Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Việt Nam sau 1975

Chia sẻ: Milu Nguyen | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:7

Thêm vào BST

Báo xấu

109
lượt xem 17
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

1. Chung quanh khái niệm "Kỳ ảo" Trong những năm gần đây, các nhà xuất bản liên tục in nhiều tuyển tập truyện ngắn được lựa chọn dựa trên một tiêu chí chung là có sử dụng yếu tố ảo trong sáng tác Truyện kỳ ảo thế giới (Nxb. Văn hóa, Hà Nội 1999), Truyện ngắn kinh dị (Nxb. Văn hóa, Hà Nội, 1997)

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Việt Nam sau 1975

Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Việt Nam sau 1975 1. Chung quanh khái ni ệm "Kỳ ảo" Trong những năm gần đây, các nhà xuất bản li ên tục in nhi ều tuy ển tập truy ện ngắn được lựa chọn dựa trên một tiêu chí chung là có sử dụng yếu tố ảo trong sáng tác Truyện kỳ ảo thế giới (Nxb. Văn hóa, Hà Nội 1999), Truyện ngắn kinh dị (Nxb. Văn hóa, Hà Nội, 1997), Truyện dị thường (Nxb. Văn hóa Thông tin, 2002)... Bên cạnh thu ật ngữ "Văn học kỳ ảo", chúng ta còn gặp các thuật ngữ như "Truyện kinh dị", "Truyện quái dị", "Truyện ma", "Truyện ma quái", "Truyện huyễn tưởng"... và nhi ều khi chúng chưa được phân biệt một cách rạch ròi. Ngô Tự Lập trong bài gi ới thiệu tuyển tập Truyện kỳ ảo thế giới đã cho rằng những thu ật ngữ trên Nếu nghiên cứu kỹ sẽ thấy ít nhiều gần gũi với một thuật ngữ tiếng Ph áp là "Litérature fantasticque ". Về phương diện từ ngữ, "fantasticque" có ngu ồn gốc từ từ "fantasie", ch ỉ nh ững tác phẩm mang tính phóng túng, không tuân theo quy luật. Các nhà lãng mạn chủ nghĩa đã mở rộng ngh ĩa của từ này là "ảo, kỳ ảo, tưởng tượng". Trong giới nghi ên cứu văn học của Việt Nam cũng đã xuất hiện một số thu ật ngữ hay được sử dụng như "cái huyễn tưởng", "cái truyền kỳ" và phần lớn đã thống nhất cách dịch "cái kỳ ảo" cho từ "fantasicque" và đi li ền với nó là khái niệm "văn học kỳ ảo". Hầu như trong nền văn học của bất kỳ dân tộc nào cũng đều có một dòng truy ện kỳ ảo xuất hiện khá sớm, bắt ngu ồn từ những ảnh hưởng của nền văn học,
tín ngưỡng chung và ri êng trong khu vực và cả những truyền thống folklore lâu đời của đất nước mình. Ở Vi ệt Nam, các câu chuy ện có sử dụng yếu tố kỳ ảo từ xưa đã trở thành niềm say mê của người đọc nhiều th ế hệ. Nhà văn kể chuy ện lạ, dùng cái kỳ ảo, khác thường nh ư những biện pháp ngh ệ thu ật để phúng dụ răn đời và cũng để hấp dẫn, lôi cuốn người đọ c... Không chỉ là những người dân lao động lưu truy ền trong dân gian những câu chuy ện lạ hay chuy ện ma đầy huyễn hoặc mà các nhà trí thức thu ộc tầng lớp trên cũng bị lôi cuốn vào việc sáng tác nh ững tác phẩm đầy hư ảo. Lê Thánh Tông với Bài ký một giấc mộng, Tinh chuột, Phạm Đình Hổ với Mẹ ranh càn sát, Người nông phu ở An Mô, Sông Dùng, Lê Quý Đôn vớiLong Uyên Đại Vương; Nguy ễn Th ượng Hi ền với Minh hôn... và đặc biệt là Nguy ễn Dữ với Truyền kỳ mạn lục... Trong những năm 1930-1945, những câu chuy ện truy ền kỳ của Nguy ễn Dữ, những câu chuy ện ma, chuy ện kỳ lạ của các nhà nho lại được các nhà văn hiện đại tiếp nối. Các nhà văn ở các trường ph ái văn học khác nhau đều tham gia sáng tác nhi ều tác phẩm đậm yếu tố kỳ ảo. Một cây bút mơ màng nh ư Thế Lữ cũng có Trại Bồ Tùng Linh, Vàng và máu, lãng mạn "Tây học" như Nhất Linh cũng có Lan rừng, Bóng ng ười trong sương mù, trữ tình như Thanh Tịnh cũng có Am culi xe, Làng... Nh ững cây bút hiện thực như Nam Cao cũng có truyện ng ắn Nửa đêm, Bùi Hiển có Chiều sương ... Các nhà văn ở thời kỳ này một mặt kế thừa truyền thống từ những truy ện truy ền kỳ trong quá khứ nhưng mặt khác, bắt đầu ti ếp xúc với kh ông khí của văn học kỳ ảo trên thế gi ới, đặc biệt là văn học phương Tây. Đến nay, chung quanh kh ái ni ệm "kỳ ảo" và "văn học kỳ ảo" vẫn còn tồn tại nhi ều vấn đề gây tranh luận vì chính bản thân kh ái niệm này. Nhưng rõ ràng, trong văn học Việt Namsau 1975, yếu tố kỳ ảo xuất hiện ngày càng nhi ều và ở hầu hết các th ể lo ại nhưng nổi bật nhất ở truyện ngắn. Là một th ể loại quan trọng, truyện ngắn 1975-2000 thể hiện khả năng xông xáo, nhạy bén trước cuộc sống và đã đạt được nhi ều thành tựu quan trọng. Truy ện ngắn là nơi có th ể phát huy cao độ trí tưởng tượng, dồn nén các sự kiện, nhanh chóng đi đến kết cục. Mạch truyện đưa đến nhi ều hấp dẫn, bất ngờ, thậm chí kinh ng ạc cho ng ười đọc. Với nh ững mặt mạnh đó, truy ện ng ắn vi ết theo lối kỳ ảo, sử dụng yếu tố ảo đã có những đóng góp nhất định cho sự hưng thịnh của th ể loại này trong hơn hai thập niên vừa qua. Bởi, yếu tố kỳ ảo đã chi ph ối đến các thành tố kh ác của kết cấu tác phẩm như không
gian, th ời gian ngh ệ thu ật, nh ân vật, tình hu ống truyện... Trong khu ôn kh ổ bài viết nhỏ này, chúng tôi mu ốn được trình bày vai trò quan trọng của yếu tố kỳ ảo đố i với vi ệc xây dựng tình huống truyện ng ắn. 2. Yếu tố kỳ ảo trong mối quan hệ với tình hu ống truyện Nhà văn Nguy ễn Minh Châu đã từng nhấn mạnh: "Tình huống, đó là sự tác động qua lại giữa con ng ười và hoàn cảnh. Những nhà văn có tài là những người giỏi tạo ra những tình thế xảy ra truyện vừa rất cá bi ệt, vừa mang tính phổ biến hoặc tượng trưng...". Có thể nói, sáng tạo tình huống (hay còn gọi là tình thế - situation) luôn được coi là khâu then chốt của sáng tác truy ện ngắn. Từ người nghi ên cứu đến người sáng tác đều thừa nhận vai trò quan trọng của tình huống đối với sự th ành công của truyện ngắn. Tình huống là những thời khắc ti êu biểu (có ng ười gọi là kho ảnh khắc, chốc lát...) trong cuộc sống của con người. Tại thời khắc đó, nó đã bộc lộ cái bản chất trong quan hệ giữa các tính cách, gi ữa nhân vật với hoàn cảnh và thể hi ện sâu sắc chủ đề của tác phẩm. Trong truy ện ngắn Việt Nam sau 1975, sự xuất hiện của yếu tố kỳ ảo đã góp phần tạo ra những phương diện mới trong tình huống truy ện: tình huống kỳ lạ, ma quái; tình huống ngẫu nhi ên, đột biến; tình huống căng th ẳng, kịch tính... Tính chất kỳ lạ, ma quái là một trong những đặc điểm khá nổi bật của tình huống trong các truy ện kỳ ảo. Ở nhi ều tác phẩm, tình huống truy ện rất khác thường. Một ng ười đàn ông cho àng tỉnh lúc nửa đêm về sáng, th ấy bông hoa đại trắng trên tờ lịch "Ai đó tặng vào chi ều tất ni ên" đã bi ến mất, "Chỉ còn lại hình hài của nó đen mờ hư ảo" (Hoa đại trắng- Đức Ban). Sự bi ến mất lạ lùng của bông hoa đại đã đánh thức quá khứ mà người đàn ông bội bạc với vợ để chạy theo một cô gái trẻ đẹp. Thời khắc anh ta nhận ra sự biến mất ấy cũng là lúc người vợ cũ lên cõi Niết Bàn. Hoa đạ i trắng thể hiện sự lặng thầm và nghi êm khắc để nhân vật phải tự nhìn nhận lại chính bản thân mình với tất cả sự ăn năn sám hối. Tình huống trong truy ện Hoa lạ của Nguy ễn Đình Bổn lại là sự xuất hiện của một giò lan, với hương thơm ngào ngạt quyến rũ. Cành hoa đó là sự hiện thân của cô th ư ký bất hạnh nhập hồn vào đó để trả thù ông chủ, kẻ đã giết mình. Truy ện ng ắn Tim vỡ của nhà văn Võ Thị Hảo, kể về sự tích về một loài hoa "Bé nhỏ, màu hồng, mang hình trái tim vỡ". Nh à văn đã dựng nên một tình huống khác lạ: bức tượng
gỗ biến th ành người đẹp. Cả ba người đàn ông tạo nên người đẹp đều mu ốn có được nàng và liên tục đò i quyền sở hữu của họ. Nhưng khi cô gái tự hủy hoại nhan sắc lộng lẫy của mình, tất cả đề u quay lưng và lìa bỏ cô. Khai th ác yếu tố kỳ lạ và hư ảo, nhi ều nhà văn đã sử dụng nh ững giấc mơ trong tạo dựng tình huống truy ện. Tác gi ả Lã Thanh Tùng trong Giấc mộng tâm giao đã để cho nhân vật Ti ệm bước vào một gi ấc mơ và có buổi trò chuy ện với một người lạ mặt. Nhưng sau này, anh ta bi ết rằng người đó đã chết. Truy ện như là một cuộc tranh luận về ý ngh ĩa của th ời gian trong sự sinh tồn của con ng ười từ những chỗ đứng và th ân phận khác nhau. Nh ân vật trong Chuyến tàu tu ổi thơ (Nguy ễn Thị Châu Giang) đã gặp gỡ chú bé "bán vé đi tuổi thơ" trong khi ng ủ thi ếp đi ở ga tàu. Giấc mơ chính là hành trình nhân vật trở về thời thơ ấu của mình. Trên chuy ến tàu ấy, những trang đời của anh ta được lần giở lại với nh ững trò chơi thu ở nh ỏ, những khung cảnh thanh bình, những người thân đã mất, gia đình, niềm vui và nỗi bất hạnh... Cũng trên chuy ến tàu này, nhân vật tìm được câu trả lời cho cảnh ng ộ lang thang, đơn độc của mình trong hiện tại. Tính chất kỳ lạ hư ảo của tình hu ống truyện nhi ều khi được các nhà văn tô đậm đến mức ma quái, dị kỳ. Những cuộc gặp gỡ giữa ng ười và ma là tình huống của khá nhi ều tác phẩm. Cô gái lạ xuất hiện trong đêm cuối tiết thanh minh để trò chuy ện và đàm đạo thơ văn với chàng nho sinh nghèo Ngô Hoàng, chính là hiện thân của con bướm trắng (Bướm trắng - Ngô Văn Ph ú). Con người không chỉ gặp và trò chuy ện mà còn có tình yêu sâu nặng với ma (Cặp bồ với ma - Ngô Văn Phú). Cũng có lúc, câu chuy ện đã xảy ra ở cõi âm. Đó là chuy ện hai con ma trò chuy ện với nhau trong Đối thoại (Trần Trung Hiệp)... Nhập vào các tình huống truy ện kỳ lạ ấy, người đọc rất khó khăn trong việc giải th ích th ực hư. Đốm lửa trong đêm tối trên kênh rạch và giấc mơ lạ lùng hay hồn thi êng của anh bộ độ i đã dẫn giắt cứu hai cô du kích khỏi vòng vây của giặc? (Đốm lửa - Nguy ễn Thị Minh Thúy). Chúng tôi cho rằng trong văn học đương đại Việt Nam, Nguy ễn Huy Thi ệp là nhà văn đã có nhiều th ành công trong sự sáng tạo "cái kỳ ảo" qua một loạt truy ện ngắn xuất sắc của ông. Chính nhà văn khẳng định: ''Văn học là một thế gi ới hoang tưởng của người viết... Trong văn học, th ế giới hoang tưởng nhà văn dựng nên có th ể như th ực, giống thực, khác thực, siêu thực"(1).
Khi tiếp cận truy ện ngắn Nguy ễn Huy Thiệp, chúng tôi nhận thấy, "cái kỳ ảo" được nhà văn sử dụng để tái tạo hiện th ực có liên quan đến khái niệm "gi án cách ngh ệ thu ật". "Gián cách ngh ệ thuật" là một ph ương pháp do nhà soạn kịch Đức Bertolt Brecht sáng tạo ra. Cốt lõi của ph ương pháp này là bi ến sự vật quen thu ộc, thông thường th ành xa lạ, kỳ quái để người ta hiểu rõ sự vật ấy hơn. Nếu có thể nói thì "cái kỳ ảo" trong truyện ngắn Nguy ễn Huy Thiệp có những "xi êm áo" sặc sỡ từ huyền tho ại, truy ền kỳ, giả cổ tích. Có loại huyền tho ại hiện đại nh ư Huyền thoại phố phường, Tướng về hưu, Con gái thủy thần. Có loại "gi ả cổ tích" như Những ngọn gi ó Hua - Tát (gồm mười truyện: Trái tim hổ, Con thú lớn nhất, Nàng Bua, Tiệc xòe vui nhất, Sói trả thù, Đất quen, Chi ếc tù và bị bỏ quên, Sạ, Nạn dịch, Nàng Sinh). Ngay nh ững truy ện được viết gần đây nhất của Nguy ễn Huy Thi ệp cũng mang tính chất "huy ền tho ại hiện đại" - như Quan Âm chỉ lộ (2005). Nhà văn tạo ra một tình huống truyện rất bình thường - pho tượng Quan Âm chỉ lộ bị đánh cắp, rồi tìm lại được. "Tôi cẩn thận đặt bức tượng lên trên bàn thờ. Trên khuôn mặt Quan Thế Âm Bồ Tát hình như có một giọt nước mắt trong veo lăn xuống khóc cho số phận trớ trêu của mỗi con người". Trong truy ện Sang sông, Nguy ễn Huy Thiệp đã tạo ra một tình huống có ý ngh ĩa tượng trưng, đậm chất kỳ ảo. "Chú bé đú t tay vào trong mi ệng bình. Thi ếu phụ hốt ho ảng. - Này con! Khéo không rút tay được ra th ì kh ốn! Có lẽ lời nhắc nhủ của thi ếu phụ chính là lời của tạo hóa, ở đấy chứa cả nỗi căm uất quá kh ứ... Chú bé loay hoay. Hình nh ư mi ệng của chi ếc bình bé lại. Chú bé mếu máo (...). Mọi người trong đò rối rít cả lên. Chú bé không sao rút tay ra được mi ệng bình". Kết truyện này, chỉ có một người kh ông "sang sông" - đó là nhà sư vì "Không sao! Muốn đi là được. Ngày xưa đức Bồ Đề Lạt Ma còn sang sông trên cả một cọng cỏ cơ mà". Sang sông, có thể nói là truyện tiêu bi ểu của Nguy ễn Huy Thi ệp đã đưa "cái kỳ ảo" trở thành như một ph ương thức tái hiện đời sống trong dạng "khác th ực", "siêu thực".
"Cái kỳ ảo" trong truyện ng ắn Nguy ễn Huy Thi ệp, theo chúng tôi, có liên quan đến cái chất, cái "tạng" nhà văn. Mặc dù, nhà phê bình Vương Trí Nhàn trong bài Tưởng tượng về Nguyễn Huy Thiệp ngh ĩ rằng, nh à văn này có một vẻ “nhàu nát" (nh àu nát, tê dại để rồi trở nên hung hãn, táo tợn). Nhưng bắt được cái thần "Nguy ễn Huy Thiệp" lại chính là nh à nghi ên cứu Đỗ Đức Hiểu khi viết Đi tìm Nguyễn Huy Thiệp (Tên bài viết này được dùng làm tên một cuốn sách do nhà phê bình Phạm Xuân Nguy ên biên soạn)(2): "Anh Thiệp ti ếp chúng tôi dưới tượng Ph ật. Vẫn nụ cười hiền lành. Đôi khi, con mắt anh lóng lánh sáng và sắc hẳn lên, như có một ngọn gió Hua Tát thổi qua, hoang vắng và man rợ, và đầy tình người. Tôi nghĩ đến nh ững dòng sông huyền thoại, đến bến Cóc, bến Tầm Xuân... th ơ ca và bí ẩn". Hãy để ý đến: "dưới tượng Phật", "ng ọn gió Hua Tát thổi qua", "hoang vắng và man rợ", "dòng sông huyền tho ại", "thơ ca và bí ẩn"... Tất cả những thành tố đó tạo nên cái "tạng" văn Nguy ễn Huy Thi ệp, làm cho người đọc nửa tin nửa ngờ vào những câu chuy ện mà nh à văn tạo dựng. Nhà văn khi viết, dường nh ư đã có ý đồ "các bạn đọc tin thì tin, không tin thì thôi". Những câu hỏi luôn đặt ra với người đọc khi tình huống truyện tạo ra hoàn toàn mang tính chất ngẫu nhiên, đột biến. Trong truyện Người con gái thủy thần, mẹ Cả đến và đi vào những thời gian và địa điểm khác nhau, trong rất nhiều hình hài. Khi dưới dạng cô bé 12 tuổi trên bãi mía ven sông trong một đêm trăng sáng, lúc trong hình ảnh người con gái của ông trùm xứ đạo Thiên Chúa, khi là cô thiếu nữ Mường Hòa Bình ở chốn thị thành... Một người đàn ông từ lúc bé thơ đến lúc trưởng thành, từ hồn nhiên đến ngây thơ già cỗi, mệt mỏi, luôn ao ước tìm được "người con gái thủy thần" nhưng chỉ gặp được những mảnh của nàng vào những thời khắc ít ngờ tới nhất. Sự xuất hi ện bất ngờ của cái "ảo" trong một thế gi ới được điều hành bởi các quy luật của hiện thực cũng sẽ tạo nên tính chất căng thẳng, kịch tính trong tình huống truyện. Khi người con trai đem về nhà một bộ xương lính Tây đen, điều gì sẽ đến với cái gia đình luôn thèm khát đồng tiền? Kết cục nào xứng đáng cho những kẻ vì tiền mà dẫm đạp lên đạo lý, tình người? (Anh lính Tony Đ - Lê Minh Khu ê). Ph át hi ện ra manh mối của con chuột chúa, nguy ên nh ân gây nên mùa màng thất bát, liệu ông Lẫm Cùi có tiêu diệt được nó? (Con chuột lông vàng -
Nguy ễn Quang Thiều)?... Cô bé nhỏ làm vật tế th ần rừng có chiến thắng được những "ông hổ" để trở về với cuộc đời kh ông? (Con hổ mun - Đặng Thư Cưu). Người đọc tò mò, cuốn theo nh ững tình th ế gay cấn của câu chuy ện, chờ đợi, mong bi ết kết cục cuối cùng. Như vậy, chúng ta có thể th ấy rằng, trong nhi ều truy ện ng ắn đương đại, cái kỳ ảo đó ng vai trò như một tình huống quan trọng đối với sự chuy ển bi ến của cốt truy ện. Nó gắn kết các nhân vật cùng tham gia một sự kiện, biến cố có ý ngh ĩa nào đó, góp ph ần bộc lộ quan hệ và tính cách các nhân vật hoặc th ể hiện chủ đề tư tưởng của tác phẩm. Qua những khảo sát sơ bộ ở trên đã ph ần nào cho thấy sức hấp dẫn từ các tình huống truy ện kỳ ảo hiện đại, do vậy, không hề thua kém những tác phẩm truy ền kỳ hay tiểu thuy ết chương hồi trung đại. Và một điều không kém phần quan trọng nữa là cái kỳ ảo đã xây dựng được những tình hu ống truy ện mang hơi th ở của những tác phẩm dân gian, nh ờ thế đã tạo nên sự gần gũi với tập quán thưởng thức văn học ngh ệ thu ật của người Việt Nam 