Báo cáo: Cơ sở lý luận và thực tiễn hoàn thiện cơ chế vận hành và mô hình tổ chức thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội

Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một trong những trụ cột chính của an sinh xã hội. Nếu trước thời kỳ đổi mới, BHXH ở nước ta mới chỉ áp dụng đối với công chức Nhà nước, người lao động làm việc trong các doanh nghiệp Nhà nước thì khi chuyển sang nền kinh tế thị trường, BHXH đã được đổi mới và từng bước hoàn thiện đáp ứng yêu cầu thực tiễn, đảm bảo mục tiêu an sinh xã hội. Hiện nay, đối tượng áp dụng của BHXH đã mở rộng tới toàn thể người lao động có hợp đồng lao động từ 3 tháng trở lên, không phân biệt thành phần kinh tế cũng như quy mô lao động của đơn vị sản xuất kinh doanh nơi người lao động làm việc. Hiện tại, BHXH có 3 tồn tại cơ bản: Thứ nhất là mức độ bao phủ thấp. BHXH hiện nay mới bao phủ được gần 18% lực lượng lao động nói chung và trên 60% số lao động thuộc diện điều chỉnh nói riêng. Tham gia BHXH chủ yếu là lao động làm việc trong khu vực Nhà nước và khu vực có vốn đầu tư nước ngoài. Tỷ lệ tham gia BHXH của người lao động ngoài Nhà nước còn thấp, đặc biệt là lao động trong khu vực doanh nghiệp tư nhân; Thứ hai là mức độ sinh lời hàng năm của quỹ BHXH không cao. Thực tế những năm qua cho thấy hoạt động đầu tư phát triển quỹ BHXH chủ yếu là mua trái phiếu chính phủ; Thứ ba là mức hưởng thấp, do mức tiền lương thực tế làm căn cứ để đóng BHXH thấp. Một trong những nguyên nhân cơ bản của tình trạng trên là do cơ chế vận hành và mô hình tổ chức thực hiện BHXH còn nhiều bất cập. Cơ chế phối hợp giữa các cơ quan quản lý Nhà nước với cơ quan BHXH và vai trò của các tổ chức đại diện người lao động, tổ chức đại diện giới chủ cũng như quyền và trách nhiệm của chủ sử dụng lao động và người lao động tham gia vào BHXH còn chưa rõ ràng, minh bạch. Để nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật về BHXH, cần tiếp tục hoàn thiện cơ chế vận hành và mô hình tổ chức thực hiện BHXH.

Tài liệu này hướng đến các nhà hoạch định chính sách, các nhà nghiên cứu, chuyên gia trong lĩnh vực an sinh xã hội và bảo hiểm xã hội, cũng như các tổ chức và cá nhân quan tâm đến việc hoàn thiện cơ chế và mô hình tổ chức BHXH tại Việt Nam.

Báo cáo này tập trung vào việc hoàn thiện cơ chế vận hành và mô hình tổ chức thực hiện chính sách Bảo hiểm xã hội (BHXH) tại Việt Nam. BHXH được xác định là trụ cột của an sinh xã hội, đã có những cải tiến đáng kể từ thời kỳ đổi mới để phù hợp với nền kinh tế thị trường. Tuy nhiên, hệ thống BHXH hiện tại vẫn đối mặt với ba thách thức lớn: mức độ bao phủ thấp (chỉ khoảng 18% lực lượng lao động chung), hiệu quả sinh lời của quỹ BHXH chưa cao (chủ yếu đầu tư vào trái phiếu chính phủ), và mức hưởng thấp do cơ sở tiền lương đóng BHXH còn hạn chế. Nguyên nhân cốt lõi của những tồn tại này được xác định là do cơ chế vận hành và mô hình tổ chức thực hiện BHXH còn nhiều bất cập, bao gồm sự phối hợp chưa rõ ràng giữa các cơ quan quản lý nhà nước, vai trò của các tổ chức đại diện người lao động và giới chủ, cũng như quyền và trách nhiệm của các bên tham gia. Mục tiêu chính của nghiên cứu là đưa ra các khuyến nghị nhằm tăng cường vai trò quản lý của Nhà nước, đảm bảo tính công khai, minh bạch trong quản lý quỹ BHXH, tránh tình trạng khép kín, đồng thời phát huy vai trò của người lao động và người sử dụng lao động trong quá trình tham gia BHXH. Đối tượng nghiên cứu bao gồm hệ thống văn bản pháp luật về BHXH, cơ chế vận hành và mô hình tổ chức thực hiện chính sách, vai trò của các bên liên quan, và kinh nghiệm quốc tế. Phạm vi nghiên cứu bao gồm cả BHXH bắt buộc và tự nguyện. Phương pháp nghiên cứu được sử dụng là tổng hợp tài liệu thứ cấp, điều tra chuyên sâu, phân tích thống kê và tham vấn chuyên gia. Nguồn số liệu đa dạng, bao gồm dữ liệu từ Cơ quan BHXH Việt Nam, Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, Tổng cục Thống kê, cùng với các cuộc điều tra thực địa và phỏng vấn sâu các đối tượng liên quan ở cả cấp trung ương và địa phương. Báo cáo được cấu trúc thành ba chương chính: Chương I trình bày cơ sở lý luận về cơ chế vận hành và mô hình tổ chức thực hiện BHXH; Chương II đánh giá thực trạng của các yếu tố này tại Việt Nam; và Chương III đề xuất các khuyến nghị cụ thể để hoàn thiện cơ chế vận hành và mô hình tổ chức BHXH hiện hành.