Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 25 * Số 5 * 2021
Nghiên cứu Y học
Chuyên Đề Điều Dưỡng – Kỹ Thuật Y Học
429
ĐÁNH GIÁ ĐÁP ỨNG ĐIỀU TRỊ
TRÊN BỆNH NHÂN RỐI LOẠN TRẦM CẢM CHỦ YẾU
TẠI PHÒNG KHÁM TÂM THẦN KINH BỆNH VIỆN ĐẠI HỌC Y DƯỢC
THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
Trần Anh Ngọc1, Nguyễn Thị Mỹ Châu2, Ngô Tích Linh1, Hồ Nguyễn Yến Phi1, Võ Hoàng Long1,
Trần Trung Nghĩa1, Phạm Thị Minh Châu1, Bùi Xuân Mạnh1, Lê Nguyễn Thụy Phương1,
Nguyễn Thi Phú1
TÓM TẮT
Đặt vấn đề: Rối loạn trầm cảm chủ yếu (RLTCCY) là một trong những rối loạn tâm thần thường gặp nhất,
để lại những hậu quả nặng nề về sức khỏe cũng như chất lượng cuộc sống của người bệnh. Điều trị RLTCCY
ngoài mục tiêu đạt lui bệnh về mặt triệu chứng, mục tiêu giúp bệnh nhân (BN) hồi phục hoàn toàn về mặt chức
năng cũng rất quan trọng. Bên cạnh đó, các triệu chứng tồn dư trên nhóm BN đã đạt lui bệnh về triệu chứng
cũng ảnh hưởng đến quá trình phục hồi. Tại Việt Nam, hiện chưa có nghiên cứu về vấn đề này.
Mục tiêu: Khảo sát tỉ lệ đáp ứng điều trị, tỉ lệ lui bệnh, các yếu tố liên quan và tỉ lệ các triệu chứng tồn dư
trên BN RLTCCY.
Đối tượng và Phương pháp: Nghiên cứu mô tả, theo dõi dọc, thực hiện tiến cứu, có phân tích trên các BN
mới được chẩn đoán RLTCCY tại Phòng khám Tâm thần kinh, bệnh viện Đại học Y Dược thành phố Hồ Chí
Minh từ tháng 6 đến 7/2019. Phỏng vấn BN bằng bộ câu hỏi nghiên cứu và thang đánh giá trầm cảm Hamilton
17 mục (Hamilton depression rating scale – HAMD-17).
Kết quả: 96 bệnh nhân tham gia nghiên cứu với 72,9% là nữ. Tỉ lệ đáp ứng sau 2 tuần là 68,8%; trong
đó, nhóm bệnh nhân đạt được mức đáp ứng điều trị có tuổi nhỏ hơn, thời gian bệnh ngắn hơn nhóm còn lại
(p <0,05). Tỉ lệ lui bệnh sau 4 tuần điều trị là 37,5%, trong đó, nhóm bệnh nhân đạt lui bệnh có tuổi trẻ hơn,
mức độ nặng ban đầu nhẹ hơn và tỉ lệ đạt đáp ứng điều trị sau 2 tuần cao hơn (p <0,05). Sau khi đạt lui
bệnh sau 4 tuần điều trị, 100% BN đều có triệu chứng tồn dư với số triệu chứng trung bình 3,7 ± 0,9. Các
triệu chứng về cơ thể khác (66,7%), giảm tập trung chú ý (55,6%) và triệu chứng lo âu (50%) chiếm tỉ lệ
cao nhất.
Kết luận: Mặc dù đạt được đáp ứng điều trị là điều khả thi, nhưng tỉ lệ đạt lui bệnh không cao và tỉ lệ người
bệnh có triệu chứng tồn dư còn rất nhiều.
Từ khóa: rối loạn trầm cảm chủ yếu, đáp ứng điều trị, lui bệnh, triệu chứng tồn dư
ABSTRACT
EVALUATING THE EFFECTIVENESS OF TREATMENT IN PATIENTS WITH MAJOR DEPRESSIVE
DISORDER AT THE OUT-PATIENT PSYCHIATRIC DEPARTMENT OF THE UNIVERSITY MEDICAL
CENTER IN HCMC
Tran Anh Ngoc, Nguyen Thi My Chau, Ngo Tich Linh, Ho Nguyen Yen Phi, Vo Hoang Long,
Tran Trung Nghia, Pham Thi Minh Chau, Bui Xuan Manh, Le Nguyen Thuy Phuong, Nguyen Thi Phu
* Ho Chi Minh City Journal of Medicine * Vol. 25 - No. 5 - 2021: 429 - 438
1BM Tâm Thần, Đại Học Y Dược TP. Hồ Chí Minh 2BM Tâm Thần, ĐH Y Khoa Phạm Ngọc Thạch
Tác giả liên lạc: ThS. Trần Anh Ngọc ĐT: 0969993226 Email: ngoctran92@ump.edu.vn
Nghiên cứu Y học
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 25 * Số 5 * 2021
Chuyên Đề Điều Dưỡng – Kỹ Thuật Y Học
430
Background: Major depressive disorder (MDD) is one of the most common mental illness, which can lead to
negative impact on patients’ well-being as well as quality of life. The important purpose of treatment is not only
remission but also functional rehabilitation. Besides, residual symptoms in patients who already have permission
may effect this process. In Vietnam, until now, there has not been any research relating to this issue.
Objective: Investigating the prevalence of response and remission, related factors as well as residual
symptoms in MDD patients with the treatment procedure.
Methods: A prospective longitudinal observational study was performed in new patients diagnosed with
MDD at the Outpatient Psychiatric Department of University Medical Center in Ho Chi Minh City from June
to July 2019. Research questionnaire and Hamilton depression rating scale (HAMD-17) were used to interview.
Results: There were 96 MDD patients participating in the survey with 72.9% female. The prevalence of
response after 2-week treatment was 68.8%; in which the group of responded patients were younger and had
shorter time duration before treatment compared to another group (p <0.05). The prevalence of remission after 4-
week treatment was 37.5%; in which the group of patients with a remission were younger, had milder severity at
the baseline and had higher prevalence of response after 2-week treatment compared to another group (p <0.05).
After approaching remission of 4-week treatment, 100% patients had residual symptoms with the mean of 3.7 ±
0.9. These most common symptoms were other somatic symptoms (66.7%), poor concentration (55.6%) and
anxiety (50%).
Conclusions: Although obtaining the response of treatment is feasible, the prevalence of remission and
residual symptoms are still high.
Keywords: major depressive disorder (MDD), response, remission, residual symptoms
ĐẶT VẤN ĐỀ
Rối loạn trầm cảm chủ yếu (RLTCCY) là một
trong những rối loạn tâm thần thường gặp nhất,
khoảng 17% dân số trưởng thành từng trải qua ít
nhất một giai đoạn trầm cảm trong đời(1).
RLTCCY để lại những hậu quả nặng nề về sức
khoẻ cũng như chất lượng cuộc sống của người
bệnh(2). Dự báo, đến năm 2020, trong nhóm các
nguyên nhân gây mất khả năng lao động,
RLTCCY sẽ vươn lên đứng hàng thứ hai sau
nhóm các bệnh lý tim mạch(3).
Điều trị RLTCCY ngoài đạt lui bệnh về mặt
triệu chứng, mục tiêu giúp BN hồi phục hoàn
toàn về mặt chức năng luôn được đặt hàng
đầu(4). Theo nghiên cứu STAR*D, tỉ lệ đạt lui
bệnh ở nhóm bệnh nhân (BN) RLTCCY sau 8
tuần điều trị chỉ đạt 32,8%(5). Ngoài ra, nhiều
nghiên cứu cũng chỉ ra rằng, các triệu chứng tồn
dư trên nhóm BN đã đạt lui bệnh về triệu chứng
cũng ảnh hưởng đến quá trình phục hồi về mặt
chức năng của người bệnh, ảnh hưởng đến tiên
lượng lâu dài của bệnh(5-7). Có thể thấy, mặc dù
RLTCCY đã được quan tâm từ lâu nhưng hiệu
quả điều trị vẫn chưa thực sự mĩ mãn.
Ở Việt Nam, chưa có công bố nào về đáp
ứng điều trị trong RLTCCY cũng như ảnh
hưởng của các triệu chứng tồn dư ở những BN
sau khi lui bệnh. Chính vì vậy, chúng tôi quyết
định thực hiện nghiên cứu “Đánh giá đáp ứng
điều trị trên bệnh nhân rối loạn trầm cảm chủ
yếu tại phòng khám Tâm thần kinh Bệnh viện
Đại học Y Dược thành phố Hồ Chí Minh”.
Mục tiêu
Xác định tỉ lệ đáp ứng điều trị sau 2 tuần và
các yếu tố liên quan.
Xác định tỉ lệ lui bệnh sau 4 tuần và các yếu
tố liên quan.
Xác định tỉ lệ các triệu chứng tồn dư trên
bệnh nhân RLTCCY đã đạt lui bệnh.
ĐỐI TƯỢNG - PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Đối tượng nghiên cứu
Tất cả bệnh nhân mới được chẩn đoán Rối
loạn trầm cảm chủ yếu, từ 18 tuổi trở lên, tại
Phòng khám Tâm thần kinh, bệnh viện Đại học
Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh, trong khoảng
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 25 * Số 5 * 2021
Nghiên cứu Y học
Chuyên Đề Điều Dưỡng – Kỹ Thuật Y Học
431
thời gian từ tháng 6 đến tháng 7 năm 2019.
Tiêu chuẩn nhận vào
Bệnh nhân từ đủ 18 tuổi trở lên, mới được
chẩn đoán RLTCCY và chưa từng điều trị RL
này trước đây.
Tiêu chuẩn loại trừ
Bệnh nhân không đồng ý tham gia nghiên
cứu và bệnh nhân không trả lời được các thông
tin từ bản thu thập số liệu và bảng câu hỏi
HAM-D.
Phương pháp nghiên cứu
Thiết kế nghiên cứu
Nghiên cứu mô tả, theo dõi dọc, thực hiện
tiến cứu, có phân tích.
Cỡ mẫu
Dựa vào công thức ước lượng tỉ lệ của dân số
để ước tính cỡ mẫu:
N = (Z_((1-α/2))^2 p(1-p))/d^2
Trong đó:
n: cỡ mẫu tối thiểu cần thiết.
Z21-α: là trị số từ phân phối chuẩn với
Z21-α=1,962 tương ứng với α=0,05 (khoảng tin cậy,
CI 95%).
d: sai số cho phép, chọn d=0,1.
p=32,8%: tỉ lệ bệnh nhân Rối loạn trầm cảm
chủ yếu đạt được mức độ lui bệnh, theo nghiên
cứu STAR*D(5).
Thay vào công thức ta ước lượng được cỡ
mẫu tối thiểu cần thiết: n=85.
Công cụ để thu thập số liệu
Bảng thu thập số liệu được xây dựng dựa
trên mục tiêu nghiên cứu, tổng quan y văn,
tiêu chuẩn chọn vào mẫu và các biến số cần
thu thập. Có hai công cụ chính, gồm bảng câu
hỏi nghiên cứu và thang đánh giá trầm cảm
Hamilton 17 mục.
Phân tích thống kê
Số liệu thu thập được nhập và xử lý thống
kê bằng phần mềm SPSS 16.0. Các biến định
lượng: tính giá trị trung bình, trung vị, độ lệch
chẩn, giá trị lớn nhất, giá trị nhỏ nhất. Các biến
định tính: tính tỉ lệ, tính tần số, trình bày bằng
biểu đồ hoặc bảng. So sánh sự khác biệt giữa
các nhóm bằng phép kiểm Chi bình phương
hoặc Anova một chiều.
KẾT QUẢ
Đặc điểm dịch tể học và lâm sàng
101 BN thỏa tiêu chuẩn nhận vào và đồng ý
tham gia NC. Sau 4 tuần theo dõi, chúng tôi chỉ
thu thập được dữ kiện đầy đủ từ 96 BN, chiếm tỉ
lệ là 95%. Tuổi trung bình của dân số nghiên cứu
43,8 ± 13,5 tuổi (tuổi nhỏ nhất là 19 tuổi và lớn
nhất là 76 tuổi). Thời gian bệnh trung bình 18,6 ±
27,2 tháng (lâu nhất là 144 tháng và ngắn nhất là
0,5 tháng). Điểm HAMD-17 trung bình trước
điều trị là 25,5 ± 4 (thấp nhất là 18, lớn nhất là
39). Đặc điểm dịch tể học của nhóm nghiên cứu
được trình bày trong Bảng 1. Trong nhóm nghiên
cứu, tỉ lệ nữ-nam là 2.6:1, gần 90% đối tượng đi
học hoặc có việc làm.
Bảng 1. Đặc điểm dịch tể học và lâm sàng (n=96)
Đặc điểm
Tỉ lệ (%)
Giới tính
Nam
27,1
Nữ
72,9
Nhóm tuổi
18 – 24 tuổi
8,3
25 – 64 tuổi
85,4
Trên 64 tuổi
6,3
Nghề nghiệp
Đi học
3,1
Có việc làm
85,4
Không làm việc
11,5
Tình trạng hôn
nhân
Độc thân
13,5
Góa
2,1
Kết hôn
80,2
Li dị
4,2
Nơi sinh sống
TPHCM
27,1
Tỉnh khác
72,9
Mức độ nặng
RLTCY
Nhẹ
0
Trung bình
2,1
Nặng
21,9
Rất nặng
76
Có bệnh cơ thể
kèm
Có
43,8
Không
56,2
Thuốc điều trị
SSRI hoặc SNRI
96,9
Mirtazapine
3,1
Đánh giá cải thiện sau điều trị
Tuổi trung bình của hai nhóm BN có đáp
ứng và không đáp ứng sau 2 tuần điều trị lần
Nghiên cứu Y học
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 25 * Số 5 * 2021
Chuyên Đề Điều Dưỡng – Kỹ Thuật Y Học
432
lượt là 40,3 ± 12,3 tuổi và 51,5 ± 13,1 tuổi, khác
biệt này có ý nghĩa về mặt thống kê với p <0,001.
Tuổi trung bình của nhóm BN đạt lui bệnh và
không đạt lui bệnh sau 4 tuần điều trị lần lượt là
38,3 ± 11,5 tuổi và 47,1 ± 13,6 tuổi, khác biệt này
có ý nghĩa thống kê với p=0,02 (Bảng 2,3).
Bảng 2. Đặc điểm dịch tể học và lâm sàng (n=96)
Điểm HAMD-
17
Trung bình ±
Độ lệch chuẩn
Nhỏ nhất – lớn
nhất
p
Ban đầu
25,5 ± 4
18-39
<0,001
2 tuần
13,1 ± 2,8
9-20
4 tuần
9,2 ± 3,8
2-18
Bảng 3. Đặc điểm dịch tể học và lâm sàng (n=96)
Các mức độ đáp ứng điều
trị
Sau 2 tuần
Sau 4 tuần
Tần
số
Tỉ lệ
(%)
Tần
số
Tỉ lệ
(%)
Không đáp ứng
3
3,1
0
0
Đáp ứng một phần
27
28,1
19
19,8
Đáp ứng
66
68,8
41
42,7
Lui bệnh
0
0
36
37,5
Tiến hành phân tích hồi quy đa biến
logistic, chúng tôi có: biến phụ thuộc: đạt lui
bệnh sau 4 tuần điều trị; biến độc lập: tuổi
bệnh nhân, điểm HAM-D ban đầu, đạt đáp
ứng điều trị sau 2 tuần.
Mô hình hồi quy logistic thu nhận được là:
log (p/(1-p))=0,273-0,136X+2,345Y. Trong đó:
- p: xác suất BN đạt được lui bệnh sau 4 tuần;
- X: điểm HAM-D ban đầu;
- Y: BN đạt đáp ứng điều trị sau 2 tuần.
Như vậy, có mối tương quan yếu, ngược
chiều giữa điểm HAM-D ban đầu với khả năng
đạt lui bệnh sau 4 tuần và mối tương quan
mạnh, thuận chiều giữa việc đạt đáp ứng điều trị
sau 2 tuần với khả năng đạt lui bệnh sau 4 tuần
(Bảng 4).
Triệu chứng tồn dư sau 4 tuần điều trị
Trong nghiên cứu (NC) của chúng tôi, tỉ lệ
bệnh nhân có triệu chứng tồn dư sau khi đã đạt
lui bệnh là 100%. Về số lượng TCTD, BN có ít
TCTD nhất là 2 triệu chứng, nhiều nhất là 5 triệu
chứng, trung bình 3,7 ± 0,9 triệu chứng. Tỉ lệ
từng triệu chứng tồn dư được thể hiện ở Hình 1.
Bảng 4. So sánh đặc điểm dân số và lâm sàng của nhóm đạt lui bệnh và không đạt lui bệnh
Đáp ứng điều trị sau 2 tuần
Lui bệnh sau 4 tuần
Đạt (%)
Không (%)
p
Đạt (%)
Không (%)
p
Giới tính
Nữ
73,3
72,7
1,000
22,2
30
0,406
Tuổi
18 – 24 tuổi
10,6
3,3
0,012
8,3
8,3
0,609
25 – 64 tuổi
87,9
80
88,9
83,3
Trên 64 tuổi
1,5
16,7
2,8
8,3
Nghề nghiệp
HSSV
3
3,3
0,182
3,3
2,8
0,347
Có việc làm
89,4
76,7
91,7
81,7
Không làm việc
7,6
20
5,6
15
Nơi ở
TPHCM
25,8
30
0,805
33,3
23,3
0,286
Tình trạng hôn nhân
Độc thân
3,3
18,2
0,126
22,2
8,3
0,198
Góa
3,3
1,5
2,8
1,7
Kết hôn
86,7
77,3
72,2
85
Li dị
6,7
3
2,8
5
Mức độ nặng ban đầu
Nhẹ
0
0
0,487
0
0
0,034
Trung bình
3
0
5,6
0
Nặng
24,3
16,7
30,6
16,7
Rất nặng
72,7
83,3
63,9
83,3
Có bệnh cơ thể đi kèm
42,4
42,4
46,7
0,161
33,3
0,277
Thuốc điều trị SSRI/ SNRI
95,5
100
0,550
100
100
0,05
Đạt mức đáp ứng điều trị
94,4
53,3
< 0.001
Đạt
(TB±ĐLC)
Không
(TB±ĐLC)
p
Đạt
(TB±ĐLC)
Không
(TB±ĐLC)
p
Thời gian bệnh (tháng)
12,4±16,1
32,5±39.5
0.005
13,4±16,9
21,8±31,6
0,485
Điểm HAM – D ban đầu
25,1± 4
26,4±4
0.153
24,2±4,1
26,3±3,7
0,012
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 25 * Số 5 * 2021
Nghiên cứu Y học
Chuyên Đề Điều Dưỡng – Kỹ Thuật Y Học
433
Hình 1. Tỉ lệ các triệu chứng tồn dư
BÀN LUẬN
Đặc điểm dân số nghiên cứu
Nghiên cứu của chúng tôi ghi nhận số BN
nữ chiếm ưu thế, gần gấp 3 lần số BN nam. Theo
các sách bệnh học về Tâm thần, trong dân số
chung, tỉ lệ nữ giới mắc RLTCCY cao khoảng
gấp 2 lần so với nam giới(1,8). Tuy nhiên, NC của
chúng tôi chỉ thực hiện trong phạm vi PK Tâm
thần kinh của bệnh viện (BV) Đại học Y Dược
TP. Hồ Chí Minh nên kết quả sẽ có sự khác biệt.
Kết quả này tương đối cao so với kết quả của
một số nghiên cứu trên thế giới (tỉ lệ nữ/nam: 1,6
– 1,8/1)(9-11), khá tương đồng với một số nghiên
cứu(tỉ lệ nữ/nam: 2,7 – 2,9/1)(12-14). Kết quả cho
thấy BN nam mắc trầm cảm ở khu vực châu Á
“ngại” đi khám hơn so với BN nữ, có thể do
quan niệm xã hội về sự mạnh mẽ của nam giới
cũng như quan niệm chưa đúng của người bệnh
về vấn đề chẩn đoán và điều trị rối loạn này.
Nghiên cứu của chúng tôi ghi nhận tuổi
trung bình của dân số nghiên cứu là 43,8 ± 13,5
tuổi, với nhóm tuổi từ 25 – 64 tuổi chiếm ưu thế.
Các nghiên cứu khác về trầm cảm cũng cho kết
quả tương tự chúng tôi, như tác giả Phạm Thị
Minh Châu (41,2 ± 14,7 tuổi)(12), tác giả Bekhuis E
(47,9 ± 15,9 tuổi)(15), tác giả Kim TS (45,7 ± 15,9
tuổi)(13) và tác giả Wongpakaran T (44,9 ± 12,3
tuổi)(14). Khảo sát quốc gia của Thái Lan cũng ghi
nhận nhóm BN mắc RLTCCY cao nhất ở độ tuổi
45 – 54 tuổi(16). Kết quả ghi nhận từ nghiên cứu
STAR*D cũng cho thấy tuổi TB của BN tham gia
NC là 40,8 ± 13 tuổi, với nhóm tuổi từ 31 – 50
tuổi chiếm gần 50%(11).
Tóm lại, mặc dù thực hiện ở thời gian và
địa điểm khác nhau, trên dân số khác nhau,
nhưng các đặc điểm về dân số nghiên cứu của
chúng tôi khá tương đồng với các NC khác
trong và ngoài nước.
Đặc điểm RLTCCY
Qua phỏng vấn mặt đối mặt với các BN,
chúng tôi ghi nhận BN có thời gian bệnh ngắn
nhất là 2 tuần, trong khi dài nhất lên đến 12 năm.