Truyn thng và cách tân trong m thut sân khu
đương đại
Mt nn sân khu phát trin bn vng là mt nn sân khu biết da vào truyn
thng tt đẹp ca mình trong quá trình đổi mi. Tuy nhiên, truyn thng không
phi bao gi cũng là khu m l thiên phong phú v tài nguyên thiên nhiên để ta có
th khai thác lâu dài, ít nht là trong m thut sân khu.
Sân khu đương đại Vit Nam cũng ging như nhiu nn sân khu ca các nước châu Á,
vn xut x t ngh thut din xướng dân gian. Tung, Chèo - hai loi hình tiêu biu ca
sân khu Vit Nam - nếu tính t bui phôi thai cho đến nay cũng đã có ngót mt nghìn
năm trường tn. Và t ngàn xưa, trong điu kin xã hi t sơ khai đến trước cn hin đại,
các ngh sĩ dân gian, đến khp mi no đường cùng vi đạo c, phc trang biu din còn
đơn sơ, để đến chn sân đình, quán ch... nhng khong không gian bt k, min là tin
ích cho c người biu din ln người xem. Trong điu kin kinh tế - xã hi như vy,
người ngh sĩ dân gian đã buc phi thích nghi vi mi hoàn cnh để t đó to ra các
bin pháp ngh thut, mà gii chuyên môn chúng tôi sau này gi là th pháp ước l,
tượng trưng.
Xét t góc độ gia ch th sáng to và người thưởng thc ngh thut thì cũng đủ thy
mi giao lưu và cm xúc thm m cũng cn thông qua tính ước l và tượng trưng. Ð
đậm đặc ca ước l và tượng trưng trước hết được uyn chuyn trong cu trúc không gian
- mt trong hai yếu t quan trng (không gian, thi gian) ca sân khu. Và cái lý ca vn
đề chính là ch, ngoài s sáng to mang tính ước l ca nó, còn mang tính khách quan
tiếp cn hoàn cnh xã hi, sân khu dân tc tđã hình thành mt ni sinh trong quan
nim v din t không gian: Người biu din ngoài nhim v th hin tính cách vai din
do mình ph trách, còn "kiêm" luôn c nhim v ca ha sĩ thiết kế không gian sân khu!
Ði vòng quanh nơi biu din đã có th được hiu là nhân vt đi t triu đình ti chn biên
thùy; hoc cùng là cái bàn, chiếc ghế, phút trước còn là nơi công đường, sau my câu hát
giao đãi bc cu, nó đã biến thành mt quán nước ven đường, v.v. Nói cách khác, không
gian được thay đổi nh thái độ ng x ca người ngh sĩ dân gian đối vi các vt th
Mt trong nhng cnh thiết kế m thut
sân khu trong v Kiu báo ân báo oán.
trong môi trường biu din. Như thế đủ thy, t ngàn xưa, sân khu dân gian dân tc tuy
không có khái nim trang trí không gian thì vn đưc xem đã hình thành không gian sân
khu bi tính sân khu đã quy định nên. Thí d, dù ch bng vài nét v thô sơ trên phông
hu nhm gi t cho người xem nhn ra địa đim ca hành động kch, chưa nói gì đến
tính hình tượng ca nó, như sau này các nhà thiết kế m thut sân khu đã có công nêu
bt bng ngôn ng to hình ca mình.
Như trên đã nói, cha ông chúng ta đã để li cho hu thế không phi là nhng kho báu c
th v cnh trí, đạo c hay trang phc, mà chúng ta đang tha hưởng t truyn thng
nhng nguyên tc xđối vi nhng vn đề nêu trên. T nguyên lý không nhm t thc
trên sân khu, t cung cách tái hin cuc sng cho đến nhng vt th dùng cho ngh thut
trình din đều phát trin theo hướng tượng trưng hóa, ước l hóa và thm chí m l hóa...
Xu hướng đó cho thy s gin lược ti đa, ly cái tiêu biu, cái đại din để nói lên cái
toàn th. Mt mái chèo dùng t cnh chèo thuyn trên sông nước, mt chiếc roi cho thy
nhân vt đang đi nga, mt võ quan ch cn cm sau lưng ba ngn c nh đủ biết đó là
người ch huy ba quân, v.v. Có th nói, nguyên tc đó được xây dng trên tin đề m hc
sáng to ngh thut ca các ngh sĩ dân gian: Không ch trương biến đối tượng miêu t
thành cái như tht, mà ch có v ging như tht, được gi ra gn ging vi cái tht để
dành mt phn trí tưởng tượng ca người thưởng thc ngh thut trong quá trình đồng
hành vi ngh thut biu din ca din viên.
Ngày nay, khoa hc k thut đã có nhng tiến b vượt tri hơn nhiu theo đà tăng trưởng
kinh tế mi quc gia. Người ngh sĩ không còn chu bó tay trước s tưởng tượng phong
phú, phi thường ca mình. Trong điu kin ca nhng tiến b khoa hc - công ngh,
trước nhng phát minh ngoài sc tưởng tượng bình thường ca con người, sân khu
đương đại ca thế gii cũng đã biết vn dng chúng nhm gia tăng hiu qu ngh thut,
đặc bit trong lĩnh vc âm thanh, ánh sáng sân khu.
Nhng hiu ng hin đại ca khoa hc công ngh đối vi sân khu đương đại thì vô vàn.
Vn đề là, chúng ta nên gi truyn thng như thế nào. Liu có nên tiếp tc mài nhng
viên ngc quý ca nó bng phương pháp th công như trước đây vn làm, hay nên truyn
dy cho các ha sĩ tr, nhng người s ni nghip cha ông hin đang theo hc ti các
trường ngh thut có khoa thiết kế m thut sân khu bng nhng k năng, k xo ca
khoa hc - công ngh hin đại? Phi chăng, nếu có s phi hp ngon mc gia truyn
thng và hin đại khâu này, s đem li cho sân khu mt din mo mi mà s tác động
ti th giác ca người xem biết đâu còn mnh m, hiu qu hơn nhiu./.