäu chöùng di chöùng giöõa caùc giai ñoaïn (tieán trieån töøng côn) : Phaân loaïi naøy ñöôïc aùp duïng khi beänh trieån thaønh töøng côn, trong moãi côn tieâu chuaån A cuûa beänh 15
taâm thaàn phaân lieät ñeàu ñöôïc thoûa maõn vaø khoâng coù caùc trieäu chöùng di chöùng roõ reät treân laâm saøng giöõa caùc giai ñoaïn. Tieán trieån töøng côn vôùi caùc trieäu chöùng di chöùng toàn taïi giöõa caùc giai ñoaïn ( tieán trieån lieân tuïc töøng côn: Phaân loaïi naøy ñöôïc aùp duïng khi beänh tieán trieån thaønh töøng côn, trong moãi côn tieâu chuaån A cuûa beänh taâm thaàn phaân lieät ñeàu ñöôïc thoûa maõn vaø coù caùc trieäu chöùng di chöùng roõ reät treân laâm saøng giöõa caùc giai ñoaïn. Coù trieäu chöùng aâm tính noåi baät hieän dieän trong suoát caùc giai ñoaïn di chöùng naøy. Tieán trieån lieân tuïc. Phaân loaïi naøy ñöôïc aùp duïng khi caùc trieäu chöùng ñaëc tröng cuûa tieâu chuaån A ñöôïc thoûa maõn (hoaëc gaàn nhö thoûa maõn) xuaát hieän trong dieãn tieán beänh. Coù trieäu chöùng aâm tính noåi baät coù theå cuõng hieän dieän. Moät côn beänh duy nhaát vaø ñang hoài phuïc moät phaàn. Phaân loaïi naøy ñöôïc aùp duïng khi ñaõ coù moät côn beänh duy nhaát, trong côn tieâu chuaån A cuûa beänh taâm thaàn phaân lieät ñeàu ñöôïc thoûa maõn vaø hieän cuõng ñang toàn taïi caùc trieäu chöùng di chöùng coù yù nghóa laâm saøng, coù theå bao goàm caùc trieäu chöùng aâm tính noåi baät. Moät côn beänh duy nhaát vaø ñang hoài phuïc hoaøn toaøn: Phaân loaïi naøy ñöôïc aùp duïng khi ñaõ coù moät côn beänh duy nhaát, trong côn naøy tieâu chuaån A cuûa beänh taâm thaàn phaân lieät ñöôïc thoûa maõn vaø hieän khoâng coù trieäu chöùng di chöùng naøo coù yù nghóa laâm saøng. Tieán trieån khaùc hoaëc tieán trieån khoâng ñaëc hieäu. Phaân loaïi naøy ñöôïc aùp duïng khi xuaát hieän moät tieán trieån khaùc hoaëc moät tieán trieån khoâng ñaëc hieäu. Theo soá lieäu thoáng keâ cuûa Vieän söùc khoûe taâm thaàn Hoa kyø, sau khi ñieàu trò vôùi thuoác choáng loaïn thaàn cuõõ, cuõng coù 80% beänh nhaân khoâng laøm vieäc ñöôïc, soá beänh nhaân naøy coù dieãn tieán tieán trieån lieân tuïc töøng côn vaø 10% maát khaû naêng lao ñoäng vónh vieãn, soá beänh nhaân naøy coù dieãn tieán lieân tuïc; soá lieäu treân cho thaáy, phaàn lôùn beänh nhaân coù dieãn tieán lieân tuïc töøng côn. 5. BEÄNH NGUYEÂN- BEÄNH SINH. 5.1. DI TRUYEÀN. 5.1.1. TRONG GIA ÑÌNH. Keát quaû nghieân cöùu treân nhöõng ngöôøi coù lieân heä caáp ñoä I vôùi ngöôøi beänh Taâm thaàn phaân lieät cho thaáy loaïi roái loaïn naøy coù tính chaát gia ñình. Baûng 11: Di truyeàn cuûa Taâm thaàn phaân lieät. TTPL Chöùng r ± SD P Taùc giaû SN TTPL Tyû leä SN TTPL Tyû leä Tsuang, 1980a 362 20 5.5 475 3 0.6 0.00002 0.36 ± 0.04 Baron, 1985 329 19 5.8 337 2 0.6 0.0001 0.37 ± 0.04 8 × 10-8 Kendler, 1985a 703 26 3.7 931 2 0.2 0.38 ± 0.03 Frangos, 1985 478 26 5.4 536 6 1.1 0.0001 0.28 ± 0.04 0b Coryell, 1988 72 1 1.4 160 0 NS 0.23 ± 0.12 Gershon, 1988 97 3 3.1 349 2 0.6 0.038 0.25 ± 0.09 Kendler, 1992 276 18 6.5 428 2 0.5 4E-06 0.41 ± 0.04 Maier, 1993c 435 17 3.9 320 1 0.3 0.001 0.36 ± 0.04 16
0b Taylor, 1993 335 9 2.7 264 0 3E-06 0.33 ± 0.04 Parnas, 1993c,d 192 31 16.2 101 2 1.9 0.0001 0.41 ± 0.04 0b Erlenmeyer- 54 6 11.1 93 0 0.002 0.53 ± 0.08 c,d Kimling, 1995 Naêm 1993, trong moät nghieân cöùu cuûa Taylor, treân 335 ngöôøi coù moái lieân heä caáp ñoä I vôùi 264 ngöôøi cuûa nhoùm chöùng, tyû leä Taâm thaàn phaân lieät ôû ngöôøi coù lieân heä ôû caáp ñoä I laø 2,7% cao hôn tyû leä 0% ôû nhoùm chöùng. Trong moät nghieân cöùu khaùc cuûa Parnas, treân 192 ngöôøi coù moái lieân heä ôû caáp ñoä I vôùi ngöôøi beänh Taâm thaàn phaân lieät vaø 101 ngöôøi cuûa nhoùm chöùng, tyû leä Taâm thaàn phaân lieät ôû nhoùm coù lieân heä ôû caáp ñoä I laø 16,2% cao hôn tyû leä 1,9% ôû nhoùm chöùng (P:0,0001). Keát quaû caùc coâng trình nghieân cöùu cho thaáy, tyû leä Taâm thaàn phaân lieät ôû ngöôøi coù lieân heä ôû caáp ñoä I thay ñoãi trong khoaûng 1.5%- 16% cao hôn tyû leä ôû nhoùm chöùng laø 0- 1,5%. Keát quaû naøy cho thaáy Taâm thaàn phaân lieät mang tính chaát gia ñình. 5.1.2. CAËP SONG SINH. Nhieàu nghieân cöùu veà caùc caëp song sinh cho thaáy Taâm thaàn phaân lieät coù tính chaát di truyeàn. Baûng 12: Tyû leä Taâm thaàn phaân lieät trong nhöõng caëp song sinh. Cuøng tröùng Khaùc tröùng Taùc giaû Quoác gia Naêm Tyû leä % Tyû leä % R ± SD b Luxenburger Germany 1928 14/22 64 0/13 0 Rosanoff et al. USA 1934 24/41 61 7/53 13 0.84 ± 0.26 50/66 76 14/60 23 0.63 ± 0.26 Essen-Möller Sweden 1941 7/11 64 4/27 15 0.87 ± 0.36 Kallmann USA 1946 191/245 78 59/318 19 0.90 ± 0.13 Slater England 1953 28/41 68 11/61 18 0.73 ± 0.21 Inouye Japan 1963 33/55 60 2/11 18 0.66 ± 0.35 Kringlen Norway 1967 31/69 45 14/96 15 0.61 ± 0.20 Fischer Denmark 1973 14/23 61 12/43 28 0.41 ± 0.29 Gottesman, Shields England 1972 15/26 58 4/34 12 0.86 ± 0.32 Tienari Finland 1975 7/21 33 1/42 14 0.53 ± 0.33 0.71 ± 0.04c Kendler, Robinette USA 1983 60/194 31 18/277 6 0.87 ± 0.08c Onstad et al. Norway 1991 15/31 48 1/28 4 Cannon et al. Finland 1998 40/87 46 18/195 9 0.83 ± 0.09 Naêm 1946, Kallman coù baùo caùo moät coâng trình nghieân cöùu treân 245 caëp song sinh cuøng tröùng vaø 318 caëp khaùc tröùng; trong 245 caëp cuøng tröùng, 191 ngöôøi coøn laïi bò Taâm thaàn phaân lieät, tyû leä 78%; trong 318 caëp khaùc tröùng, chæ coù 59 ngöôøi coøn laïi bò Taâm thaàn phaân lieät, tyû leä 19%. 17
Trong moät nghieân cöùu khaùc cuûa Kendler, treân 194 caëp song sinh cuøng tröùng vaø 277 caëp song sinh khaùc tröùng; trong 194 caëp cuøng tröùng, coù 60 ngöôøi coøn laïi bò Taâm thaàn phaân lieät, tyû leä 31%; ñoái vôùi 277 caëp song sinh khaùc tröùng, chæ coù 18 ngöôøi bò Taâm thaàn phaân lieät, tyû leä 6%. Keát quaû caùc coâng trình nghieân cöùu cho thaáy, tyû leä Taâm thaàn phaân lieät ôû caùc caëp song sinh cuøng tröùng thay ñoåi trong khoaûng 31- 78% cao hôn tyû leä ôû caùc caëp song sinh khaùc tröùng laø 4- 28%. Keát quaû naøy cho thaáy Taâm thaàn phaân lieät coù tính chaát di truyeàn. 5.1.3. BAÛN ÑOÀ GEN. Khi nghieân cöùu baûn ñoà gene ôû nhöõng gia ñình coù nhieàu ngöôøi beänh taâm thaàn phaân lieät, ngöôøi ta nhaän thaáy coù 9 gene lieân quan ñeán taâm thaàn phaân lieät, caùc gene naøy laø 1q, 5q, 6p, 6q, 8p, 10p, 13q, 15q, and 22q. 5.1.4. NHAÄN XEÙT: Nhö vaäy, coù moät soá tröôøng hôïp taâm thaàn phaân lieät mang tính chaát di truyeàn; tuy nhieân khi phaân tích caùc soá lieäu noùi treân, tyû leä Taâm thaàn phaân lieät ôû ngöôøi coù lieân heä ôû caáp ñoä I, cuõng nhö tyû leä Taâm thaàn phaân lieät treân nhöõng caëp song sinh cuøng vaø khaùc tröùng, di truyeàn khoâng theo ñònh luaät cuûa Mendel (di truyeàn ñôn gen: single major locus), coù theåø theo di truyeàn ña gen (multiple interacting loci); keát quaû naøy phuø hôïp vôùi baûn ñoà gen. 5.2. SINH HOÏC. 5.2.1. CHAÁT DAÃN TRUYEÀN THAÀN KINH. 5.2.1.1. Heä thoáng Dopamine. Caùc thöû nghieäm laâm saøng cuûa caùc thuoác choáng loaïn thaàn cuõ vaø caùc phöông phaùp sinh hoùa naõo cho thaáy vai troø cuûa heä Dopamine. Caùc nghieân cöùu so saùnh hieäu quaû ñieàu trò cuûa thuoác choáng loaïn thaàn cuõ vôùi caùc giaû döôïc treân caùc trieäu chöùng döông tính, ñöôïc ñaùnh giaù baèng caùc thang BPRS, PANSS… cho thaáy thuoác choáng loaïn thaàn cuõõ caùc loaïi coù theå ñieàu trò ñöôïc trieäu chöùng döông tính, caùc thuoác naøy öùc cheá thuï theå dopamine haäu tieáp hôp, laøm giaûm hoaït ñoäng cuûa heä thoáng Dopamine; vì vaäy, theo moät soá taùc giaû, trieäu chöùng döông tính coù lieân quan ñeán gia taêng hoaït ñoäng cuûa heä thoáng Dopamine. Trong caùc thöû nghieäm treân chuoät, Arvid Carlsson nhaän thaáy treân nhöõng con chuoät uoáng thuoác choáng loaïn thaàn cuõ nhö Haloperidol vaø Chlorpromazine, hoaït ñoäng bieán döôõng cuûa heä Dopamine bò roái loaïn. Trong moät nghieân cöùu cuûa Solomon Snyder ôû Johns Hopkins University vaø Philip Seeman ôû ñaïi hoïc Toronto vaøo giöõa nhöõng naêm 1970, duøng phöông phaùp keát noái ñeå theo doõi hoaït ñoäng cuûa heä Dopamine ôû ngöôøi beänh TTPL khi ñöôïc ñieàu trò vôùi thuoác choáng loaõn thaàn cuõõ, keát quaû cho thaáy, hieäu quaû ñieàu trò cuûa caùc thuoác treân trieäu chöùng loaïn thaàn coù lieân quan ñeán ñoä keát noái vôùi thuï theå D2. Moät soá nghieân cöùu khaùc cho thaáy, thuoác chæ coù hieäu quaû khi keát noái vôùi 80% thuï theå D2 trong heä dopamine mesolimbique. Khi so saùnh hoaït ñoäng cuûa Dopamine, baèng caùch duøng chaát ñoàng vò phoùng xaï [11C]N-methylspiperone vaø [11C]raclopride treân ngöôøi beänh TTPL vaø ngöôøi bình thöôøng, keát quaû cho thaáy, maät ñoä cuûa thuï theå Dopamine D2 haäu tieáp hôïp ôû ngöôøi beänh Taâm thaàn phaân lieät cao hôn ôû ngöôøi bình thöôøng, keát quaû coøn cho thaáy khaû naêng noái keát (binding capacity: Bmax) cuûa thuï theå Dopamine D2 haäu tieáp hôïp ôû ngöôøi beänh taâm thaàn phaân lieät cao hôn ôû ngöôøi bình thöôøng. Khi nghieân cöùu giaûi phaãu thaàn kinh cuûa heä thoáng daãn truyeàn thaàn kinh Dopamine, caùc taùc giaû nhaän thaáy heä thoáng naøy coù 3 thaønh phaàn. 18
1. Nigrostriatal: heä thoáng naøy lieân quan ñeán roái loaïn vaän ñoäng nhö trong beänh Parkinson, roái loaïn ngoaïi thaùp trong caùc thuoác choáng loaõn thaàn cuõ. 2. Mesocorticolimbic: heä thoáng naøy cuõng goàm coù hai heä thoáng mesolimbic vaø mesocortical. - Heä thoáng meso limbic coù lieân quan ñeán trieäu chöùng döông tính cuûa TTPL nhö hoang töôûng, aûo giaùc. - Heä thoáng mesocortical coù lieân quan ñeán trieäu chöùng aâm tính, nhö caûm xuùc thôø ô, tö duy ngheøo naøn. 3. Tuberohypophyseal: ñieàu hoøa söï tieát prolactin, coù lieân quan ñeán taùc duïng tieát söõa cuûa thuoác choáng loaïn thaàn cuõ. 5.2.1.2. Heä thoáng Serotonine. Caùc thöû nghieäm laâm saøng so saùnh hieäu quaû ñieàu trò cuûa caùc thuoác choáng loaïn thaàn môùi vôùi thuoác choáng loaïn thaàn cuõ treân nhöõng tröôøng hôïp khaùng thuoác, trieäu chöùng aâm tính; keát quaû cho thaáy caùc thuoác choáng loaïn thaàn môùi coù hieäu quaû hôn haún thuoác choáng loaïn thaàn cuÕ trong ñieàu trò trieäu chöùng döông vaø aâm tính, TTPL khaùng thuoác, vaø treân sinh hoaït cuûa ngöôøi beänh. Trong moät nghieân cöùu muø ñoâi, so saùnh hieäu quaû ñieàu trò cuûa Olanzapine vaø Haloperidol treân 1.966 beänh nhaân TTPL, ñaùnh giaù baèng thang BPRS, hieäu quaû ñieàu trò cuûa Olanzapine cao hôn cuûa Haloperidol (P