Về lối thơ trong bài "Hoàng
hạc lâu" của Thôi Hiệu
Lâu nay bài thơ Hoàng Hạc lâu của Thôi Hiệu, đời Đường (Trung Quốc) đã được
chọn vào chương trình môn Văn ở trường phổ thông. Nguyên tác viết bằng chữ Hán, phiên
âm như sau:
Tích nhân dĩ thừa hoàng hạc khứ, (câu 1)
Thử địa không dư Hoàng Hạc lâu. (câu 2)
Hoàng hạc nhất khứ bất phục phản, (câu 3)
Bạch vân thiên tải không du du. (câu 4)
Tình xuyên lịch lịch Hán Dương thụ,
Phương thảo thê thê Anh Vũ châu.
Nhật mộ hương quan hà xứ thị?
Yên ba giang thượng sử nhân sầu.
Người biên soạn sách Ngữ Văn 10, Tập một (NXB Giáo dục, 2003) nhận định, Hoàng
Hạc lâu “là bài thơ Đường luật”, đồng thời lại thấy trong bài có những chỗ phá cách, từ đó đề
ra câu hỏi: “Hoàng Hạc lâu được xem là một trong vài bài thơ Đường luật hay nhất ở đời
Đường. Tại sao ở bốn câu thơ đầu lại có nhiều chỗ không đúng luật?”. Trước câu hỏi này, học
sinh phải giải thích mấy hiện tượng:
1. Chữ cuối câu 1 phải gieo vần, ở đây lại không gieo vần.
2. Hai câu thơ đầu theo Đường luật không cần đối ngẫu, ở đây lại đối ngẫu, mặc dầu
đối ngẫu có chỗ không chỉnh.
3. Thơ bát cú Đường luật kiêng lặp chữ (trùng tự), trừ trường hợp lặp trong câu, ở
đây chữ hoàng hạc được dùng đến ba lần, chữ khứ được dùng hai lần.
4. Sử dụng Bằng - Trắc trong cả bốn câu đều có những chỗ không đúng luật:
Câu 1: Chữ thứ hai và chữ thứ tư, theo luật phải ngược thanh; ở đây lại cùng thanh
(nhân - thừa). Như vậy là thất đốiBằng - Trắc trong câu. Thất có nghĩa: không hợp cách
luật.
Câu 2: Chữ thứ 4 của câu 2 và câu 1 cùng thanh (dư - thừa). Như vậy là thất
đối trong cặp câu 1-2.
Câu 3: Chữ thứ tư đáng lẽ phải ngược thanh với chữ thứ hai, ở đây lại cùng thanh
(khứ - hạc). Như vậy là thất đối trong câu. Cũng chữ thứ tư trong câu 3, theo luật phải là
tiếng thanh bằng để “niêm”với chữ thứ tư câu 2. Ở đây hai chữ này lại ngược thanh (khứ -
dư), như vậy là thất niêm. Mặt khác, ba chữ cuối câu đều là tiếng thanh trắc (bất - phục -
phản), không hợp cách luật về ba chữ cuối của câu thơ thất ngôn luật. Theo Đường luật,
nếu chữ thứ bảy trong câu thơ thất ngôn là tiếng thanh trắc, thì ba chữ cuối câu phải có dạng
là BBT hoặc BTT, tức là ít nhất cũng phải có một chữ là tiếng thanh bằng.
Câu thơ thất ngôn luật có trường hợp ba chữ cuối đều là tiếng thanh trắc như câu 5 ở
bài Dạ bạc thuỷ thôn (Đêm đậu thuyền ở xóm sông) của Lục Du:
Nhất thân báo quốc hữu vạn tử
(Một thân mong đền ơn nước dù có muôn lần chết cũng cam)
nhưng với điều kiện chữ thứ hai là tiếng thanh bằng, chữ thứ năm và chữ thứ sáu
(hữu, vạn) coi là “ảo” và phải được “cứu” ở câu thứ 6:
Song mấn hướng nhân vô tái thanh
(Hai món tóc mai hướng về con người không thể xanh lại)
Chữ thứ năm đáng lẽ là thanh trắc, chuyển thành tiếng thanh bằng (vô) để “cứu”
hai chữ vạn, tử đáng lẽ phải là tiếng thanh bằng. Câu 3 bài Hoàng Hạc lâu do chữ thứ
hai đã là tiếng thanh trắc, nên “vô khả cứu”. Rõ ràng Thôi Hiệu đã cố tình viết một câu
thơ, trong đó sáu chữ liền nhau đều là tiếng thanh trắc.
Câu 4: Chữ thứ tư đáng lẽ phải ngược thanh với chữ thứ tư câu 3, ở đây lại cùng
thanh (tải - khứ), tức là thất đối. Mặt khác ba chữ cuối câu đều là tiếng thanh bằng (không -
du - du), gọi là “tam bình điệu”, càng không hợp cách dùng Bằng - Trắc ở ba chữ cuối câu
thơ thất ngôn luật. Nếu chữ thứ bảy ở câu thất ngôn luật là tiếng thanh bằng, thì ba chữ cuối
câu phải có dạng là TBB hoặc TTB, tức là ít nhất cũng phải có một chữ là tiếng thanh trắc.
Thật ra nếu coi Hoàng Hạc lâu “là bài thơ Đường luật”, thì các hiện tượng 1, 2, 3
cũng không phải là “những chỗ không đúng luật”.
Hiện tượng 1: Thơ bát cú Đường luật thường có năm vần chân, nhưng cũng có bài
chỉ có bốn vần, tức là chữ cuối câu 1 không gieo vần và vẫn được coi là hợp luật. Như
bài Văn quan quân thu Hà Nam, Hà Bắc (Được tin quan quân lấy lại HàNam, Hà Bắc) của
Đỗ Phủ:
Câu 1. Kiếm ngoại hốt truyền thu Kế Bắc,
Câu 2. Sơ văn thế lệ mãn y thường.
(Kiếm ngoại được tin thu Kế Bắc,
Thoạt nghe nước mắt ứa hai hàng).
(Doãn Kế Thiện dịch)
Hoặc bài Ký Lý Đam Nguyên Tích (Gửi cho Lý Đam Nguyên Tích) của Vi Ứng Vật:
Câu 1. Khứ niên hoa lý phùng quân biệt,
Câu 2. Kim nhật hoa gian hựu nhất niên.
(Năm ngoái trong hoa vừa từ biệt,
Hôm nay hoa nở hết một năm).
(Trần Trọng Kim dịch)
Hiện tượng 2: Thơ bát cú Đường luật, hai cặp câu giữa bài thường đối ngẫu. Đó là
chính lệ. Nhưng cũng có bài đối ngẫu được dùng ở hai câu cuối, như trường hợp bài Văn
quan quân thu Hà Nam, Hà Bắc của Đỗ Phủ:
Câu 7. Tức tòng Ba Giáp xuyên Vu Giáp,
Câu 8. Tiện há Tương Dương hướng Lạc Dương.
(Ngay từ Ba Giáp qua Vu Giáp,
Rồi xuống Tương Dương tới Lạc Dương).
(Doãn Kế Thiện dịch)
Lại có khi đối ngẫu được dùng ở hai câu mở bài, như Vịnh hoài cổ tích (Vịnh nhớ cổ
tích) của Đỗ Phủ:
Câu 1: Chi li đông bắc phong trần tế,
Câu 2: Phiêu bạt tây nam thiên địa gian.
(Chia tan đông bắc cơn gió bụi,
Phiêu bạt tây nam cõi đất trời)
Hiện tượng 3: Thơ Đường luật thường tránh lặp chữ. Tuy nhiên đối với một số thi sĩ
đời Đường, tránh lặp chữ là thuộc về kĩ xảo, chứ không phải để tránh phạm luật. Vì thế thơ
Đường luật có một số bài, khi cần tác giả vẫn không tránh lặp chữ. Thí dụ bài Ký Lý Đam
Nguyên Tích của Vi Ứng Vật đã dẫn ở trên, chữ Hoa đã có trong câu 1, đến câu 2 lại được
dùng. Hoặc bài Thính bách thiệt điểu (Nghe chim hót trăm giọng) của Vương Duy:
chữ Môn (= cửa) được dùng ở câu 1, chữ Thiên (= nghìn) dùng ở câu 6, đến câu 7 lại thấy
xuất hiện hai chữ Thiên Môn (= nghìn cửa).
Tóm lại từ hiện tượng1, 2, 3 người ta không thấy những chỗ “không đúng luật”.
Nhưng hiện tượng thứ tư thì khác. Cả bốn câu thơ đầu đều có những chỗ viết không theo
luật Bằng – Trắc, luật trọng yếu của thơ Đường luật. Chỉ với bốn câu đã có:
- 1 lần thất niêm;
- 2 lần thất đối trong câu;
- 2 lần thất đối trong cặp câu 1 – 2 và cặp câu 3 – 4;
- Hai câu thất ngôn có ba chữ cuối câu đều là những tiếng cùng thanh TTT hoặc
BBB.
Trong thực tế sáng tác thơ luật ở đời Đường người ta có thể tìm thấy những trường
hợp thất niêm trong thơ Vương Duy, Đỗ Phủ... nhưng dẫn chứng về thất thất đối thì cực
hiếm. Riêng hiện tượng ba chữ cuối câu đều là tiếng thanh bằng, tìm cũng không thấy xuất
hiện ở bài thơ thất ngôn Đường luật nào. Trong khi đó thơ cổ thể thì đó lại là hiện tượng
phổ biến. Những điều nêu trên chứng tỏ bốn câu phần trên của bài thơ không phải là những
câu thơ Đường luật. Tác giả đã viết các câu này bằng thơ cổ thể.
Câu thất ngôn Đường luật có bốn dạng chính:
BB TT BBT (1)
TT BB TTB (2)
