Yếu tốkì ảo trong truyện
ngắn Việt Nam sau 1975
1. Chung quanh khái niệm "Kỳ ảo"
Trong những năm gầnđây, các nhà xuất bản liên tục in nhiều tuyển tập
truyện ngắnđược lựa chọn dựa trên một tiêu chí chung là có sửdụng yếu tố ảo
trong sáng tác Truyện kỳ ảo thếgiới(Nxb. Văn hóa, Hà Nội 1999), Truyện ngắn
kinh dị(Nxb. Văn hóa, Hà Nội, 1997), Truyện dịthường (Nxb. Văn hóa Thông
tin, 2002)...
Bên cạnh thuật ngữ"Văn học kỳ ảo", chúng ta còn gặp các thuật ngữnhư
"Truyện kinh dị", "Truyện quái dị", "Truyện ma", "Truyện ma quái", "Truyện
huyễn tưởng"... và nhiều khi chúng chưađược phân biệt một cách rạch ròi. Ngô
TựLập trong bài giới thiệu tuyển tậpTruyện kỳ ảo thếgiớiđã cho rằng những
thuật ngữtrên Nếu nghiên cứu kỹsẽthấy ít nhiều gần gũi với một thuật ngữtiếng
Pháp là "Litérature fantasticque". Vềphương diện từngữ, "fantasticque" có
nguồn gốc từtừ"fantasie", chỉnhững tác phẩm mang tính phóng túng, không tuân
theo quy luật. Các nhà lãng mạn chủnghĩađã mởrộng nghĩa của từnày là "ảo, kỳ
ảo, tưởng tượng". Trong giới nghiên cứu văn học của Việt Nam cũng đã xuất hiện
một sốthuật ngữhay được sửdụng như"cái huyễn tưởng", "cái truyền kỳ" và
phần lớnđã thống nhất cách dịch "cái kỳ ảo" cho từ"fantasicque" và đi liền với nó
là khái niệm "văn học kỳ ảo".
Hầu nhưtrong nền văn học của bất kỳdân tộc nào cũng đều có một dòng
truyện kỳ ảo xuất hiện khá sớm, bắt nguồn từnhững ảnh hưởng của nền văn học,
tín ngưỡng chung và riêng trong khu vực và cảnhững truyền thống folklore lâu
đời củađất nước mình. ỞViệt Nam, các câu chuyện có sửdụng yếu tốkỳ ảo từ
xưađã trởthành niềm say mê của ngườiđọc nhiều thếhệ. Nhà văn kểchuyện lạ,
dùng cái kỳ ảo, khác thường nhưnhững biện pháp nghệthuậtđể phúng dụrănđời
và cũng để hấp dẫn, lôi cuốn ngườiđọc... Không chỉlà những người dân lao động
lưu truyền trong dân gian những câu chuyện lạhay chuyện ma đầy huyễn hoặc mà
các nhà trí thức thuộc tầng lớp trên cũng bịlôi cuốn vào việc sáng tác những tác
phẩmđầy hư ảo. Lê Thánh Tông vớiBài ký một giấc mộng,Tinh chuột, Phạm
Đình HổvớiMẹranh càn sát,Người nông phu ởAn Mô,Sông Dùng, Lê Quý Đôn
vớiLong Uyên Đại Vương; Nguyễn Thượng Hiền vớiMinh hôn... và đặc biệt là
Nguyễn DữvớiTruyền kỳmạn lục...
Trong những năm 1930-1945, những câu chuyện truyền kỳcủa Nguyễn Dữ,
những câu chuyện ma, chuyện kỳlạcủa các nhà nho lạiđược các nhà văn hiệnđại
tiếp nối. Các nhà vănởcác trường phái văn học khác nhau đều tham gia sáng tác
nhiều tác phẩmđậm yếu tốkỳ ảo. Một cây bút mơmàng nhưThếLữcũng có Trại
BồTùng Linh,Vàng và máu, lãng mạn "Tây học" nhưNhất Linh cũng có Lan
rừng,Bóng người trong sương mù, trữtình nhưThanh Tịnh cũng có Am culi
xe,Làng... Những cây bút hiện thực nhưNam Cao cũng có truyện ngắnNửađêm,
Bùi Hiển có Chiều sương... Các nhà vănởthời kỳnày một mặt kếthừa truyền
thống từnhững truyện truyền kỳtrong quá khứnhưng mặt khác, bắtđầu tiếp xúc
với không khí của văn học kỳ ảo trên thếgiới, đặc biệt là văn học phương Tây.
Đến nay, chung quanh khái niệm "kỳ ảo" và "văn học kỳ ảo" vẫn còn tồn tại
nhiều vấnđề gây tranh luận vì chính bản thân khái niệm này. Nhưng rõ ràng, trong
văn học Việt Namsau 1975, yếu tốkỳ ảo xuất hiện ngày càng nhiều và ởhầu hết
các thểloại nhưng nổi bật nhấtởtruyện ngắn. Là một thểloại quan trọng, truyện
ngắn 1975-2000 thểhiện khảnăng xông xáo, nhạy bén trước cuộc sống và đã đạt
được nhiều thành tựu quan trọng. Truyện ngắn là nơi có thểphát huy cao độ trí
tưởng tượng, dồn nén các sựkiện, nhanh chóng điđến kết cục. Mạch truyệnđưa
đến nhiều hấp dẫn, bất ngờ, thậm chí kinh ngạc cho ngườiđọc. Với những mặt
mạnh đó, truyện ngắn viết theo lối kỳ ảo, sửdụng yếu tố ảođã có những đóng góp
nhấtđịnh cho sựhưng thịnh của thểloại này trong hơn hai thập niên vừa qua. Bởi,
yếu tốkỳ ảođã chi phốiđến các thành tốkhác của kết cấu tác phẩm nhưkhông
gian, thời gian nghệthuật, nhân vật, tình huống truyện... Trong khuôn khổbài viết
nhỏnày, chúng tôi muốnđược trình bày vai trò quan trọng của yếu tốkỳ ảođối
với việc xây dựng tình huống truyện ngắn.
2. Yếu tốkỳ ảo trong mối quan hệvới tình huống truyện
Nhà văn Nguyễn Minh Châu đã từng nhấn mạnh: "Tình huống, đó là sựtác
động qua lại giữa con người và hoàn cảnh. Những nhà văn có tài là những người
giỏi tạo ra những tình thếxảy ra truyện vừa rất cá biệt, vừa mang tính phổbiến
hoặc tượng trưng...".
Có thểnói, sáng tạo tình huống (hay còn gọi là tình thế- situation) luôn
được coi là khâu then chốt của sáng tác truyện ngắn. Từngười nghiên cứuđến
người sáng tác đều thừa nhận vai trò quan trọng của tình huống đối với sựthành
công của truyện ngắn. Tình huống là những thời khắc tiêu biểu (có người gọi là
khoảnh khắc, chốc lát...) trong cuộc sống của con người. Tại thời khắcđó, nó đã
bộc lộcái bản chất trong quan hệgiữa các tính cách, giữa nhân vật với hoàn cảnh
và thểhiện sâu sắc chủ đề của tác phẩm.
Trong truyện ngắn Việt Nam sau 1975, sựxuất hiện của yếu tốkỳ ảođã góp
phần tạo ra những phương diện mới trong tình huống truyện: tình huống kỳlạ, ma
quái; tình huống ngẫu nhiên, đột biến; tình huống căng thẳng, kịch tính...
Tính chất kỳlạ, ma quái là một trong những đặcđiểm khá nổi bật của tình
huống trong các truyện kỳ ảo. Ởnhiều tác phẩm, tình huống truyện rất khác
thường. Một ngườiđàn ông choàng tỉnh lúc nửađêm vềsáng, thấy bông hoa đại
trắng trên tờlịch "Ai đó tặng vào chiều tất niên"đã biến mất, "Chỉcòn lại hình hài
của nó đen mờhư ảo" (Hoa đại trắng-Đức Ban). Sựbiến mất lạlùng của bông
hoa đạiđã đánh thức quá khứmà ngườiđàn ông bội bạc với vợ để chạy theo một
cô gái trẻ đẹp. Thời khắc anh ta nhận ra sựbiến mấtấy cũng là lúc người vợcũlên
cõi Niết Bàn. Hoa đại trắng thểhiện sựlặng thầm và nghiêm khắcđể nhân vật
phải tựnhìn nhận lại chính bản thân mình với tất cảsự ăn năn sám hối. Tình
huống trong truyệnHoa lạcủa NguyễnĐình Bổn lại là sựxuất hiện của một giò
lan, với hương thơm ngào ngạt quyến rũ. Cành hoa đó là sựhiện thân của cô thư
ký bất hạnh nhập hồn vào đó để trảthù ông chủ, kẻ đã giết mình. Truyện ngắnTim
vỡcủa nhà văn Võ ThịHảo, kểvềsựtích vềmột loài hoa "Bé nhỏ, màu hồng,
mang hình trái tim vỡ". Nhà vănđã dựng nên một tình huống khác lạ: bức tượng
gỗbiến thành ngườiđẹp. Cảba ngườiđàn ông tạo nên ngườiđẹpđều muốn có
được nàng và liên tụcđòi quyền sởhữu của họ. Nhưng khi cô gái tựhủy hoại nhan
sắc lộng lẫy của mình, tất cả đều quay lưng và lìa bỏcô.
Khai thác yếu tốkỳlạvà hư ảo, nhiều nhà vănđã sửdụng những giấc mơ
trong tạo dựng tình huống truyện. Tác giảLã Thanh Tùng trong Giấc mộng tâm
giao đã để cho nhân vật Tiệm bước vào một giấc mơvà có buổi trò chuyện với
một người lạmặt. Nhưng sau này, anh ta biết rằng ngườiđó đã chết. Truyện như
là một cuộc tranh luận vềý nghĩa của thời gian trong sựsinh tồn của con người từ
những chỗ đứng và thân phận khác nhau. Nhân vật trong Chuyến tàu tuổi
thơ(Nguyễn ThịChâu Giang) đã gặp gỡchú bé "bán vé đi tuổi thơ" trong khi ngủ
thiếpđiởga tàu. Giấc mơchính là hành trình nhân vật trởvềthời thơ ấu của
mình. Trên chuyến tàu ấy, những trang đời của anh ta được lần giởlại với những
trò chơi thuởnhỏ, những khung cảnh thanh bình, những người thân đã mất, gia
đình, niềm vui và nỗi bất hạnh... Cũng trên chuyến tàu này, nhân vật tìm được câu
trảlời cho cảnh ngộlang thang, đơnđộc của mình trong hiện tại.
Tính chất kỳlạhư ảo của tình huống truyện nhiều khi được các nhà văn tô
đậmđến mức ma quái, dịkỳ. Những cuộc gặp gỡgiữa người và ma là tình huống
của khá nhiều tác phẩm. Cô gái lạxuất hiện trong đêm cuối tiết thanh minh để trò
chuyện và đàmđạo thơvăn với chàng nho sinh nghèo Ngô Hoàng, chính là hiện
thân của con bướm trắng (Bướm trắng - Ngô Văn Phú). Con người không chỉgặp
và trò chuyện mà còn có tình yêu sâu nặng với ma (Cặp bồvới ma - Ngô Văn
Phú). Cũng có lúc, câu chuyệnđã xảy ra ởcõi âm. Đó là chuyện hai con ma trò
chuyện với nhau trong Đối thoại(Trần Trung Hiệp)...
Nhập vào các tình huống truyện kỳlạ ấy, ngườiđọc rất khó khăn trong việc
giải thích thực hư.Đốm lửa trong đêm tối trên kênh rạch và giấc mơlạlùng hay
hồn thiêng của anh bộ độiđã dẫn giắt cứu hai cô du kích khỏi vòng vây của giặc?
(Đốm lửa- Nguyễn ThịMinh Thúy).
Chúng tôi cho rằng trong văn họcđương đại Việt Nam, Nguyễn Huy Thiệp
là nhà vănđã có nhiều thành công trong sựsáng tạo "cái kỳ ảo" qua một loạt
truyện ngắn xuất sắc của ông. Chính nhà văn khẳng định: ''Văn học là một thếgiới
hoang tưởng của người viết... Trong văn học, thếgiới hoang tưởng nhà văn dựng
nên có thểnhưthực, giống thực, khác thực, siêu thực"(1).
Khi tiếp cận truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, chúng tôi nhận thấy, "cái kỳ
ảo" được nhà văn sửdụng để tái tạo hiện thực có liên quan đến khái niệm "gián
cách nghệthuật". "Gián cách nghệthuật" là một phương pháp do nhà soạn kịch
Đức Bertolt Brecht sáng tạo ra. Cốt lõi của phương pháp này là biến sựvật quen
thuộc, thông thường thành xa lạ, kỳquái để người ta hiểu rõ sựvậtấy hơn.
Nếu có thểnói thì "cái kỳ ảo" trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp có
những "xiêm áo" sặc sỡtừhuyền thoại, truyền kỳ, giảcổtích. Có loại huyền thoại
hiệnđại nhưHuyền thoại phốphường, Tướng vềhưu, Con gái thủy thần. Có loại
"giảcổtích" nhưNhững ngọn gió Hua - Tát (gồm mười truyện: Trái tim hổ, Con
thú lớn nhất, Nàng Bua, Tiệc xòe vui nhất, Sói trảthù, Đất quen, Chiếc tù và bịbỏ
quên, Sạ, Nạn dịch, Nàng Sinh). Ngay những truyệnđược viết gầnđây nhất của
Nguyễn Huy Thiệp cũng mang tính chất "huyền thoại hiệnđại" - nhưQuan Âm chỉ
lộ(2005).
Nhà văn tạo ra một tình huống truyện rất bình thường - pho tượng Quan Âm
chỉlộbị đánh cắp, rồi tìm lạiđược. "Tôi cẩn thậnđặt bức tượng lên trên bàn thờ.
Trên khuôn mặt Quan ThếÂm BồTát hình nhưcó một giọt nước mắt trong veo lăn
xuống khóc cho sốphận trớtrêu của mỗi con người".
Trong truyệnSang sông, Nguyễn Huy Thiệpđã tạo ra một tình huống có ý
nghĩa tượng trưng, đậm chất kỳ ảo. "Chú bé đút tay vào trong miệng bình. Thiếu
phụhốt hoảng.
- Này con! Khéo không rút tay được ra thì khốn!
Có lẽlời nhắc nhủcủa thiếu phụchính là lời của tạo hóa, ở đấy chứa cảnỗi
căm uất quá khứ...
Chú bé loay hoay. Hình nhưmiệng của chiếc bình bé lại. Chú bé mếu máo
(...). Mọi người trong đò rối rít cảlên. Chú bé không sao rút tay ra được miệng
bình". Kết truyện này, chỉcó một người không "sang sông" - đó là nhà sưvì
"Không sao! Muốnđi là được. Ngày xưađức Bồ Đề Lạt Ma còn sang sông trên cả
một cọng cỏcơmà".
Sang sông, có thểnói là truyện tiêu biểu của Nguyễn Huy Thiệpđã đưa "cái
kỳ ảo" trởthành nhưmột phương thức tái hiệnđời sống trong dạng "khác thực",
"siêu thực".