N. T. C−êng, P. H. Ban DÉn liÖu cËp nhËt vÒ thµnh phÇn ... , tr. 16-21

DÉn liÖu cËp nhËt vÒ thµnh phÇn loµi c©y hä ®Ëu (Fabaceae) t¹i V−ên Quèc gia b¹ch m% - thõa thiªn HuÕ

Tãm t¾t. C©y hä §Ëu (Fabaceae) cã gi¸ trÞ vÒ mÆt b¶o tån vµ ®a d¹ng vÒ gi¸ trÞ sö dông t¹i V−ên Quèc gia B¹ch M· - Thõa Thiªn HuÕ. Trong bµi b¸o nµy, chóng t«i ®· x¸c ®Þnh ®−îc 50 loµi thuéc 25 chi cña hä §Ëu t¹i khu vùc nghiªn cøu, tËp trung chñ yÕu ë ph©n hä §Ëu víi 21 loµi vµ ë c¸c chi Archidendron (6 loµi), Desmodium (5 loµi), Bauhinia, Senna, Acacia (cïng cã 4 loµi). §· x¸c ®Þnh ®−îc 11 loµi ch−a cã tªn trong danh lôc thùc vËt V−ên Quèc gia B¹ch M· n¨m 2003.

NguyÔn TiÕn C−êng (a), Ph¹m Hång Ban (a)

I. Më ®Çu

Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c©y hä §Ëu (Fabaceae) do gi¸ trÞ sö dông cao cña nã trong cuéc sèng vµ c¶i t¹o ®Êt trång. C¸c loµi c©y hä §Ëu bé rÔ ph©n nh¸nh cã nhiÒu nèt sÇn chøa vi khuÈn céng sinh Rhizobium cã kh¶ n¨ng cè ®Þnh ®¹m khÝ quyÓn t¹o nªn nguån Nit¬ lµm t¨ng ®é ph× nhiªu cña ®Êt, nh÷ng c©y giµu Protein lµm thøc ¨n gia sóc (c©y ®Ëu t−¬ng, keo dËu…), lµm ph©n xanh phñ ®Êt, chèng xãi mßn (trinh n÷, lôc l¹c 3 l¸ trßn…) hoÆc lµ c©y gç quý (gô, cÈm lai…)…

ë ViÖt Nam ®· cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c©y hä §Ëu nh− Drakedel Castillo (1891); H.lecomte, Gagnepain (1913-1920); Merrille (1935); NguyÔn §¨ng Kh«i (1974-1979); Ng« Trùc Nh·, Hå ThÞ LiÔu (2001). HiÖn nay ë ViÖt Nam, hä §Ëu cã kho¶ng 635 loµi, trong ®ã ph©n hä §Ëu cã 450 loµi, ph©n hä Vang cã 120 loµi, ph©n hä Trinh n÷ cã 65 loµi (NguyÔn TiÕn B©n, [1]) . Hä §Ëu ®−îc ®¸nh gi¸ lµ mét trong nh÷ng hä ®a d¹ng nhÊt cña hÖ thùc vËt ViÖt Nam (NguyÔn NghÜa Th×n, [6]).

V−ên Quèc gia (VQG) B¹ch M· n»m t¹i täa ®é 16005’- 16016’ vÜ ®é B¾c, 107045’ -107053’ kinh ®é §«ng, cã diÖn tÝch 22.301 ha ®−îc chia lµm 3 ph©n khu chÝnh lµ ph©n khu b¶o vÖ nguyªn vÑn (7.123 ha), ph©n khu phôc håi sinh th¸i (12.613 ha) vµ ph©n khu hµnh chÝnh (2.295 ha), lµ mét trong nh÷ng khu vùc ®a d¹ng vÒ c¸c loµi thùc vËt ë ViÖt Nam do ®©y lµ n¬i giao l−u cña 2 luång thùc vËt, mét tõ phÝa B¾c di c− xuèng víi c¸c loµi thuéc yÕu tè Trung Hoa vµ mét lµ tõ phÝa Nam ®i lªn víi c¸c ®¹i diÖn thuéc yÕu tè Indo-Malªzi. Nh÷ng nghiªn cøu gÇn ®©y cña NguyÔn NghÜa Th×n vµ Mai V¨n Ph« ([7]) ®· chøng minh ®iÒu nµy. Tuy nhiªn sè l−îng nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ khu hÖ thùc vËt nµy cßn rÊt khiªm tèn, ®Æc biÖt lµ ®èi víi tõng hä riªng biÖt, trong ®ã cã hä §Ëu (Fabaceae) lµ mét trong nh÷ng hä rÊt ®a d¹ng cña hÖ thùc vËt ViÖt Nam. Trong nghiªn cøu nµy chóng t«i chØ ®Ò cËp ®Õn nh÷ng kÕt qu¶ thu thËp ®−îc qua c¸c ®ît thùc tËp thiªn nhiªn. NhËn bµi ngµy 22/11/2007. Söa ch÷a xong 07/01/2008.

16

§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVII, sè 1A-2008

II. ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu

- Thu mÉu, xö lý mÉu: thu mÉu theo ph−¬ng ph¸p hiÖn hµnh (R.M.Klein, 1978), tiÕn hµnh 2 ®ît vµo n¨m 2006 vµ 2007 vµ ®· thu ®−îc 78 mÉu, hiÖn l−u tr÷ t¹i phßng mÉu cña Bé m«n Thùc vËt, Khoa Sinh häc, tr−êng §¹i häc Vinh.

- §Þnh lo¹i: sö dông ph−¬ng ph¸p h×nh th¸i so s¸nh vµ dùa vµo c¸c khãa ®Þnh lo¹i, c¸c b¶n m« t¶ trong c¸c tµi liÖu: C©y cá ViÖt Nam cña Ph¹m Hoµng Hé (1991- 1993), C©y cá th−êng thÊy ë ViÖt Nam cña Lª Kh¶ KÕ vµ céng sù (1969-1976) vµ nhiÒu tµi liÖu liªn quan kh¸c.

III. kÕt qu¶ nghiªn cøu

3.1. Thµnh phÇn loµi c©y hä §Ëu t¹i V−ên Quèc gia B¹ch M· KÕt qu¶ ®iÒu tra ®· x¸c ®Þnh ®−îc 50 loµi c©y hä §Ëu thuéc 25 chi ®−îc thèng kª trong b¶ng 1 B¶ng 1. Danh lôc thµnh phÇn loµi c©y hä §Ëu

TT Tªn khoa häc Tªn ViÖt Nam D¹ng sèng

1. Caesalpinioidae Ph©n hä vang

Loµi bæ sung Leo Leo Mãng bß ®á 1 Bauhinia bassacensis Pierre ex Gagnep. Mãng bß vµng 2 Bauhinia coccinea (Lour.) DC. 3 Bauhinia ornata var. subumbellata Mãng bß hoa t¸n Leo (Gagnep.) K. et S. Larsen

Muång hoa ®µo Muång trinh n÷ Lim xanh 4 Bauhinia saigonensis Pierre ex Gagnep. Mãng bß Sµi Gßn Leo 5 Cassia javanica L. Gç 6 Chamaccrista mimosoides (L.) Greene Th¶o 7 Erythrophleum fordii Oliv. Gç 8 Gymnocladus angustifolius (Gagnep.) L«i khoai Gç J.E. Vidal 9 Peltophorum pterocarpum (DC.) Backer Lim sÑt Gç ex K. Heyne

10 Saraca dives Pierre Vµng anh 11 Senna alata (L.) Roxb. Muång tr©u 12 Senna occidatalis (L.) Link. Muång t©y 13 Senne siamea (Lamk.) Irwin et Barneby Muång ®en 14 Senna tora (L.) Roxb. 2. Faboideae

+

Gç Gç Bôi Gç Th¶o quyÕt minh Bôi Ph©n hä ®Ëu Mòi m¸c Th¶o 15 Crotalaria anagyroides H.B.K. 16 Codariocalyx gyroides (Roxb. ex Link)

+

Thãc lÐp lay Bôi Hassk

17 Derris elliptica (Roxb.) Benth. 18 Derris trifoliata Lour. D©y mËt Cãc kÌn Leo Leo

17

N. T. C−êng, P. H. Ban DÉn liÖu cËp nhËt vÒ thµnh phÇn ... , tr. 16-21

Trµng qu¶ th−a Th¶o styracyfolium (Osbeek) M¾t tr©u Th¶o 19 Desmodium laxum DC. 20 Desmodium Merr.

+ + + + +

21 Desmodium strigillosum Schinld. 22 Desmodium gangeticum (L.) DC. 23 Desmodium heterocarpon (L.) DC. 24 Dunbaria villosa (Thumb.) Makino 25 Erythrina variegata L. 26 Flemingia macrophylla (Willd.) Prain Indigofera suffructicosa Mill. 27 Indigofera tinctoria L. 28 29 Millettia nigrescens Gagnep. 30 Mucuna pruriens (L.) DC. 31 Ormosia fordiana Oliv. 32 Ormosia pinnata (Lour.) Merr. 33 Pueraria montana (Lour.) Merr. 34 Pueraria phaseoides (Roxb.) Benth. 35 Vigna aff. adenantha (Mey.) Marechal Th¶o Bôi Th¶o Leo Gç Bôi Bôi Bôi Gç Th¶o Gç Gç Leo Leo Th¶o

3. Mimosoideae Trµng qu¶ cµo Thãc lÐp Thãc lÐp dÞ qu¶ §Ëu sam V«ng nem §Ëu tãp mì Chµm bôi Chµm nhuém Thµn m¸t n−íc §Ëu mÌo dai C©y xe Rµng l«ng chim S¾n d©y nói S¾n d©y §Ëu hoa tuyÕn Ph©n hä trinh n÷ 36 Acacia aurienliformis A. Cunn. ex Keo b«ng vµng Gç Benth.

+

KÐo c¾t Keo tuyÕn to Keo tai t−îng Gç Gç Gç 37 Acacia caesia (L.) Willd. 38 Acacia pennata (L.) Willd. 39 Acacia magium Willd. 40 Adenanthera microsperma Teijm & Muång rµng rµng Gç Binn. Gç 41 Adenanthera pavonina L. 42 ngùa Gç Archidendron balansae (Oliv.) I. Nielsen Tr¹ch qu¹ch Cøt Balansae 43 Archidendron robinsonii (Gagnep.) I. D¸i heo Gç

turgidum (Merr.) I. Cøt ngùa Gç Nielsen 44 Archidendron Nielsen

+

Gç (Gagnep.)

+

Doi da Gç 45 Archidendron clypearia (Jack) Nielsen M¸n ®Üa 46 Archidendron pellitum Nielsen 47 Archidendron tetraphyllum (Gagnep.)

+

Doi Gç Nielsen 48 Mimosa diplotricha C. Wright ex Trinh n÷ mãc Th¶o Sauvalle

Mai d−¬ng XÊu hæ Gç Bôi 49 Mimosa pigra L. 50 Mimosa pudica L.

18

§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVII, sè 1A-2008

Trong sè 50 loµi x¸c ®Þnh ®−îc th× cã 11 loµi (®−îc ®¸nh dÊu +) ch−a ®−îc nh¾c ®Õn trong danh lôc hä §Ëu t¹i VQG B¹ch M· ([7]). Trong ®ã ph©n hä §Ëu chiÕm nhiÒu nhÊt víi 21 loµi (42%) thuéc 13 chi, tiÕp ®Õn lµ ph©n hä Trinh n÷ víi 15 loµi (30%) thuéc 4 chi vµ ph©n hä Vang víi 14 loµi (28%) thuéc 8 chi (b¶ng 2). B¶ng 2. Sè l−îng chi, loµi cña c¸c ph©n hä

Chi Loµi Hä §Ëu Sè l−îng TØ lÖ % Sè l−îng TØ lÖ %

Ph©n hä vang (Caesalpinioideae) 8 32% 14 28%

Ph©n hä §Ëu (Faboideae) 13 52% 21 42%

Ph©n hä trinh n÷ (Mimosoideae) 4 16% 15 30%

Tæng sè 25 100% 50 100%

3.2. Sù ph©n bè loµi trong c¸c chi B¶ng 3. Sè l−îng loµi ë c¸c chi thuéc c¸c ph©n hä

tt Ph©n hä Chi

1 Caesalpinioideae

2 Faboideae

Mimosoideae 3

Bauhinia Cassia Chamaccrista Erythrophleum Gymnocladus Peltophorum Saraca Senna Crotalaria Codariocalyx Derris Desmodium Dunbaria Erythrina Flemingia Indigofera Millettia Mucuna Ormosia Pueraria Vigna Acacia Adenanthera Archidendron Mimosa Sè l−îng loµi 4 1 1 1 1 1 1 4 1 1 2 5 1 1 1 2 1 1 2 2 1 4 2 6 3

19

N. T. C−êng, P. H. Ban DÉn liÖu cËp nhËt vÒ thµnh phÇn ... , tr. 16-21

KÕt qu¶ thèng kª ë b¶ng 3 cho thÊy trong sè 25 chi cã 14 chi cã 1 loµi chiÕm 56 %, 5 chi cã 2 loµi (20%), 1 chi cã 3 loµi (4%), 3 chi cã 4 loµi (12%), 1 chi cã 5 loµi (4%), cã 1 chi cã 6 loµi (4%) so víi tæng sè chi lµ chi ®a d¹ng nhÊt cña hä §Ëu t¹i khu vùc nghiªn cøu (b¶ng 3).

Nh÷ng chi ®a d¹ng nhÊt cña hä §Ëu t¹i VQG B¹ch M· lµ Archidendron (6 loµi), Desmodium (5 loµi), Bauhinia, Senna, Acacia (cïng cã 4 loµi)… KÕt qu¶ nµy còng rÊt phï hîp víi nghiªn cøu tr−íc ®©y vÒ hÖ thùc vËt t¹i VQG B¹ch M· cña NguyÔn NghÜa Th×n vµ Mai V¨n Ph« ([7]).

3.3. Sù ph©n bè theo d¹ng c©y

B¶ng 4. Sù ph©n bè theo d¹ng c©y TT D¹ng c©y Loµi TØ lÖ (%) 1 2 3 4 Th¶o Bôi Leo Gç 18% 16% 18% 48% 9 8 9 24

DÉn liÖu ë b¶ng 4 cho thÊy d¹ng c©y bôi chiÕm tØ lÖ Ýt nhÊt (16%), tiÕp ®Õn lµ d¹ng c©y th©n th¶o vµ th©n leo b»ng nhau (18%) gÆp ë c¸c chi: Bauhinia, Desmodium. ChiÕm tØ lÖ cao nhÊt lµ d¹ng c©y th©n gç víi 24 loµi chiÕm 48%, chñ yÕu lµ thuéc vµo c¸c chi Archidendron, Acacia, Cassia, Ormosia.... KÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy ®èi víi c¸c khu rõng cßn mang tÝnh chÊt nguyªn sinh nh− ë VQG B¹ch M· th× sè l−îng c¸c c©y hä §Ëu cã d¹ng th©n gç chiÕm −u thÕ. Sè l−îng c¸c loµi th©n leo chiÕm mét tØ lÖ ®¸ng kÓ (18%) chøng tá c¸c khu rõng ë ®©y ®· Ýt nhiÓu bÞ t¸c ®éng cña con ng−êi hoÆc ®ang trong giai ®o¹n phôc håi nhiÒu n¨m sau khai th¸c.

IV. KÕt luËn

4.1. B−íc ®Çu ®· x¸c ®Þnh ®−îc t¹i VQG B¹ch M· cã 50 loµi c©y hä §Ëu thuéc 25 chi, trong ®ã ph©n hä §Ëu chiÕm nhiÒu nhÊt víi 21 loµi (42%) thuéc 13 chi, tiÕp ®Õn lµ ph©n hä Trinh n÷ víi 15 loµi (30%) thuéc 4 chi vµ ph©n hä Vang víi 14 loµi (28%) thuéc 8 chi. Bæ sung ®−îc 11 loµi c©y vµo danh lôc thùc vËt B¹ch M·.

4.2. Nh÷ng chi ®a d¹ng loµi nhÊt thuéc hä §Ëu cña VQG B¹ch M· lµ Archidendron (6 loµi), Desmodium (5 loµi) vµ Bauhinia, Senna, Acacia cïng cã 4 loµi.

4.3. Nh÷ng loµi c©y hä §Ëu cña VQG B¹ch M· cã ®Çy ®ñ c¸c d¹ng th©n: c©y bôi cã tØ lÖ Ýt nhÊt (16%), tiÕp ®Õn lµ d¹ng c©y th©n th¶o vµ th©n leo b»ng nhau (18%) vµ d¹ng c©y th©n gç chiÕm tØ lÖ cao nhÊt víi 24 loµi chiÕm 48%, chñ yÕu lµ thuéc vµo c¸c chi Archidendron, Acacia, Cassia, Ormosia....

TµI liÖu tham kh¶o [1] NguyÔn TiÕn B©n, CÈm nang tra cøu vµ nhËn biÕt c¸c hä thùc vËt h¹t kÝn ë ViÖt

Nam, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi, 1997.

20

§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVII, sè 1A-2008

[2] Vâ V¨n Chi, Tõ ®iÓn c©y thuèc ViÖt Nam, NXB Y häc, Hµ Néi, 1999. [3] Ph¹m Hoµng Hé, C©y cá ViÖt Nam (3 tËp), NXB TrÎ, Hµ Néi, 1999-2000, (t¸i b¶n).

[4] Lª Kh¶ KÕ vµ céng sù, C©y cá th−êng thÊy ë ViÖt Nam (6 tËp), NXB Khoa häc vµ Kü thuËt, Hµ Néi, 1969-1976.

[5] Klein R. M-Klein DT., Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc vËt (tËp 1), NXB Khoa häc vµ Kü thuËt, Hµ Néi, 1999.

[6] NguyÔn NghÜa Th×n, CÈm nang nghiªn cøu ®a d¹ng sinh vËt, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi, 1997.

Summary the initial data on species composition of Fabaceae in the bach ma national park, thua thien hue province Fabaceae has its reserve values and diversity of uses in Bach Ma national Park, Thua Thien Hue province. In this paper, we have identified 50 species of Fabuceae belonging to 22 genera in the reseach area. Faboideae is most diersed with 21 species, and Arichidendron with 6 species, Desmodium 5 species and Bauhinia, Senna, Acacia with 4 species respectively. 11 species have been complemented to Bach Ma plant list in 2003. (a) Khoa Sinh häc, tr−êng §¹i Häc Vinh.

[7] NguyÔn NghÜa Th×n, Mai V¨n Ph«, §a d¹ng sinh häc: hÖ nÊm vµ thùc vËt V−ên Quèc gia B¹ch M·, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi, 2003.

21