§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 2b-2007

vÞ thÕ vµ ®Æc tr−ng thi ph¸p cña ThÓ lo¹i lôc b¸t trong th¬ míi 1932 - 1945

biÖn thÞ quúnh nga (a)

Tãm t¾t. Th¬ míi 1932 - 1945 ®¸nh dÊu b−íc ®ét khëi ch−a tõng cã trong lÞch sö th¬ ca d©n téc; víi nã, th¬ ViÖt thùc sù ®−îc hiÖn ®¹i hãa, mang tÝnh lo¹i h×nh s©u s¾c cña th¬ hiÖn ®¹i. ë ®©y, sù hiÖn diÖn cña c¸c thÓ lo¹i th¬ truyÒn thèng - mµ tiªu biÓu nhÊt lµ th¬ lôc b¸t - cÇn ®−îc ®¸nh gi¸ nh− thÕ nµo? Vµ ®©u lµ nh÷ng biÕn ®æi vÒ thi ph¸p thÓ lo¹i cña nã?. Nh»m tr¶ lêi, luËn gi¶i cho vÊn ®Ò nµy, bµi viÕt nghiªn cøu, x¸c ®Þnh vai trß, vÞ thÕ vµ nh÷ng ®Æc tr−ng thi ph¸p cña thÓ lo¹i lôc b¸t trong Th¬ míi 1932 - 1945, tõ ®ã ®Ó thÊy ®−îc nh÷ng ®ãng gãp khã cã thÓ thay thÕ cña thÓ lo¹i nµy cho th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i.

1. VÞ thÕ cña thÓ lo¹i lôc b¸t

trong Th¬ míi 1932 - 1945

1.1. Th¬ míi 1932 - 1945 võa víi t− c¸ch lµ mét phong trµo, võa víi t− c¸ch lµ mét cuéc c¸ch t©n th¬, lµ hiÖn t−îng th¬ lín nhÊt ë thêi kú non nöa ®Çu thÕ kØ XX (1900 - 1945). Cho ®Õn lóc nµy, chóng ta cã ®ñ c¬ së ®Ó kh¼ng ®Þnh: Th¬ míi 1932 - 1945 ®¸nh dÊu b−íc ®ét khëi ch−a tõng cã trong lÞch sö th¬ ca d©n téc; víi nã, th¬ ViÖt thùc sù ®−îc hiÖn ®¹i hãa, mang tÝnh lo¹i h×nh s©u s¾c cña th¬ hiÖn ®¹i. Nh−ng vÊn ®Ò lµ, ë ®©y, sù hiÖn diÖn còng nh− vai trß quan träng cña c¸c thÓ lo¹i th¬ truyÒn thèng mµ tiªu biÓu nhÊt lµ th¬ lôc b¸t - mét thÓ lo¹i dÔ bÞ coi lµ "b¶o thñ" [1] trªn hµnh tr×nh ®i ®Õn hiÖn ®¹i cña th¬ ca ViÖt Nam cÇn ®−îc ®¸nh gi¸ nh− thÕ nµo, nã cã nh÷ng biÕn ®æi g× vÒ mÆt thi ph¸p ®Ó thÓ hiÖn nh÷ng néi dung míi cña thêi ®¹i?. 1.2. Tr−íc hÕt, cÇn thÊy bøc tranh chung cña thÓ lo¹i Th¬ míi 1932 - 1945. Xin xem b¶ng hÖ thèng thÓ lo¹i Th¬ míi 1932 - 1945 sau ®©y ®−îc chóng t«i thèng kª tõ 1083 t¸c phÈm cña 89 nhµ th¬ ®−îc tuyÓn chän trong cuèn Th¬

míi 1932 - 1945, t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm [2] (§©y lµ c«ng tr×nh tËp hîp kh¸ ®Çy ®ñ Th¬ míi 1932 - 1945 - t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm do L¹i Nguyªn ¢n tËp hîp vµ biªn tËp. C¸c cø liÖu vÒ Th¬ míi 1932 - 1945 trong bµi viÕt nµy c¨n cø vµo cuèn s¸ch võa nªu). Tªn gäi thÓ th¬, ngoµi c¸c thÓ th¬ ®· cã tªn gäi quen thuéc - tøc ®· ®−îc ®Þnh danh - nh− lôc b¸t, song thÊt lôc b¸t, tø tuyÖt (bao hµm c¶ tø tuyÖt §−êng luËt vµ tø tuyÖt "tù do"), thÊt ng«n b¸t có §−êng luËt, thÓ hµnh (mét d¹ng cña th¬ Cæ phong), hîp thÓ hoÆc th¬ "tù do"; c¸c thÓ kh¸c, chóng t«i t¹m gäi tªn thÓ th¬ theo sè ch÷ / c©u th¬: th¬ 2 ch÷, 4 ch÷, 5 ch÷, 6 ch÷, 7 ch÷, 8 ch÷. 1.3. §iÒu ®¸ng chó ý ®Çu tiªn lµ thÓ lo¹i lôc b¸t gi÷ mét vÞ trÝ quan träng trong hÖ thèng thÓ lo¹i Th¬ míi 1932 - 1945. Qua kh¶o s¸t vµ thèng kª hÖ thèng thÓ lo¹i Th¬ míi 1932 - 1945, chóng t«i nhËn thÊy: Ngoµi c¸c thÓ th¬ phæ biÕn nh− thÓ 5 ch÷, 7 ch÷, 8 ch÷, hîp thÓ vµ "tù do"; c¸c thÓ lo¹i th¬ truyÒn thèng mµ næi bËt lµ thÓ lôc b¸t ®−îc nhiÒu nhµ th¬ khai th¸c, vËn dông. Trªn hµnh tr×nh ®i ®Õn hiÖn ®¹i cña th¬ ViÖt, sù hiÖn diÖn cña c¸c thÓ

NhËn bµi ngµy 07/5/2007. Söa ch÷a xong 14/8/2007.

29

chung lµ nhá. T¸c phÈm cã dung l−îng ng¾n nhÊt lµ Hoa cá may (NguyÔn BÝnh) víi mét cÆp lôc b¸t t−¬ng ®−¬ng 2 ®¬n vÞ dßng c©u. ChiÕm phÇn nhiÒu lµ nh÷ng bµi th¬ lôc b¸t chøa kho¶ng 2 cÆp 6/8 (15 bµi), 4 cÆp 6/8 (14 bµi), 5 cÆp 6/8 (10 bµi), 6 cÆp 6/8 (17 bµi) vµ 7 cÆp 6/8 (11 bµi). Thuéc vµo lo¹i dung l−îng lín ph¶i kÓ ®Õn c¸c t¸c phÈm: Lì b−íc sang ngang (NguyÔn BÝnh) víi 55 cÆp lôc b¸t, Lßng son s¾t (Ph¹m Huy Th«ng) víi 49 cÆp, §éc hµnh ca (TrÇn HuyÒn Tr©n) víi 46 cÆp. T¸c phÈm dµi nhÊt lµ bµi th¬ Bãng ai (CÈm Lai) còng chØ cã 70 cÆp lôc b¸t t−¬ng øng víi 140 ®¬n vÞ dßng - c©u. Lôc b¸t tån t¹i d−íi hai d¹ng kh¸c nhau. D¹ng thø nhÊt, c¸c dßng th¬ d¾t nèi nhau tõ ®Çu ®Õn cuèi t¹o thµnh nh÷ng bµi th¬ trän vÑn, nh− c¸c bµi: TiÕng s¸o thiªn thai (ThÕ L÷), Lì b−íc sang ngang (NguyÔn BÝnh), Buån ®ªm m−a (Huy CËn)... T¹m gäi ®©y lµ lôc b¸t nguyªn thÓ. D¹ng thø hai, phèi hîp vµ xen kÏ víi c¸c thÓ th¬ kh¸c (4 tiÕng, 5 tiÕng, 7 tiÕng, tù do, v.v...) ®Ó lµm thµnh bµi th¬, cã thÓ gäi lµ lôc b¸t phèi xen. Trong d¹ng phèi xen nµy cã bµi lÊy thÓ thøc lôc b¸t lµm nÒn (nh− bµi VÒ nÎo thanh tuyÒn cña TrÇn DÇn), còng cã bµi lÊy c¸c thÓ kh¸c lµm nÒn (nh− bµi M−êi hai th¸ng s¸u cña Vò Hoµng Ch−¬ng, Lªn ch¬i tr¨ng cña Hµn MÆc Tö, Tr−êng t×nh cña Tchuya (§¸i §øc TuÊn). Lôc b¸t trong Th¬ míi 1932 - 1945 ®· khai th¸c triÖt ®Ó, ®a d¹ng c¸c chøc n¨ng vµ néi dung thÓ lo¹i nh»m thÓ hiÖn nh÷ng cung bËc c¶m xóc, nh÷ng tr¹ng huèng t©m hån phong phó, tinh vi cña nh÷ng hån Th¬ míi. Trong ®ã næi bËt nhÊt lµ chøc n¨ng tr÷ t×nh víi néi dung bµy tá t− t−ëng, t×nh c¶m cña c¸i T«i c¸ nh©n c¸ thÓ... Kh¶o s¸t mét thÓ lo¹i v¨n häc, theo chóng t«i cÇn c¨n cø trªn 3 ph−¬ng diÖn: Chøc n¨ng, néi dung vµ thi ph¸p thÓ lo¹i. ë ®©y, do khu«n khæ cña bµi b¸o (theo quy ®Þnh cña t¹p chÝ), bµi viÕt nµy chØ tËp trung kh¶o s¸t ë ph−¬ng diÖn thi ph¸p cña thÓ lo¹i.

§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 2b-2007 lo¹i th¬ truyÒn thèng mµ tiªu biÓu nhÊt lµ lôc b¸t trong Th¬ míi 1932 - 1945 thùc sù cã vai trß vµ ý nghÜa hÕt søc quan träng. Trong cuéc “c¹nh tranh” giµnh vÞ thÕ vµ ®¸p øng yªu cÇu cña ®éc gi¶ hiÖn ®¹i so víi c¸c thÓ lo¹i kh¸c cña Th¬ míi 1932-1945, thÓ lo¹i lôc b¸t ®· chøng tá ®−îc vai trß kh«ng thÓ thay thÕ ®−îc cña m×nh. VÒ sè l−îng, thÓ lo¹i lôc b¸t cã 147 t¸c phÈm, chiÕm 13,6%; NÕu so víi hai thÓ lo¹i ®−îc Th¬ míi sö dông nhiÒu nhÊt lµ thÓ 7 ch÷ vµ 8 ch÷ th× lôc b¸t chiÕm gÇn b»ng 1/3. Hai thÓ tø tuyÖt vµ b¸t có §−êng luËt chÝnh thèng cña v¨n häc trung ®¹i ®· bÞ lôc b¸t v−ît xa c¶ vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng. §Æc biÖt thÓ lôc b¸t cßn tá ra chiÕm −u thÕ h¬n h¼n thÓ lo¹i th¬ “tù do” - "míi" ®−îc thÕ hÖ c¸c"nhµ th¬ míi" s¸ng t¹o nªn. C¸c nhµ th¬ cña phong trµo Th¬ míi 1932-1945 h×nh nh− Ýt ai kh«ng mét lÇn ®Õn víi thÓ th¬ nµy, thËm chÝ nhiÒu ng−êi cßn ®¹t con sè hµng chôc bµi. Tr−íc nhÊt ph¶i kÓ ®Õn NguyÔn BÝnh víi 29 t¸c phÈm toµn b»ng thÓ lôc b¸t trong tæng sè 57 s¸ng t¸c cña «ng. Thø ®Õn lµ c¸c tªn tuæi nh−: Hå DzÕnh: 15 bµi, TrÇn HuyÒn Tr©n: 20 bµi, Xu©n DiÖu: 6 bµi vµ Huy CËn, Méng S¬n, ThÕ L÷ mçi ng−êi ®Òu 7 bµi... ThÓ lôc b¸t kh«ng chØ kh¼ng ®Þnh m×nh trªn thi ®µn chØ b»ng sè l−îng mµ ý nghÜa h¬n, lôc b¸t cßn sèng m·i trong lßng ng−êi b»ng nh÷ng t¸c phÈm mang gi¸ trÞ cæ ®iÓn nh−: Ch©n quª, Lì b−íc sang ngang (NguyÔn BÝnh), Buån ®ªm m−a (Huy CËn), TiÕng s¸o thiªn thai (ThÕ L÷), ChiÒu (Xu©n DiÖu)... Thùc tÕ nµy cho thÊy lôc b¸t – mét thÓ th¬ cæ truyÒn cña d©n téc ®Õn thêi hiÖn ®¹i, trong thÕ “c¹nh tranh” víi nhiÒu thÓ lo¹i Th¬ míi, vÉn cã vÞ thÕ v÷ng ch¾c trªn thi ®µn. §©y lµ ®iÒu mµ chØ duy nhÊt thÓ lôc b¸t cã ®−îc so víi c¸c thÓ th¬ truyÒn thèng kh¸c. §ã lµ ch−a kÓ tíi nh÷ng t¸c phÈm lµm b»ng thÓ lo¹i kh¸c cã xen lôc b¸t. H×nh thøc kh¼ng ®Þnh chñ yÕu cña lôc b¸t trong Th¬ míi 1932-1945 lµ c¸c t¸c phÈm tr÷ t×nh cã dung l−îng nh×n

30

2. §Æc tr−ng thi ph¸p thÓ lo¹i / lÎ loi (Huy CËn - Buån ®ªm m−a)

§−êng xa / ngo¶nh l¹i / ngÈn ng¬ Tr«ng theo m©y tr¾ng / thÉn thê Ng¾t nhÞp 2 / 2 / 2 - 4 / 4:

§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 2b-2007 lôc b¸t trong Th¬ míi 1932 - 1945 2.1. Tr−íc hÕt, xÐt trªn ph−¬ng diÖn ®Æc ®iÓm thi luËt cña thÓ th¬, cã thÓ thÊy c¸c "nhµ th¬ míi" cã nhiÒu t©m ®¾c víi thÓ lo¹i nµy (tiªu biÓu nh− ThÕ L÷, Huy CËn, NguyÔn BÝnh, Xu©n DiÖu...) ®Òu ®¶m b¶o m« h×nh "chÝnh thÓ" (tøc m« h×nh chuÈn, ®¬n vÞ c¬ b¶n cña bµi th¬ lµ mét cÆp c©u lôc b¸t chiÕm 2 dßng th¬, dßng trªn 6 tiÕng, dßng d−íi 8 tiÕng) cña th¬ truyÒn thèng. HÇu hÕt, nh÷ng bµi th¬ lµm theo thÓ lôc b¸t trong hÖ thèng thÓ lo¹i Th¬ míi 1932 - 1945 ®Òu kÕ thõa trän vÑn cÊu tróc c©u th¬ lôc b¸t x−a. Thø hai, vÒ c¸ch thøc gieo vÇn vµ phèi nhÞp: HÇu hÕt c¸c "nhµ th¬ míi" ®Òu tËn dông triÖt ®Ó sù kÕt hîp 2 lo¹i vÇn l−ng vµ vÇn ch©n phæ biÕn trong lôc b¸t truyÒn thèng. Lôc b¸t Th¬ míi thiªn vÒ thanh b»ng vµ chñ yÕu sö dông thanh b»ng t¹o tÝnh nh¹c du d−¬ng, ªm ®Òm... Ch¼ng h¹n, ë 4 cÆp c©u lôc b¸t sau ®©y, tÊt c¶ ®Òu gieo vÇn b»ng vµ 40/56 lµ tû lÖ thanh b»ng ®−îc dïng so víi thanh tr¾c: TiÕng ®−a hiu h¾t bªn lßng. Buån ¬i xa v¾ng mªnh m«ng lµ buån (ThÕ L÷ - TiÕng s¸o thiªn thai). §ªm m−a lµm nhí kh«ng gian. Lßng run thªm l¹nh nçi hµn bao la (Huy CËn - Buån ®ªm m−a). Kh«ng gian nh− cã d©y t¬. B−íc ®i sÏ døt ®éng hê sÏ tiªu (Xu©n DiÖu - ChiÒu). L¸ng giÒng ®· ®á ®Ìn ®©u. Chê em ¨n giËp miÕng giÇu em sang (NguyÔn BÝnh - Chê nhau). Thø ba, lôc b¸t Th¬ míi còng kÕ thõa c¸ch ng¾t nhÞp ®«i th−êng thÊy trong lôc b¸t ca dao, lôc b¸t TruyÖn KiÒu. 147 bµi th¬ lôc b¸t nguyªn thÓ, kÓ c¶ nh÷ng bµi th¬ lôc b¸t phèi xen trong Th¬ míi 1932 - 1945 chñ yÕu lµ ng¾t nhÞp nµy. VÝ dô: Ng¾t nhÞp 2 / 2 / 2 - 2 / 2 / 2 / 2: Th«n §oµi / ngåi nhí / th«n §«ng Mét ng−êi / chÝn nhí / m−êi mong

/ mét ng−êi (NguyÔn BÝnh - T−¬ng t−)

31

Nghe ®i / rêi r¹c / trong hån Nh÷ng ch©n / xa v¾ng / dÆm mßn m¾t xanh (H»ng Ph−¬ng - Lßng quª) Thø t−, cïng víi viÖc kÕ thõa nh÷ng ®Æc tr−ng cña lôc b¸t cæ ®iÓn truyÒn thèng, ®Ó diÔn t¶ t©m t×nh cña mét thÕ hÖ míi, b¶o ®¶m ®−îc c¸i Ên t−îng chuÈn mùc cho thÓ th¬, c¸c "nhµ th¬ míi", khi cÇn thiÕt ®· biÕt xö lý linh ho¹t c¸c yÕu tè thi luËt cña thÓ lo¹i trªn nh÷ng dßng th¬ cô thÓ, t¹o nªn nh÷ng ®Æc s¾c thi ph¸p cña lôc b¸t trong Th¬ míi 1932 - 1945. 2.2. §Æc tr−ng thi ph¸p thÓ lo¹i cña lôc b¸t trong Th¬ míi 1932 - 1945 ®Æc biÖt ®−îc thÓ hiÖn râ trªn c¸c ph−¬ng diÖn: cÊu tróc, vÇn, nhÞp, giäng ®iÖu, ng«n ng÷, nghÖ thuËt tæ chøc c©u th¬, dßng th¬ vµ nghÖ thuËt ®èi. 2.2.1. Kh¶o s¸t 147 bµi th¬ lôc b¸t trong Th¬ míi 1932 - 1945, t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm, chóng t«i nhËn thÊy cã mét hiÖn t−îng ®Æc biÖt næi lªn xÐt vÒ mÆt cÊu tróc, ®ã lµ hiÖn t−îng lÎ mét dßng lôc (6 ch÷) cuèi bµi (nghÜa lµ kÕt bµi kh«ng ph¶i lµ dßng b¸t - t¸m ch÷ nh− th−êng thÊy). ViÖc trao vai trß kÕt bµi cho dßng lôc (6 ch÷) h¼n kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã nguyªn cí. Mét mÆt, cã thÓ do ¶nh h−ëng cña c¸ch kÕt ë thÓ lo¹i h¸t nãi (bµi h¸t nãi chÝnh c¸ch bao giê còng kÕt thóc b»ng c©u 6 ch÷), mÆt kh¸c, cã lÏ víi dông ý diÔn t¶ nh÷ng s¾c th¸i c¶m xóc bÊt th−êng x¶y ra trªn dßng m¹ch ®Òu ®Òu cña t©m tr¹ng (®−îc t¹o nªn tõ kiÓu kiÕn tróc dßng 6 tiÕp dßng 8 lÇn l−ît lu©n phiªn ®Òu ®Æn cña thÓ lôc b¸t) mµ c¸c nhµ th¬ míi n¶y sinh ý t−ëng ®Æt dßng 6 cuèi bµi võa cã vai trß kÕt, võa cã vai trß më, gîi nhiÒu liªn t−ëng cho c¶m nhËn cña ng−êi ®äc! Dßng m¹ch c¶m xóc cña thi nh©n ®−¬ng buån rÇu bçng d−ng ch÷ng l¹i mét niÒm th¶ng thèt, ngËm ngïi: ChÐn sÇu ®æ −ít tr−êng giang

§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 2b-2007

mét lÇn trong bµi S¸ng quª cña Hå DzÕnh: Giã ®−a mÆt trêi dÇn cao Khãm tre r× rµo mu«n tiÕng chim

Canh gµ bªn ní gi»ng sang bªn nµy L¹y giêi ®õng s¸ng ®ªm nay §ß quªn cËp bÕn t«i say suèt ®êi, Chiªu Qu©n lªn ngùa mÊt råi... (NguyÔn BÝnh - Mét con s«ng l¹nh) HoÆc b©ng khu©ng, l¬ löng, kÐo

dµi kh«ng bao giê døt: Dç lßng, ngu«i nhí th−¬ng ®©u Kim nam ch©m lùa h−íng sÇu trë ra. Giã buån chiÒu l¹nh vai sa...

kªu. Nh− vËy, c¸ch thøc gieo vÇn cña lôc b¸t trong Th¬ míi 1932 - 1945 hÇu nh− kh«ng biÕn ®æi. Nh¾c l¹i ®iÒu ®· ®−îc kh¼ng ®Þnh chóng t«i chØ nh»m nhÊn m¹nh mét ®iÒu r»ng: c¸c "nhµ th¬ míi" ®· biÕt vËn dông vµ khai th¸c triÖt ®Ó ®Æc tr−ng gieo vÇn vèn cã cña thÓ thøc lôc b¸t, kÕt hîp víi c¸ch ng¾t nhÞp ch½n, mét mÆt nh»m ®¶m b¶o cho c¸c dßng th¬ liªn kÕt víi nhau mét c¸ch hµi hoµ, tr«i ch¶y, kh«ng g©y Ên t−îng gß Ðp láng lÎo; mÆt kh¸c t¹o ©m h−ëng nhÑ nhµng, thanh tho¸t, rÊt thÝch hîp víi viÖc diÔn t¶ nh÷ng nçi buån m¬ hå vµ kÐo dµi, nh÷ng t×nh c¶m b©ng khu©ng th−¬ng nhí, võa l¬ löng l¹i võa quÈn quanh, bÕ t¾c cña c¸i t«i Th¬ míi 1932 - 1945. 2.2.3. Bªn c¹nh c¸ch thøc gieo vÇn lµ nhÞp ®iÖu cña thÓ th¬. NhÞp ng¾t th«ng th−êng phæ biÕn trong thÓ lôc b¸t lµ nhÞp ch½n, mçi nhÞp 2 tiÕng. C¸ch ng¾t nhÞp lÎ, mçi nhÞp 3 tiÕng trong mét sè t¸c phÈm lôc b¸t cæ ®iÓn còng lÆp l¹i phÇn nhiÒu trong c¸c bµi lôc b¸t Th¬ míi. Tuy nhiªn, c¸c nhµ th¬ míi ®· kh«ng cè chÊp gi÷ nguyªn diÖn m¹o cò mµ ®· t×m c¸ch "®a d¹ng ho¸" c¸ch thøc ng¾t nhÞp. Ch¼ng h¹n, ng¾t nhÞp 2/4 - 2/2/2:

H«m nay / trêi nhÑ lªn cao T«i buån / kh«ng hiÓu / v× sao / t«i buån (Xu©n DiÖu - ChiÒu)

NhÞp 4/2 - 2/2/4: N¾ng chia nöa b·i / chiÒu råi V−ên hoang / trinh n÷ / xÕp ®«i l¸ sÇu (Huy CËn - NgËm ngïi)

NhÞp 2/4 - 2/1/3/2: Non xanh / ng©y c¶ buæi chiÒu Nh©n gian / e / còng tiªu ®iÒu /

32

d−íi kia (Huy CËn - Thu rõng) (L−u Quang ThuËn - B¶n ®å) HiÖn t−îng nµy chØ x¶y ra trong 3 t¸c phÈm: Mét con s«ng l¹nh, Con nhµ nho cò (NguyÔn BÝnh), B¶n ®å (L−u Quang ThuËn), vµ trong mét bµi th¬ lôc b¸t phèi xen: Tho¸t tôc cña Tchya. VÒ c¬ b¶n, c¸c bµi th¬ lôc b¸t cña Th¬ míi 1932 - 1945 vÉn h−íng tíi m« h×nh cÊu tróc ®· trë thµnh chuÈn mùc, ®iÓn ph¹m cña lôc b¸t cæ ®iÓn. 2.2.2. ViÖc gieo vÇn cña lôc b¸t Th¬ míi 1932 - 1945 cã g× ®−îc "lµm míi"?. Tr−íc hÕt, cÇn ph©n biÖt hai khÝa c¹nh trong hiÖn t−îng nµy, mét lµ ©m ®iÖu cña vÇn, hai lµ vÞ trÝ gieo vÇn. ë khÝa c¹nh thø nhÊt, c¸c nhµ th¬ "hoµn toµn h−íng tíi sù chuÈn mùc cña th¬ c¸ch luËt, nghÜa lµ hoµn toµn sö dông vÇn b»ng. H¬n thÕ, hä cßn cè g¾ng ®¹t ®−îc møc ®é hßa ©m cao b»ng c¸ch triÖt ®Ó sö dông vÇn chÝnh". Ch¼ng h¹n, nh− ë c¸c bµi th¬ lôc b¸t dµi h¬i nh− Lì b−íc sang ngang (NguyÔn BÝnh), §éc hµnh ca (TrÇn HuyÒn Tr©n). ë ®©y, tû lÖ c¸c dßng th¬ sö dông c¸c bé vÇn cã khu«n ©m trïng khÝt lµ: 87/110 dßng (Lì b−íc sang ngang), 50/92 dßng (§éc hµnh ca); sè vÇn cßn l¹i tuy gieo vÇn th«ng nh−ng møc ®é hßa ©m còng kh¸ râ, nh− "®êi" gieo víi "c−êi"... VÒ vÞ trÝ gieo vÇn, thùc ra khã cã thÓ ®æi kh¸c so víi h×nh mÉu lôc b¸t cæ ®iÓn truyÒn thèng. Kh¶ n¨ng gieo vÇn ë tiÕng thø t− dßng b¸t, vèn kh¸ quen thuéc víi "lç tai" d©n gian còng kh«ng ®−îc Th¬ míi quan t©m vËn dông nhiÒu nh− th¬ lôc b¸t hiÖn ®¹i sau Th¬ míi 1932 - 1945. Tr−êng hîp gieo vÇn ë tiÕng thø t− c©u b¸t chØ xÈy ra

§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 2b-2007 §Æc biÖt cã kh«ng Ýt c©u th¬ ®−îc ng¾t nhÞp hÕt søc míi l¹, hiÖn ®¹i: nhÞp 2/4 - 3/1/4:

T−¬ng t− / thøc mÊy ®ªm råi BiÕt cho ai / hái / ai ng−êi biÕt

cho (NguyÔn BÝnh - T−¬ng t−) NhÞp 1/5 - 2/2/2/2: V©ng/ tõ ©n ¸i nhì nhµng T×nh t«i / than l¹nh / giã tµn /

lµm sao (NguyÔn BÝnh - Ng−êi hµng xãm)

NhÞp 4/2 - 2/1/3/2: C¸i g× nh− thÓ / nhí mong Nhí nµng? / kh«ng? / QuyÕt lµ

kh«ng/ nhí nµng (NguyÔn BÝnh - Ng−êi hµng xãm)

NhÞp 1/2/3: Råi.../ giã s−¬ng / tr¶ giã s−¬ng (TrÇn HuyÒn Tr©n - Khãc T¶n §µ)

1/1/1/3 -

NhÞp 2/1/1/2 - 2/2/2/2: T«i say? / Th−a / trÎ / ch−a ®Çy C¸i ®au / nh©n thÕ / th× say / nçi g×? (TrÇn HuyÒn Tr©n - Uèng r−îu víi T¶n §µ). 1/3/2/2: NhÞp Bãng,/ t«i,/ t«i,/ bãng trïng tr×nh Nµng,/ t«i ®uæi m·i / ...canh tµ,/

tr−êng hîp "ph¹m luËt". TiÕng thø 2, tiÕng thø 4 dßng lôc tõ b»ng chuyÓn thµnh tr¾c vµ tõ tr¾c chuyÓn thµnh b»ng. Sù thay ®æi nµy theo chóng t«i lµ do sù chi phèi cña dßng c¶m xóc nh©n vËt tr÷ t×nh. ¢m ®iÖu c©u th¬ cã lóc tróc tr¾c do nhiÒu thanh tr¾c ®i liÒn nhau: óp mÆt vµo hai bµn tay. ChÞ t«i khãc mÊt mét ngµy mét ®ªm (NguyÔn BÝnh - Lì b−íc sang ngang). Hay cã lóc thanh tho¸t: Hån anh nh− hoa cá may. Mét chiÒu c¶ giã b¸m ®Çy ¸o em (NguyÔn BÝnh - Hoa cá may) lµ do nhÞp lßng cÇn ph¶i ®i nh− thÕ. Së thÝch sö dông thanh b»ng lµ mét ®Æc tÝnh cña c¸c nhµ th¬ míi. Trong quyÒn tù do lùa chän cña m×nh ®èi víi nh÷ng tiÕng n»m ë vÞ trÝ lÎ (tù do vÒ b»ng tr¾c) trong m« h×nh phèi ®iÖu, c¸c nhµ th¬ ®· ®Æt vµo ®ã rÊt nhiÒu thanh b»ng liÒn nhau ®Ó diÔn t¶ nh÷ng cung bËc buån vui cña lßng ng−êi. Huy CËn trong bµi Buån ®ªm m−a ®· khÐo dïng nhiÒu thanh b»ng nèi tiÕp nhau suèt chiÒu dµi bµi th¬ ®Ó diÔn t¶ c¸i buån nhÑ nhµng mµ thÊm thÝa, d− ba trong lßng ng−êi theo tiÕng m−a r¬i: Tai n−¬ng n−íc giät m¸i nhµ Nghe trêi n»ng nÆng nghe ta buån buån...

33

R¬i r¬i d×u dÞu... r¬i r¬i Tr¨m mu«n giät nhÑ nèi lêi vu v¬.... C¸c bµi th¬ TiÕng s¸o thiªn thai cña ThÕ L÷, M¬ tiªn cña BÝch Khª còng cã nh÷ng h×nh th¸i biÓu hiÖn t−¬ng tù. 2.2.5. Giäng ®iÖu vµ ng«n ng÷ lµ ph−¬ng diÖn quan träng hµng ®Çu cña mäi t¸c phÈm nghÖ thuËt ng«n tõ. Nã phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè nh−ng quyÕt ®Þnh lµ do phong c¸ch c¸ nh©n, phong c¸ch thÓ lo¹i. Giäng ®iÖu lu«n g¾n liÒn víi ng«n ng÷. Giäng ®iÖu quyÕt ®Þnh viÖc lùa chän ng«n ng÷ vµ ng«n ng÷ lµ c¬ së t¹o tÝnh nh¹c cho giäng ®iÖu. ¢m h−ëng chung cña Th¬ míi 1932 - 1945 lµ "buån ®au, u sÇu" (còng lµ giäng ®iÖu chÝnh cña th¬ l·ng m¹n). ¢m ®iÖu Êy trµn vµo Th¬ míi 1932 - tµ canh (CÈm Lai - §uæi bãng) Sù ®a d¹ng, phong phó trong c¸ch ng¾t nhÞp c©u th¬ ®· gãp phÇn biÓu hiÖn nh÷ng "phøc ®iÖu t©m hån" cña con ng−êi thêi ®¹i míi mµ lôc b¸t nhÞp ®«i khã cã kh¶ n¨ng biÓu ®¹t. VÝ nh− c¸ch ng¾t nhÞp 4/2 - 2/1/3/2 trong c©u th¬: C¸i g× nh− thÓ / nhí mong. Nhí nµng? / kh«ng? / QuyÕt lµ kh«ng / nhí nµng (NguyÔn BÝnh), lµ tiÕt nhÞp cña t©m tr¹ng ®Çy m©u thuÉn, võa muèn phñ ®Þnh l¹i võa muèn ®ãn nhËn niÒm rung c¶m míi: t×nh yªu. C¸ch ng¾t nhÞp míi l¹ hiÖn ®¹i nµy lµ mét c¬ së ®Ó ph©n biÖt lôc b¸t cña NguyÔn BÝnh víi lôc b¸t cña ca dao. 2.2.4. VÒ phèi thanh (luËt b»ng tr¾c), ngoµi phÇn nhiÒu nh÷ng bµi lôc b¸t theo s¸t khu«n mÉu ®· ®−îc x¸c lËp, trong lôc b¸t Th¬ míi, cã mét sè Ýt

§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 2b-2007 1945 ë tÊt c¶ c¸c thÓ lo¹i, ®Æc biÖt rÊt phï hîp víi thÓ lôc b¸t. Vèn lµ mét thÓ th¬ cã nguån gèc d©n gian nªn lôc b¸t cã mét chÊt giäng rÊt ®Æc tr−ng - tr÷ t×nh nhÑ nhµng, ªm ¸i vµ s©u l¾ng, thiÕt tha víi nhÞp "®−a n«i". Giäng ®iÖu nµy céng h−ëng víi ©m ®iÖu buån ®au, u sÇu cña thêi ®¹i Th¬ míi, t¹o nªn chÊt giäng riªng khã cã thÓ trén lÉn cña lôc b¸t Th¬ míi1932 - 1945. Lôc b¸t Th¬ míi th−êng cã nh÷ng tiÕng thë buån sÇu, ch¸n n¶n: Tuæi son m¸ phÊn m«i hång. B−íc ch©n vÒ ®Õn nhµ chång lµ th«i (NguyÔn BÝnh). Cã khi ®ã lµ nh÷ng tiÕng lßng ®Çy b©ng khu©ng, man m¸c, c« liªu: V−ên hoang, nhµ v¾ng, c©y th−a. Lßng t«i sÇu tñi ®· võa mÊy xu©n. Ngµy kia t«i sÏ tõ trÇn. V−ên hoang liªu l¹i mÊy lÇn hoang liªu (Méng HuyÒn - V−ên hoang)... Cã nh÷ng phong c¸ch vèn hîp víi giäng tr¸ng ca nh−ng khi t×m vÒ víi lôc b¸t d−êng nh− còng bÞ "mÒm ho¸" ®i. Thay cho ©m h−ëng tr¸ng ca - lÞch sö trong nh÷ng vÇn th¬ tù do lµ giäng ®iÖu ®Çy hoµi niÖm, da diÕt, kh¾c kho¶i, thÊm ®Ém nh©n t×nh trong th¬ lôc b¸t: M−a bay tr¾ng l¸ rau tÇn

ThuyÒn ai bèc khãi xa dÇn bÕn m−a Cã ng−êi vÒ khÐp song th−a §Ó rªu ngâ tróc t−¬ng t− l¸ vµng

34

(TrÇn HuyÒn Tr©n - Thu) Th¬ míi 1932 - 1945 tiÕp thu ¶nh h−ëng tõ nhiÒu nguån trong ®ã cã nguån truyÒn thèng, nhÊt lµ ë thÓ lôc b¸t, nh−ng vÉn t¹o ®−îc b¶n s¾c cho m×nh. Lôc b¸t Th¬ míi 1932 - 1945 võa mang nÐt chung cña phong c¸ch thêi ®¹i, võa mang nÐt riªng cña phong c¸ch thÓ lo¹i vµ phong c¸ch c¸ nh©n. Lôc b¸t cña ca dao do ®Æc tr−ng cña lo¹i h×nh folklore, kh«ng xuÊt hiÖn giäng ®iÖu chñ thÓ c¸ nh©n. §Õn lôc b¸t trong v¨n häc viÕt trung ®¹i ®· cã nh÷ng ®æi thay quan träng, dÜ nhiªn ®· mang mµu s¾c c¸ nh©n, nh−ng còng chñ yÕu ®Ó tù sù (lôc b¸t ë truyÖn N«m mµ ®Ønh cao lµ TruyÖn KiÒu - NguyÔn Du). B−íc sang thêi ®¹i Th¬ míi 1932 - 1945, ý thøc vÒ c¸i t«i c¸ nh©n c¸ thÓ trçi dËy m¹nh mÏ, c¸i t«i nµy ®ßi hái ®−îc gi¶i phãng, ®−îc kh¼ng ®Þnh, v× thÕ "nh÷ng sîi t¬ lßng" l·ng m¹n cña nh÷ng c¸i t«i Êy, theo ®ã, còng rung lªn, rÊt nh¹y c¶m víi nh÷ng ®−êng nÐt, s¾c th¸i riªng. Lôc b¸t Th¬ míi, trªn c¸i "giäng nÒn" buån th−¬ng - u sÇu, cã v« vµn nh÷ng "nghÞch ©m"kh«ng thÓ trén lÉn: Giäng t−¬i vui, yªu ®êi cña ThÕ L÷ trong TiÕng s¸o thiªn thai; giäng thuÇn hËu, dÔ th−¬ng cña §oµn V¨n Cõ trong HÌ, §ªm ®«ng, Ch¬i xu©n; giäng "quª mïa" dÔ th−¬ng vµ t×nh tø cña NguyÔn BÝnh trong Ch©n quª, Ng−êi hµng xãm, T−¬ng t−, M−êi hai bÕn n−íc... Lôc b¸t cña NguyÔn BÝnh, §oµn V¨n Cõ, hay H»ng Ph−¬ng, L−u Kú Linh, v.v... mét mÆt cã mang ©m h−ëng cña ca dao, ngät ngµo nh− khóc nh¹c ®ång quª, nh−ng mÆt kh¸c vÉn mang ®Ëm dÊu Ên phong c¸ch thêi ®¹i Th¬ míi vµ dÊu Ên riªng cña phong c¸ch c¸ nh©n. Lôc b¸t trong Th¬ míi 1932 - 1945 cßn cã giäng trµo phóng, mØa mai kh¸ ®éc ®¸o: L¹ lïng! ë n−íc Nam ta. Lßng nh©n ®¹o còng ®æi ra tr¸i mïa (Tó Mì - Héi b¶o trî sóc vËt)... Cã thÓ nãi, kh¸ nhiÒu "nhµ th¬ míi" tµi hoa b»ng nh÷ng s¸ng t¹o riªng cña m×nh ®· "lµm míi" thÓ lo¹i lôc b¸t, hoÆc trªn ph−¬ng diÖn chøc n¨ng, ph−¬ng diÖn néi dung hoÆc trªn ph−¬ng diÖn thi ph¸p cña thÓ lo¹i, t¹o nªn tÝnh "®a thanh" cho lôc b¸t Th¬ míi 1932 - 1945. Víi giäng ®iÖu buån th−¬ng, u sÇu, c¸c nghÖ sü lôc b¸t Th¬ míi ®· khai th¸c, vËn dông hÖ thèng tõ l¸y tiÕng ViÖt víi mËt ®é ®Ëm ®Æc. Ch¼ng h¹n ngay trong mét cÆp c©u lôc b¸t ®· cã ®Õn 3 tõ l¸y: £m ªm chiÒu ngÈn ng¬ chiÒu. Lßng kh«ng sao c¶ hiu hiu khÏ buån (T−¬ng t− chiÒu - Xu©n DiÖu). Tuy nhiªn, hiÖn t−îng dïng tõ l¸y kiÓu nµy kh«ng ph¶i lµ nÐt riªng cña lôc b¸t Th¬ míi (NguyÔn Du trong TruyÖn KiÒu còng ®· tõng cã nh÷ng c©u th¬ lôc b¸t dïng tõ l¸y ®¹t hiÖu qu¶ nghÖ thuËt cao: Buån tr«ng cöa bÓ chiÒu h«m. ThuyÒn ai thÊp tho¸ng c¸nh buåm xa xa. Buån tr«ng ngän n−íc míi sa. Hoa

§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 2b-2007 tr«i man m¸c biÕt lµ vÒ ®©u. Buån tr«ng néi cá dÇu dÇu. Ch©n m©y mÆt ®Êt mét mµu xanh xanh). Nh−ng, cã thÓ nãi "hÖ tõ l¸y trong th¬ trung ®¹i bÞ ¸p chÕ bëi tÝnh −íc lÖ cao cña ng«n ng÷ nªn "tÝnh ý t−îng" vÉn lµ hiÖn t−îng næi bËt. Trong khi ®ã, c¸c tõ l¸y cña lôc b¸t Th¬ míi th−êng g¾n liÒn víi c¶m xóc cô thÓ, mµu s¾c "c¶m tÝnh" râ h¬n nªn cã kh¶ n¨ng biÓu ®¹t giäng ®iÖu chñ thÓ næi bËt h¬n" [3]. Trong khuynh h−íng trë vÒ víi ©m h−ëng cña c¸c lµn ®iÖu ca dao quª mïa, d©n d·, c¸c t¸c gi¶ l¹i ®−a vµo thÓ lôc b¸t rÊt nhiÒu nh÷ng tõ ng÷ "quª", nh÷ng h×nh ¶nh, biÓu t−îng cã tÝnh Èn dô cao (v−ên cau, ao bÌo, giËu mång t¬i...) hay c¸c thµnh ng÷ quen thuéc (chÝn nhí m−êi th−¬ng, mét n¾ng hai s−¬ng, sang s«ng ®¾m ®ß..). NhiÒu h×nh ¶nh, thi liÖu quen thuéc trong ca dao d©n ca ®−îc vËn dông linh ho¹t uyÓn chuyÓn (hoa, b−ím, cam, b−ëi, trÇu, cau...). Vµ c¶ c¸ch nãi duyªn d¸ng, t×nh tø, "e thÑn" cña nh÷ng c« g¸i quª n÷a: Em nghe hä nãi mong manh. H×nh nh− hä biÕt chóng m×nh víi nhau (NguyÔn BÝnh - Chê nhau). Hai ch÷ "víi nhau" ®· lét t¶ rÊt ®¾t c¸i chÊt quª trong th¬ NguyÔn BÝnh. Còng muèn nãi lµ "yªu" nh−ng "víi nhau" cã vÎ bÏn lÏn, thÑn thß, mËp mê, nã kh«ng trùc tiÕp m¹nh b¹o nh− giäng T©y "sang" cña Xu©n DiÖu (Më miÖng vµng vµ h·y nãi yªu t«i/ DÇu chØ lµ trong mét phót mµ th«i (Mêi yªu). ë dßng th¬ lôc b¸t trµo phóng, cßn cã nh÷ng lêi ¨n tiÕng nãi hµng ngµy, ®Æc biÖt lµ thø ng«n ng÷ trµo phóng víi c¸ch nãi mØa mai, g©y c−êi: MÊy ngµi cËt Êm lßng no. Nhµn c«ng rçi viÖc ch¼ng lo l¾ng g×. Bçng d−ng gië d¹ tõ bi. Mñi lßng th−¬ng gièng v« tri trªn ®êi. (Tó Mì - Héi b¶o trî sóc vËt)... Lôc b¸t Th¬ míi 1932 - 1945 sö dông rÊt nhiÒu h« ng÷: Em ¬i h·y ngñ anh hÇu qu¹t ®©y (Huy CËn), L¹i gÇn ta hái ai r»ng ai ¬i (ThÕ L÷), ¤i coi ! hån ®−êng say nghiÒn (BÝch Khª), Em ¬i em ë l¹i nhµ (NguyÔn BÝnh), Nh−ng

35

t«i nghÌo l¾m: than «i! (TÕ Hanh), Liªn ¬i! ®· m¸t ruét mµy hay ch−a (TrÇn Trung Ph−¬ng).v.v... HiÖn t−îng nµy ®· tõng xuÊt hiÖn kh«ng Ýt lÇn trong lôc b¸t ca dao, nh−ng "thiÕu mµu s¾c chñ thÓ". Cßn ë ®©y lµ nh÷ng tiÕng nãi cña nh÷ng c¸ nh©n ®¬n nhÊt, c¸ biÖt, yªu cÇu ph¶i ®−îc trß chuyÖn, "giao tiÕp" mét c¸ch trùc tiÕp ®Ó béc lé, gi·i bµy t©m t−, c¶m xóc cña m×nh. Ph¶i ch¨ng do ®Æc tr−ng cña Th¬ míi l·ng m¹n lµ sù "trµn bê cña c¶m xóc" nªn yªu cÇu ®−îc bµy tá trùc tiÕp lµ ®iÒu tÊt yÕu cña ng«n ng÷ lôc b¸t Th¬ míi 1932 - 1945?. 2.2.5. Bªn c¹nh viÖc cho phÐp xö lý c¸c yÕu tè n»m trong c¬ cÊu luËt võa nªu, lôc b¸t cßn cho phÐp cã nh÷ng biÕn ®æi thi ph¸p, diÔn ra trªn c¸c dßng th¬. Dßng th¬ lµ mét trong hai vÕ song hµnh lËp thµnh mét c©u th¬ lôc b¸t. Dßng trªn vµ dßng d−íi ®−îc chia t¸ch giíi h¹n bëi mét vÇn ch©n. Mçi dßng nh− vËy th−êng trïng hîp víi mét c©u hoÆc mét vÕ cña c©u, hiÓu theo nghÜa lµ mét ®¬n vÞ có ph¸p. Víi lôc b¸t Th¬ míi 1932 - 1945, lÇn ®Çu tiªn trªn thi ®µn ViÖt Nam c¸c nhµ th¬ ®· ®em ®Õn sù míi l¹ trong c¸ch thøc biÓu ®¹t trªn mét dßng th¬. Cã thÓ quan s¸t nh÷ng biÕn ®æi nµy trªn ba biÓu hiÖn chñ yÕu: hiÖn t−îng v¾t dßng, hiÖn t−îng nhiÒu c©u trªn mét dßng vµ hiÖn t−îng xÕp dßng theo bËc thang. Víi ý ®å "míi ho¸" có ph¸p c©u th¬ lôc b¸t, n¨m 1932 trong bµi TiÕng s¸o thiªn thai ThÕ L÷ ®· thùc sù t¹o nªn mét "®ét biÕn" víi kiÓu c©u nh−: Trêi cao xanh ng¾t. « k×a Hai con h¹c tr¾ng bay vÒ bång lai. LuËt th¬ (sù phèi thanh bµng, tr¾c trong tõng c©u th¬) hÇu nh− kh«ng thay ®æi. Nh−ng trªn ph−¬ng diÖn có ph¸p, quan hÖ gi÷a c¸c dßng th¬ lôc b¸t ®· kh«ng cßn gi÷ nguyªn khu«n mÉu cò. Dßng lôc 6 tiÕng lÏ ra ph¶i lµ mét ®¬n vÞ có ph¸p ®éc lËp (4 tiÕng ®Çu: Trêi cao xanh ng¾t) vµ mét vÕ 2 tiÕng cuèi (« k×a) trong t− thÕ h−íng tíi ®èi

vÞ có ph¸p ng÷ nghÜa gÇn nh− ®éc lËp víi nhau trªn mét dßng: Cæng lµng réng më. ån µo. N«ng phu l÷ng th÷ng ®i vµo n¾ng

mai (Bµng B¸ L©n - Cæng lµng)

C¸i g× nh− thÓ nhí mong Nhí nµng? kh«ng? QuyÕt lµ kh«ng nhí nµng

§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 2b-2007 t−îng ®−îc nh¾c ®Õn ë dßng d−íi t¹o thµnh mét h¬i th¬ ®Ó hoµn chØnh mét ý: ¤ k×a! hai con h¹c tr¾ng bay vÒ bång lai. §©y lµ hiÖn t−îng v¾t dßng trong c©u th¬ lôc b¸t Th¬ míi 1932 - 1945. KiÓu cÊu tróc c©u th¬ ®éc ®¸o nµy ®−îc c¸c nhµ th¬ míi ph¸t huy vµ h−ëng øng nhiÖt t×nh:

Mïa thi s¾p tíi!- Em th¬ C¸i h«n ©u yÕm xin chê n¨m sau (Xu©n DiÖu - Mïa thi)

SÇu thu lªn vót, song song Víi c©y hiu qu¹nh, víi lßng qu¹nh

hiu (Huy CËn - Thu rõng)

T«i say? Th−a trÎ ch−a ®Çy C¸i ®au nh©n thÕ th× say nçi g×? (TrÇn HuyÒn Tr©n - Uèng r−îu víi T¶n §µ)

Tõ x−a muèn ngá mµ sao B©ng khu©ng, ch¼ng biÕt r»ng trao göi g× (Vò Hoµng Ch−¬ng - Bøc kh¨n mõng c−íi)

qu¶n chi

(NguyÔn BÝnh - Ng−êi hµng xãm) Kh¸ nhiÒu bµi sö dông nh÷ng dÊu ng¾t c©u t¹o thµnh nhiÒu ®¬n vÞ có ph¸p trªn mét c©u th¬ nh− vËy (gi÷a dßng lôc b¸t): Th−a bµ, ChiÒu m−a, §ªm trõ tÞch (TrÇn HuyÒn Tr©n); ChiÒu x−a (Huy CËn); Quª b¹n (TÕ Hanh); Bªn cÇu t¸i sinh (ViÖt Ch©u)… Lôc b¸t Th¬ míi 1932 - 1945 cßn vËn dông biÖn ph¸p nghÖ thuËt tiÓu ®èi cña c©u th¬ lôc b¸t truyÒn thèng (3/3, 4/4) nh»m h−íng tíi x¸c lËp nh÷ng vÕ t−¬ng øng trong néi bé dßng th¬, khiÕn dßng th¬ cã vÎ ®Ñp hµi hoµ, c©n ®èi: Trai t¬ kh¨n lôc / g¸i hång th¾m m«i (Hå DzÕnh - ChiÒu xu©n Trung kú). C¸nh rÇu r· c¸nh / lßng tª t¸i lßng (TrÇn HuyÒn Tr©n - Khãc T¶n §µ)... §Æt nghÖ thuËt ®èi bªn c¹nh c¸c biÖn ph¸p v¾t dßng hay t¹o nhiÒu có ph¸p trªn mét dßng th¬ ®Ó thÊy ®−îc ý nghÜa s©u xa cña c¸ch t©n nghÖ thuËt nµy lµ nh»m h−íng tíi viÖc diÔn t¶ mét c¸ch tù nhiªn nh÷ng tr¹ng th¸i c¶m xóc ®êi th−êng. Mét sè t¸c gi¶ cßn chia t¸ch c©u ch÷ trong dßng th¬ lôc b¸t s¾p xÕp chóng theo m« h×nh bËc thang. … §−êng xa − cô? §i gÇn h¹nh phóc lµ ®i xa ®−êng. (TrÇn HuyÒn Tr©n - Uèng r−îu víi T¶n §µ)

36

Trong th«n v¨ng v¼ng gµ tr−a L¾ng nghe ®óng ngä chu«ng chïa... ... nÖn kh«ng (L−u Träng L− - Nói xa) Tuy m« h×nh bËc thang ch−a thËt râ nÐt nh− trong th¬ lôc b¸t hiÖn ®¹i sau nµy, nh−ng b−íc ®Çu ®· g©y ®−îc høng thó ®èi víi ng−êi ®äc. Trong th¬ lôc b¸t hiÖn ®¹i sau 1945, xuÊt hiÖn B−ím ¬i! B−ím h·y vµo ®©y Cho t«i hái nhá c©u nµy chót th«i (NguyÔn BÝnh- Ng−êi hµng xãm) Tuy nhiªn, lo¹i h×nh tæ chøc c©u th¬ v¾t dßng chØ chiÕm mét tØ lÖ Ýt trong sè c¸c bµi th¬ lôc b¸t Th¬ míi vµ còng kh«ng ph¶i lµ hiÖn t−îng ®éc quyÒn cña lôc b¸t. ë nh÷ng thÓ th¬ kh¸c, còng cã thÓ b¾t gÆp kh«ng Ýt c¸c c©u th¬ d¾t dÝu nhau tõ dßng nµy qua dßng kh¸c nh− vËy (trong c¸c bµi Víi bµn tay Êy - Xu©n DiÖu; T¬ trêi víi t¬ lßng - Thanh TÞnh).v.v... V× vËy hiÖn t−îng v¾t dßng trong c©u th¬ lôc b¸t "nªn xem nh− mét sù biÕn ®æi mang tÝnh chÊt l©m thêi" [4] cña dßng th¬ nh»m tho¸t khái nh÷ng gß gÉm, kÓ sù, ®¹t tíi sù tù do béc lé trùc tiÕp t×nh c¶m, c¶m xóc nh− nh÷ng thÓ th¬ kh¸c (7 ch÷, 8 ch÷...). Bªn c¹nh lo¹i c©u th¬ v¾t dßng, c¸c nhµ Th¬ míi cßn tæ chøc nhiÒu c©u th¬ trªn mét dßng. §©y còng lµ mét ®Æc s¾c thi ph¸p cña c©u th¬ lôc b¸t Th¬ míi. So víi dßng th¬ lôc b¸t th«ng th−êng x−a nay (chØ cã mét c©u hoÆc mét vÕ c©u) lôc b¸t Th¬ míi ®· m¹nh d¹n thùc hiÖn h¬n hai ®¬n

§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 2b-2007 kh«ng Ýt kiÓu kiÕn tróc c©u th¬ “leo thang” rÊt b¾t m¾t nh−:

Mét b«ng hoa nhá lÆng r¬i m−a ChØ cßn cá mäc bªn trêi

37

th¬ c¸ch luËt truyÒn thèng cã m« h×nh ®iÓn ph¹m, h¬n n÷a chÊt d©n d· b×nh d©n cã tõ trong “cèt tuû” nªn thÓ lôc b¸t trë nªn qu¸ ®çi quen thuéc víi ng−êi d©n ViÖt Nam, khã cã thÓ ph¸ vì m« h×nh cña nã... 3. Mét sè kÕt luËn ThÓ lo¹i v¨n häc lµ ph¹m trï cã vai trß quan träng hµng ®Çu trong nghiªn cøu v¨n häc. Nghiªn cøu v¨n häc theo h−íng lo¹i h×nh - thÓ lo¹i ®ang lµ mét h−íng nghiªn cøu ®Çy triÓn väng. T×m hiÓu ®Æc tr−ng thi ph¸p thÓ lo¹i lôc b¸t trong Th¬ míi 1932 - 1945 kh«ng chØ ®Ó nhËn thÊy b¶n chÊt vµ sù vËn ®éng cña thÓ lo¹i v¨n häc d©n téc truyÒn thèng trong thêi hiÖn ®¹i mµ cßn ®Ó thÊy ®−îc diÖn m¹o ®Æc s¾c cña th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i - Th¬ míi 1932 - 1945 khi cã sù tham gia cña thÓ lo¹i th¬ truyÒn thèng. Râ rµng trong hÖ thèng thÓ lo¹i cña Th¬ míi 1932 - 1945, lôc b¸t vÉn gi÷ mét tû lÖ vµ vai trß, vÞ trÝ quan träng. Thi ph¸p thÓ lo¹i th¬ lôc b¸t ®Òu ®−îc thÓ hiÖn ®Çy ®ñ trªn c¸c ph−¬ng diÖn vÇn, luËt, sè l−îng ch÷ trong tõng c©u th¬, c¸c tæ hîp, bè côc, giäng ®iÖu, ng«n ng÷... tãm l¹i lµ trªn c¸c ph−¬ng diÖn tù ph¸p, có ph¸p, ch−¬ng ph¸p còng nh− c¶ chØnh thÓ bµi th¬. Lôc b¸t trong Th¬ míi 1932 - 1945 vÒ c¬ b¶n ®Òu ®¶m b¶o nh÷ng nguyªn t¾c chuÈn mùc cña thi ph¸p thÓ lo¹i. C¸c t¸c gi¶ cã thÓ "lµm míi" thÓ lo¹i ë chøc n¨ng, néi dung hoÆc thi ph¸p thÓ lo¹i. Riªng trªn ph−¬ng diÖn thi ph¸p thÓ lo¹i, c¸c t¸c gi¶ Th¬ míi 1932 - 1945 ®· cã nh÷ng s¸ng t¹o míi trong cÊu tróc bµi th¬, tæ chøc dßng th¬, c©u th¬, giäng ®iÖu, ng«n ng÷ th¬... TÝnh n¨ng ®éng uyÓn chuyÓn ®ã ®· lµm cho thÓ lôc b¸t nhanh chãng thÝch øng víi ®êi sèng th¬ ca hiÖn ®¹i. Lôc b¸t Th¬ míi 1932 - 1945 ®· ®Ó l¹i nh÷ng t¸c phÈm thùc sù cã ý nghÜa, ®¹t gi¸ trÞ cæ ®iÓn. Con ®−êng ®i ®Õn hiÖn ®¹i cña th¬ ca nãi riªng vµ v¨n häc d©n téc nãi chung, râ rµng kh«ng thÓ c¾t ®øt víi truyÒn thèng mµ vÉn - vµ ph¶i - cã sù dÇm… (NguyÔn Träng T¹o - Kh«ng ®Ò). v.v... C¸ch tr×nh bµy c¸c dßng th¬ lôc b¸t thµnh bËc thang nh− thÕ cã t¸c dông võa "b¾t m¾t"(thÈm mü) võa gîi ý c¸ch ®äc sao cho thÓ hiÖn thËt h÷u hiÖu néi dung xóc c¶m,v.v... Râ rµng, khi “vµo tay” nh÷ng phong c¸ch lôc b¸t tµi hoa, thÓ th¬ lôc b¸t cã nhiÒu biÕn ®æi vÒ chÊt. C¸c nhµ Th¬ míi trªn c¬ së kÕ thõa nh÷ng yÕu tè thi luËt cò ®· thùc hiÖn nh÷ng b−íc c¸ch t©n t¸o b¹o, t¹o nªn “hÖ thi ph¸p" ®Æc thï cña lôc b¸t Th¬ míi 1932 - 1945, ®ãng gãp ®¸ng kÓ vµo c«ng cuéc hiÖn ®¹i ho¸ thi ca d©n téc, ®Æc biÖt trªn ph−¬ng diÖn h×nh thøc cña thÓ lo¹i. Tuy nhiªn nh÷ng ®Æc ®iÓm thi luËt nµy kh«ng ph¶i lµ ®Æc quyÒn së h÷u cña lôc b¸t. Ta vÉn cã thÓ b¾t gÆp th−êng xuyªn nh÷ng biÖn ph¸p c¸ch t©n thi luËt th¬ tõ cÊu tróc, vÇn, niªm, luËt ®Õn c©u th¬, dßng th¬ trong c¸c thÓ lo¹i th¬ kh¸c. ThËm chÝ lôc b¸t còng kh«ng ph¶i lµ ®· ®i tiªn phong trong viÖc sö dông c¸c biÖn ph¸p c¸ch t©n thi ph¸p th¬ kÓ trªn. §iÒu ®¸ng nãi lµ ë chç, vèn lµ mét thÓ th¬ c¸ch luËt truyÒn thèng cña d©n téc, thÓ lôc b¸t qua c¸c nhµ th¬ hiÖn ®¹i tµi hoa ®· kh«ng cè chÊp gi÷ nguyªn diÖn m¹o mu«n thuë cña nã mµ nhanh chãng b»ng mäi biÖn ph¸p hoµ nhËp vµo khu«n mÆt chung cña th¬ hiÖn ®¹i. ThÓ lôc b¸t mÒm m¹i, uyÓn chuyÓn, ®a n¨ng vÉn chøng tá ®−îc vÞ thÕ cña m×nh trªn thi ®µn víi mét “b¶n s¾c thi ph¸p” riªng, ®Çy ®éc ®¸o vµ s¸ng t¹o. Nh÷ng ®Æc tr−ng thi ph¸p nµy chÝnh lµ c¬ së “−¬m mÇm” dßng lôc b¸t hiÖn ®¹i sau nµy víi nh÷ng khu«n mÆt tµi hoa nh− Bïi Gi¸ng, NguyÔn Duy, §ång §øc Bèn… Tuy nhiªn, lôc b¸t còng kh«ng tr¸nh khái nh÷ng h¹n chÕ. Lµ mét thÓ

nh−ng ®Çy søc quyÕn rò, kiÓu nh−: Mét hai hai mét di hµi. Dµi hy h÷u méng an bµi chÈm ma. Ch¶ xin? Ch¶ hái? vÞt gµ?. Vµ th©n thÓ m¸u me vµ thÞt x−¬ng... (Bïi Gi¸ng) [6]. Xu h−íng t×m vÒ truyÒn thèng, "lµng quª", "ch©n quª" tõ NguyÔn BÝnh cµng ngµy cµng cã nhiÒu tµi th¬ "theo b−íc" (NguyÔn Duy, §ång §øc Bèn [7]. v.v...). Xu h−íng nµo còng cho thÊy søc sèng m·nh liÖt cña thÓ lôc b¸t. VÊn ®Ò ®Æt ra lµ tµi n¨ng, s¸ng t¹o cña ng−êi nghÖ sü trong khai th¸c −u thÕ vµ tiÒm n¨ng (ch−a ph¶i ®· c¹n kiÖt) cña thÓ lo¹i nµy...

§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 2b-2007 tiÕp nèi, kÕ thõa truyÒn thèng. MÆt kh¸c, t×m hiÓu thÓ lo¹i Lôc b¸t trong, vµ sau Th¬ míi 1932 - 1945, chóng t«i cßn nhËn thÊy Lôc b¸t ®ang vËn ®éng, ®ang cã søc hÊp dÉn lín, vµ ®ang ®Æt ra nhiÒu thö th¸ch cho c¸c thÕ hÖ ®Õn sau. Sau Th¬ míi 1932 - 1945, thùc sù ®· cã mét sè h−íng t×m tßi lµm míi thÓ lo¹i nµy. Mét xu h−íng rÊt ®éc ®¸o lµ xu h−íng cña tr−êng th¬ Bót tre [5] (c¶ Bót Tre h÷u danh vµ "Bót tre" d©n gian). Mét xu h−íng kh¸c rÊt "hiÖn ®¹i" nh− muèn "næi lo¹n" ë thÓ lo¹i nµy víi nh÷ng c©u th¬ "ng« nghª" "l¹ lïng"

Tµi liÖu tham kh¶o

[1] Ph¹m Quang TuÊn, Bµn vÒ lôc b¸t vµ ca khóc ViÖt Nam, http://www.geocities.com... [2] NhiÒu t¸c gi¶, Th¬ míi 1932 - 1945, t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm, (L¹i Nguyªn ¢n tËp hîp vµ biªn tËp), NXB Héi nhµ v¨n, Hµ Néi, 2004.

[3] NguyÔn §¨ng §iÖp, Giäng ®iÖu trong th¬ tr÷ t×nh, NXB V¨n häc, Hµ Néi, 2002. [4] Phan DiÔm Ph−¬ng, Lôc b¸t vµ song thÊt lôc b¸t, NXB Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1998. [5] Ng« Quang Nam, Th¬ vµ giai tho¹i Bót Tre, Héi V¨n häc nghÖ thuËt Phó Thä XB, 2004. [6] Bïi Gi¸ng, c¸c tËp M−a nguån, Rong rªu, TuyÕt b¨ng v« tËn xø, NXB V¨n nghÖ TP Hå ChÝ Minh t¸i b¶n, TP. HCM, 2005.

Summary POSITION AND VERSIfICATION CHARACTERISTICS OF SIx - EIGHT - WORD DISTICH METRE IN THE INNOVATION MOVEMENT OF POETRY FROM 1932 TO 1945

[7] §ång §øc Bèn, Ch¨n tr©u ®èt löa, NXB Lao ®éng, Hµ Néi, 1993. [8] §ång §øc Bèn, Trë vÒ víi mÑ ta th«i, NXB V¨n häc, Hµ Néi, 2000.

38

The innovation movement of poetry from 1932 to 1945 marks a surprising beginning point in the history of traditional poetry. Thanks to its appearance, Vietnamese poetry was really modernized, reflected modern poetry's form deeply. How to evaluate the existence of traditional forms in which the most outstanding is six - eight - word distich meter? And where are its changes in genre versification? In order to answer, interpret these questions, the research paper defines the role, position and versification characteristics in the innovation movement of poetry from 1932 to 1945. Deriving from these, we can see the irreplaceable role of this to Vietnamese modern poetry. (a) Cao häc 14 V¨n häc ViÖt Nam, Tr−êng §¹i häc Vinh.