Giáo trình dịch học bào vệ thực vật part 1

Chia sẻ: Afsjkja Sahfhgk | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:16

Thêm vào BST

Báo xấu

358
lượt xem 89
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

lời nói đầu Môn Dịch học bảo vệ thực vật là một trong những môn học chuyên môn quan trọng của trương trình đ o tạo kỹ sư Nông học, chuyên ngành Bảo vệ thực vật. Môn học Dịch học bảo vệ thực vật cung cấp những kiến thức cơ bản về thực tiễn về dịch học. Trong bảo vệ thực vật, những quy luật phát sinh, lan truyền, đường chỉ của các loài dịch hại chủ yếu làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến năng suất phẩm chất cây trồng nông nghiệp....

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình dịch học bào vệ thực vật part 1

Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o Tr−êng ®¹i häc n«ng nghiÖp Hµ Néi Chñ biªn GS.TS. H Quang Hïng GIÁO TRÌNH D CH H C B O V TH C V T (Dùng cho sinh viên ð i h c chuyên ngành B o v th c v t và Cây tr ng) H Néi- 2008 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..0
lêi nãi ®Çu M«n DÞch häc b¶o vÖ thùc vËt l mét trong nh÷ng m«n häc chuyªn m«n quan träng cña tr−¬ng tr×nh ® o t¹o kü s− N«ng häc, chuyªn ng nh B¶o vÖ thùc vËt. M«n häc DÞch häc b¶o vÖ thùc vËt cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ thùc tiÔn vÒ dÞch häc. Trong b¶o vÖ thùc vËt, nh÷ng quy luËt ph¸t sinh, lan truyÒn, ®−êng chØ cña c¸c lo i dÞch h¹i chñ yÕu l m ¶nh h−ëng nghiªm träng ®Õn n¨ng suÊt phÈm chÊt c©y trång n«ng nghiÖp. M«n häc cßn gióp ng−êi häc ph¸t hiÖn nh÷ng yÕu tè cña m«i tr−êng v ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña con ng−êi ¶nh h−ëng ®Õn ph¸t sinh ph¸t triÓn cña dÞch h¹i, trªn c¬ së ®ã ®Ò xuÊt biÖn ph¸p ng¨n chÆn, phßng chèng dÞch h¹i kÞp thêi, hîp lý. XuÊt ph¸t tõ môc tiªu ® o t¹o v vÞ trÝ m«n häc, trong qu¸ tr×nh biªn so¹n gi¶i tr×nh "DÞch häc B¶o vÖ thùc vËt", c¸n bé gi¶ng d¹y bé m«n c«n trïng, khoa n«ng häc ® cè g¾ng tr×nh b y khoa häc, ng¾n gän, cËp nhËt ®Ó ng−êi ®äc tiÕp thu v trÝch dÉn t i liÖu tham kh¶o dÔ d ng. Gi¶i tr×nh ®−îc ph©n c«ng biªn so¹n nh− sau: : GS.TS. H Quang Hïng Chñ biªn Ch−¬ng më ®Çu : GS.TS. H Quang Hïng Ch−¬ng I : GS.TS H Quang Hïng Ch−¬ng II : GS.TS H Quang Hïng Ch−¬ng III : TS §Æng ThÞ Dung Ch−¬ng IV : PGS. TS NguyÔn ThÞ Kim Oanh Ch−¬ng V : TS §Æng ThÞ Dung Ch−¬ng VI : PGS. TS NguyÔn ThÞ Kim Oanh Ch−¬ng VII : TS §Æng ThÞ Dung Ch−¬ng VIII : PGS. TS NguyÔn ThÞ Kim Oanh Ch−¬ng IX : GS.TS. H Quang Hïng Mét sè néi dung v h×nh ¶nh minh häa trong gi¸o tr×nh ®−îc tham kh¶o, trÝch dÉn chñ yÕu tõ c¸c t i liÖu tham kh¶o viÕt ë phÇn cuèi gi¸o tr×nh. Do ®iÒu kiÖn v thêi gian cã h¹n cho nªn trong biªn soan gi¸o tr×nh khã tr¸nh khái thiÕu sãt. Chóng t«i mong nhËn ®−îc ý kiÕn ®ãng gãp cña b¹n ®äc v ®ång nghiÖp ®Ó lÇn xuÊt b¶n kÕ tiÕp sÏ ho n chØnh h¬n. C¸c t¸c gi¶. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..1
Bµi më ®Çu 1. VÞ trÝ, môc ®Ých vµ yªu cÇu m«n häc 1.1.VÞ trÝ m«n häc - M«n häc dÞch häc BVTV d¹y cho sinh viªn n¨m thø t− v häc viªn cao häc (Th¹c sü) chuyªn ng nh BVTV, chuyªn ng nh c©y trång, di truyÒn chän t¹o gièng, c«ng nghÖ sinh häc. - M«n häc cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n v thùc tiÔn vÒ dÞch häc trong B¶o vÖ thùc vËt, sau khi ® häc nh÷ng m«n häc chuyªn s©u cña khoa häc b¶o vÖ thùc vËt. - DÞch häc BVTV l m«n häc khoa häc nghiªn cøu c¸c qui luËt ph¸t sinh, lan truyÒn, ®−êng chØ cña c¸c lo¹i dÞch h¹i (dÞch h¹i chñ yÕu) trong s¶n suÊt n«ng nghiÖp, cho nªn m«n häc gióp häc viªn hiÓu ®−îc nh÷ng quy luËt kh¸ch quan ®ã v ph¸t hiÖn nh÷ng yÕu tè cã thÓ l m ph¸t sinh ph¸t triÓn nh÷ng lo i dÞch h¹i c©y trång, trªn c¬ së ®ã ®Ò suÊt nh÷ng biÖn ph¸p kh«ng cho c¸c lo i dÞch h¹i chñ yÕu ph¸t sinh hoÆc ng¨n c¶n chóng lan truyÒn trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. 1.2. Môc ®Ých, yªu cÇu m«n häc - Môc ®Ých: M«n häc dÞch häc BVTV cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ dÞch tÔ häc cña dÞch h¹i chñ yÕu c©y trång n«ng nghiÖp, diÔn thÓ c¸c vô dÞch v c¸c yÕu tè sinh th¸i ¶nh h−ëng, ph−¬ng ph¸p dù tÝnh dù b¸o nguy c¬ dÞch h¹i. Trªn c¬ së ®ã ®Ò suÊt biÖn ph¸p phßng ngõa v dËp dÞch ®¹t hiÖu qu¶ kinh tÕ, m«i tr−êng v x héi. -Yªu cÇu: + Häc viªn n¾m ®−îc nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ dÞch häc BVTV sù cÇn thiÕt tiÕn h nh nghiªn cøu x¸c ®Þnh ®èi t−îng v ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu dÞch häc BVTV. + Häc viÖn hiÓu dÞch h¹i v t×nh h×nh g©y h¹i cña chóng trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp; nh÷ng yÕu tè sinh th¸i ¶nh h−ëng ®Õn sù suÊt hiÖn, diÔn thÓ, lan truyÒn… cña c¸c lo i dÞch h¹i chñ yÕu, nguy c¬ cña dÞch h¹i. + Häc viªn n¾m ®−îc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu qu¸ tr×nh h×nh th nh, lan truyÒn, ®−êng chØ cña c¸c lo i dÞch h¹i trong dÞch häc BVTV. §Ó gi¶i thÝch v× sao? nh− thÕ n o? m mét sè lo i dÞch h¹i trë th nh tac nh©n g©y h¹i nguy hiÓm cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp; nh÷ng yÕu tè g×? ® thóc ®Èy sù tån t¹i cña c¸c lo i dÞch h¹i chñ yÕu trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. + Häc viªn hiÓu dÞch häc BVTV kh«ng ph¶i l m«n khoa häc lý thuyÕt m l m«n khoa häc cã gi¸ trÞ thùc tiÔn tõ ®ã häc viªn cã kh¶ n¨ng ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ dÞch h¹i ®Ò xuÊt biÖn ph¸p ng¨n ngõa, thanh to¸n c¸c laäi dÞch h¹i võa b¶o vÖ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp , võa b¶o vÖ m«i tr−êng sèng cña con ng−êi, ®éng vËt nu«i. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..2
+ Häc viªn biÕt vËn dông thèng kª häc trong ®¸nh gi¸ (Pest Risk Asscssments) nguy c¬ dÞch h¹i, m« h×nh ho¸ biÕn thÓ cña dÞch h¹i v hiÖu qu¶ kinh tÕ, x héi, m«i tr−êng khi ¸p dông c¸c biÖn ph¸p phßng ngõa, ng¨n chÆn dÞch h¹i. + Häc viªn cã kh¶ n¨ng truyÒn b¸ th«ng tin, khuyÕn c¸o ng−êi n«ng d©n tham gia ph¸t hiÖn, phßng ngõa, ng¨n chÆn kÞp thêi dÞch h¹i c©y trång n«ng nghiÖp. 2. Mét sè kh¸i niÖn c¬ b¶n vÒ dÞch häc BVTV. - DÞch häc BVTV (Epidemiology in Plant Protection) l m«n khoa häc nghiªn cøu c¸c quy luËt ph¸t sinh, lan truyÒn, ®×nh chØ c¸c lo i dÞch h¹i s¶n xuÊt n«ng nghiÖp v nh÷ng biÖn ph¸p phßng ngõa, ng¨n chÆn chóng. - DÞch häc (Epidemiology) víi mét nh khoa häc bÖnh c©y DÞch häc l mét m«n khoa häc cña bÖnh trong quÇn thÓ nh÷ng nghiªn cøu vÒ sù ph¸t triÓn v lan truyÒn cña bÖnh còng nh− c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn sù lan truyÒn cña bÖnh còng nh− c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn lan truyÒn cña chóng. Nãi mét c¸ch nguyªn häc (Etymologically) hay nguån gèc lÞch sö cña mét tõ. epi: Nghi tõ tiÕng Hy l¹p l cã quan hÖ gÇn hay dùa trªn, chØ mét sù gia t¨ng ®ang tíi nhanh. demos: Cã nghÜa l nh÷ng ng−êi Epidenmios: Cã nghÜa l C¸i g× ë gi÷a nh÷ng con ng−êi Epidemic: Sù t¨ng lªn c¶u bÖnh trong quÇn thÓ vËt chñ c©y trång theo kh«ng gian v thêi gian §Ó miªu t¶ bÖnh trªn c©y tõ epiphytotic l ®óng h¬n c¶ nh÷ng Ýt dïng phæ biÕn (bëi v× Fytos tõ Hy L¹p cã nghÜa l C©y) - DÞch häc m« t¶(Descriptive epidemiology) cã nghÜa l miªu t¶ dÞch h¹i v yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn chóng - DÞch häc sè l−îng, ®Þnh l−îng (quanLitative epidemiology) cã nghÜa l ®Þnh l−îng hay ®o kÝch th−íc kh¸c cña dÞch h¹i - DÞch häc so s¸nh (Compartive epidemiology) cã nghÜa l so s¸nh c¸c dÞch h¹i kh¸c nhau (chóng cã thÓ cïng dÞch h¹i nh−ng ë hÖ sinh th¸i kh¸c nhau hoÆc thËm chÝ c¸c dÞch h¹i kh¸c nhau) - Chu kú sèng trùc tiÕp (Direct life cycle. trong ®ã mét lo i ký sinh ®−îc chuyÓn v o tõ mét vËt chñ tíi chu kú tiÕp theo m kh«ng cÇn mét vËt chñ trong thêi gian hoÆc vect¬ cña lo i kh¸c. - DÞch häc sinh th¸i (Ecological Epidemiology) mét nh¸nh cña dÞch nh− liªn kÕt qu¶ cña ph¶n øng sinh th¸i gi÷a quÇn thÓ vËt chñ v t¸c nh©n ký sinh. - DÞch ®éng vËt (Epizootic. mét dÞch xuÊt hiÖn trªn quÇn thÓ vËt chñ l thùc vËt. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..3
- BÖnh dÞch ph©n bè réng (Pandemic. mét dÞch h¹i ph©n bè réng trong kh«ng gian. - Lan truyÒn bÖnh (Transinission) qu¸ tr×nh mét dÞch h¹i chuyÓn tõ vËt chñ, vïng g©y h¹i n y sang sinh vËt chñ, vïng g©y h¹i n y sang vËt chñ, vïng g©y h¹i míi. Cã hai kiÓu truyÒn lan ngang v th¼ng ®øng. - DÞch h¹i (Pest) bÊt kú lo i, chñng hoÆc nßi sinh häc cña thùc vËt, ®éng vËt, vi sinh vËt g©y h¹i thùc vËt (c©y trång) v s¶n phÈm cña c©y trång. - DiÖn tÝch phi dÞch h¹i (Pest frec Area. mét diÖn tÝch trång trät ë ®ã laßi dÞch h¹i chñ yÕu kh«ng xuÊt hiÖn khi ®−îc biÓu thÞ b»ng dÊu hiÖu khoa häc. - Ph©n tÝch nguy c¬ dÞch h¹i (Pest rick Analysis) qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ dÊu hiÖu sinh häc, kinh tÕ v khÝa c¹nh khoa häc kh¸c cña dÞch h¹i ®Ó quyÕt ®Þnh liÖu dÞch h¹i ®ã nªn cÇn ®iÒu khiÓn. 3. LÞch sö ph¸t triÓn m«n häc. DÞch häc BVTV l m«n khoa häc cæ nh−ng còng l m«n t−¬ng ®èi trÎ trong khoa häc BVTV. DÞch häc BVTV l cæ v× ngay tõ thêi cæ khi con ng−êi ph¶i ®èi phã víi dÞch h¹i c©y trång n«ng nghiÖp b»ng h ng lo¹t nh÷ng biÖn ph¸p th« s¬. DÞch häc BVTV l trÎ v× míi ph¸t triÓn m¹nh khi c¸c m«n häc, ng nh häc cã liªn quan h×nh th nh v ph¸t triÓn nh−: Thèng kª, VËt lý, Sinh th¸i häc, KhÝ t−îng häc, X héi häc, To¸n häc, Kinh tÕ häc, Tin häc v khoa häc m¸y tÝnh… 3.1. DÞch häc thêi cæ ®¹i. Nh÷ng kiÕn thøc s¬ gi¶n vÒ dÞch häc ® xuÊt hiÖn g¾n liÒn víi nhu cÇu cña thùc tiÔn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, giao l−u h ng ho¸ gi÷a c¸c vïng, c¸c n−íc. Nh÷ng vô dÞch x¶y ra trong thêi k× n y ® cung cÊp nh÷ng dÊu hiÖu ®Çu tiªn quan s¸t, nghiªn cøu vÒ dÞch h¹i, ®iÒu kiÖn suÊt hiÖn lan truyÒn cña chóng, mèi quan hÖ gi÷a dÞch h¹i, ®iÒu kiÖn m«i tr−êng v ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña con ng−êi. Nh÷ng kh¸i niÖm vÒ tÝnh chèng chÞu, miÔn dÞch häc cña c©y ®−îc h×nh th nh ë møc s¬ khai. 3.2. DÞch häc thêi kú phong kiÕn. Sù ph¸t triÓn kinh tÕ nãi chung, s¶n xuÊt n«ng nghiÖp nãi riªng trong thêi k× nay ® l m thay ®æi lùc l−îng x héi, thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña nhiÒu ng nh khoa häc. Trªn c¬ së kinh nghiÖm ng¨n ngõa phßng chèng c¸c lo¹i dÞch haÞ c©y trång nhiÒu kh¸i niÖm mang tÝnh chÊt khoa häc vÒ c¸c quy luËt ph¸t sinh, lan truyÒn ®−êng chØ cña c¸c lo i dÞch h¹i s¶n xuÊt n«ng nghiÖp v c¸c biÖn ph¸p ng¨n ngõa, tiªu diÖt dÞch h¹i ® ra ®êi nh»m tr¸nh l©y lan cña dÞch h¹i tõ vïng n y sang vïng kh¸c, n−íc n y sang n−íc kh¸c. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..4
3.3. DÞch häc trong thêi kú ph¸t triÓn T− b¶n chñ nghÜa. §©y l thêi kú m sù c¹nh tranh trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, trong giao l−u bu«n b¸n s¶n phÈm n«ng nghiÖp t¨ng lªn mét c¸ch m¹nh mÏ, nhiÒu n«ng d©n nghÌo ph¶i bá ruéng v o th nh thÞ ®Ó kiÕm sèng; NhiÒu cuéc chiÕn tranh x©m l−îc cïng víi nh÷ng vô dÞch lín s¶y ra liªn tôc ® l m ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng sinh th¸i, ®Õn søc khoÎ con ng−êi v ®éng vËt nu«i. NhiÒu ng nh khoa häc trong thêi kú n y ® ph¸t triÓn l m c¬ së ph©n tÝch nguyªn nh©n c¸c vô dÞch, nguy c¬ cña dÞch h¹i chñ yÕu trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. §ång thêi sö dông nh÷ng hiÓu biÕt ®ã ®Ó ng¨n ngõa thanh to¸n cã hiÖu qu¶ c¸c lo i dÞch h¹i võa b¶o vÖ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp võa b¶o vÖ m«i tr−êng sinh th¸i. 3.4. DÞch häc BVTV ph¸t triÓn ë ViÖt Nam. - Tr−íc c¸ch m¹ng th¸ng 8, n−íc ta l mét n−íc thuéc ®Þa, l¹c hËu vÒ kinh tÕ, v¨n ho¸ v khoa häc. Nh©n d©n ®Æc biÖt l ng−êi n«ng d©n lao ®éng cùc khæ d−íi ¸ch, ¸p bøc bãc lét cña bän thùc d©n phong kiÕn. Trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, nhiÒu vô dÞch suÊt hiÖn lan truyÒn v g©y ra nhiÒu thiÖt h¹i ®¸ng kÓ, ng−êi n«ng d©n thiÕu hiÓu biÕt ® nh ph¶i bã tay, mong chê v o trêi ®Êt, thÇn th¸nh ®Ó ng¨n ngõa dÞch h¹i. - Sau c¸ch m¹ng th¸ng 8, c¸c ho¹t ®éng b¶o vÖ thùc vËt cña n−íc ta b¾t ®Çu do chÝnh c¸n bé ViÖt Nam thùc hiÖn, chóng ta cßn rÊt nhiÒu h¹n chÕ, yÕu kÐm c¶ vÒ kiÕn thøc, t i liÖu, ph−¬ng tiÖn c¬ së vËt chÊt cho ®iÒu tra nghiªn cøu, lÉn ®éi ngò c¸n bé cã ®ñ tr×nh ®é chuyªn m«n. HÇu hÕt c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ thùc tr¹ng dÞch h¹i c©y trång, diÔn thÓ v sù lan truyÒn cña chóng còng nh− biÖn ph¸p phßng chèng, ng¨n ngõa dÞch h¹i, ta cßn ph¶i dùa v o t i liÖu n−íc ngo i v mét sè Ýt do Ph¸p ®Ó l¹i hoÆc nhê sù h−íng dÉn cña chuyªn gia n−íc ngo i. Víi môc tiªu phôc vô s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®¸p øng nhu cÇu cña xuÊt khÈu v trong n−íc, nh÷ng ng−êi l m c«ng t¸c BVTV ë n−íc ta ® cã nhiÒu th nh tÝch to lín trong c«ng cuéc ng¨n ngõa, phßng chèng c¸c vô dÞch g©y h¹i s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. + Chóng ta dÇn dÇn hÖ thèng ®−îc th nh phÇn lo i dÞch h¹i, t×m hiÓu sù ph¸t sinh, lan réng cña c¸c lo i dÞch h¹i chñ yÕu ë mçi hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp nhÊt ®Þnh, t×m hiÓu v x¸c ®Þnh nh÷ng yÕu tè ph¸t sinh dÞch h¹i mang tÝnh ®Æc thï. + Thùc nghiÖm v ®Ò suÊt c¸c biÖn ph¸p ng¨n ngõa thanh to¸n c¸c lo i dÞch h¹i ®Ó võa b¶o vÖ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, võa b¶o vÖ m«i tr−êng sinh th¸i, søc khoÎ céng ®ång. C©u hái «n tËp: C©u 1. Tr×nh b y mét sè kh¸I niÖm vÒ Dich häc B¶o vÖ thùc vËt, cho vÝ dô. C©u 2. Tr×nh b y ng¾n gän lÞch sö nghiªn cøu Dich häc B¶o vÖ thùc vËt trªn thÕ giíi v ë ViÖt Nam. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..5
Ch−¬ng 1. DÞch h¹i vµ t×nh h×nh g©y h¹i cña chóng ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp 1. DÞch h¹i c©y trång n«ng nghiÖp - DÞch h¹i l g×? DÞch h¹i l bÊt kú lo i, chñng, nßi sinh häc cña thùc vËt, ®éng vËt, vi sinh vËt g©y h¹i c©y trång v s¶n phÈm cña c©y trång. (Theo FAO 1990, söa l¹i FAV 1995, C«ng −íc quèc tÕ 1997). DÞch h¹i bao gåm bÊt cø c¬ thÓ sèng n o g©y h¹i c©y trång hoÆc g©y ra thiÖt h¹i ®èi víi lîi Ých l¹i c©y trång cña con ng−êi. §Þnh nghÜa dÞch h¹i cã thÓ thay ®æi theo nhiÒu ®iÒu chuÈn kh¸c nhau, nh−ng ®Þnh nghÜa chung nhÊt cña dÞch h¹i l bÊt kú lo i thùc vËt, ®éng vËt n o g©y h¹i hay l m t¸c h¹i tíi con ng−êi, ®éng vËt nu«i, c©y trång, s¶n phÈm cña c©y trång thËm trÝ l m quÊy nhiÔu víi………g©y ¶nh h−ëng h¹i. - DÞch häc cã ý nghÜa kinh tÕ l dÞch h¹i g©y ra thiÖt h¹i ®¸ng kÓ cho c©y trång l m gi¶m ®¸ng kÓ n¨ng suÊt, phÈm chÊt c©y trång, l m ¶nh h−ëng tíi quyÒn lîi ng−êi s¶n xuÊt (n«ng d©n). - Phøc hîp dÞch h¹i: Trong ®iÒu kiÖn th«ng th−êng, trªn quéng hay ngay trªn c©y trång bÞ tÊn c«ng bëi nhiÒu lo i (nhãm) dÞch h¹i. §Ó phßng chèng chóng ta ph¶i x¸c ®Þnh cÈn thËn lo i dÞch h¹i nguy hiÓm (KEYPESTS) v phèi hîp h i ho c¸c biÖn ph¸p. - Phæ dÞch h¹i l tæng sè d¹ng hay lo i dÞch h¹i tÊn c«ng g©y h¹i mét lo¹i c©y trång n o ®ã v cã liªn quan trªn mét diÖn tÝch trång trät nhÊt ®Þnh. 2. T×nh h×nh g©y h¹i cña dÞch h¹i ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. 2.1. T×nh h×nh g©y h¹i cña dÞch h¹i ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp trªn thÕ giíi. - BÖnh h¹i c©y trång bao gåm NÊm, vi khuÈn, viruts Phytoplasnea chóng xuÊt hiÖn, lan réng v g©y h¹i ®¸ng kÓ ®Õn n¨ng suÊt, phÈm chÊt s¶n phÈm n«ng nghiÖp thËm chÝ cßn l m ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng sinh th¸i. NhiÒu lo¹i bÖnh g©y h¹i h¹t gièng, c©y con ë v−ên −¬m, nguyªn vËt liÖu nh©n gièng, ®Æc biÖt nh÷ng lo i bÖnh l ®èi t−îng kiÓm dÞch thùc vËt. + BÖnh th¸n thñ Gromerella cingulata (giai ®o¹n b o tö Colletotrichun glocosporioides) g©y h¹i kh¸ phæ biÕn v nguy hiÓm trªn Xo i v mét sè c©y ¨n qu¶ ë Philippines chóng h¹i c¸c bé phËn cña c©y v ë c¸c giai ®o¹n sinh tr−ëng (Podesimo; Demy 1978). T¹i Ên §é bÖnh th¸n thñ trªn g©y h¹i phæ biÕn trong c¸c v−ên c©y ¨n qu¶. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..6
+ BÖnh phÊn tr¾ng Oidium mangifera l bÖnh h¹i phæ biÕn v quan träng trªn Xo i v c©y ¨n qu¶ kh¸c ë Ên §é, Th¸i Lan (Bose; Mitha 1982). + BÖnh c©y h−¬ng lóa do nÊm Ephelis orygae Syd g©y h¹i m¹nh ë Ên §é, Trung Quèc, Th¸i lan (Ou 1985) nÊm Ephelis orygae l©y truyÒn qua h¹t. + BÖnh nÊm Botrytis cinerea g©y h¹i phæ biÕn trªn rau ë nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi (VISTA - §¹i häc Illinois 2000). + BÖnh Phytophthona xuÊt hiÖn, lan réng v g©y h¹i th nh dÞch trªn rau, d−a chuét hä Curcubitac (Margaret Tutlle 2001). + BÖnh Xanthomonas campestrispv, xuÊt hiÖn, lan réng v g©y h¹i th nh dÞch trªn rau hä hoa thËp tù ë Mü v nhiÒu n−íc kh¸c (Margaret Tutlle, §¹i häc Cornell 1994). - BÖnh Viruts SMV h¹i ®Ëu t−¬ng ® trë th nh bÖnh h¹i nguy hiÓm nhiÒu vïng trång ®Ëu t−¬ng ë Trung Quèc, § i Loan, Th¸i Lan m nguån ph¸t t¸n l nh÷ng h¹t ®Ëu t−¬ng cã RÖp Aphis nh− Vector truyÒn bÖnh (Chen Yongxuan, Xin Baidi… 1998) - BÖnh thèi ®en cæ rÔ l¹c do nÊm Aspergillusnigen van Tieghem g©y ra. BÖnh phæ biÕn v g©y h¹i nguy hiÓm th nh dÞch ë nhiÒu n−íc trång l¹c trªn thÕ giíi (Feakin 1973; Subrahmanyam etall 1990). - BÖnh nÊm Fusarium pseudograminearum v Fusecrium gramineraum g©y h¹i nghiªm träng trªn lóa mú ë Mü, óc v nhiÒu n−íc ch©u ©u kh¸c(trung t©m nghiªn cøu hîp t¸c b¶o vÖ thùc vËt nhiÖt ®íi 2002). - BÖnh nÊm Sphaerotheca fulyginea Schlecht. XuÊt hiÖn, lan réng v th nh dÞch trªn bÇu bÝ ë New Zealand, Mü, óc, v nhiÒu n−íc kh¸c (L.H. Cheah, J.K Cok 1996). - TuyÕn trïng Aphelenchoides sitzemabosi v A. fragariac g©y h¹i th nh dÞch trªn c©y c¶nh ë nhiÒu n−íc (Vista, §¹i häc Illinois, Mü n¨m 2000). - BÖnh Virus g©y kh¶m tiªu ng« ®Æc biÖt ng« ®−êng ë Mü ® trë th nh dÞch trong mét sè n¨m gÇn ®©y (Thomas A: zithen.2001). - BÖnh nÊm Ramularia collo - cygni ® xuÊt hiÖn lan réng v trë th nh dich h¹i trªn lóa m¹ch ë New Zealand v o nh÷ng n¨m 80 - 90 cña thÕ kû qua (I.C. Harvey. 2002). - Ch©u chÊu ® n Schistocerca gregaria Forsk cã sè l−îng phong phó (ng−êi ta ® tÝnh ®−îc 50x 106 c¸ thÓ lo i ch©u chÊu n y/1km2) mçi c¸ thÓ n¨ng 2gam chóng cã thÓ ¨n trªn 50 lo¹i c©y trång, cã thÓ ¨n 100.000 tÊn rau/ng y. Theo dÉn liÖu thèng kª ch©u chÊu ® n S.gregareri di chuyÓn th nh ® n rÊt lín, th−êng g©y dÞch ë nhiÒu n−íc Ch©u Phi 1944 chóng g©y h¹i 7 triÖu c©y nho ë LiBi, v o n¨m 1957 chóng g©y h¹i 6000 tÊn cam ë Guinea, 167.000 tÊn Ngò cèc. ë Ethiopia v o n¨m 1958. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..7
- Ch©u chÊt di c− Locusta migratiria ph©n bè ë Nam Phi. Uganda, céng ho Malages, ë mét sè n−íc nhiÖt ®íi §«ng Nam ¸. Ch©u chÊu sèng th nh ® n di c− bao phñ trªn diÖn tÝch c©y trång h ng 100ha (kho¶ng 100con /m2) chóng cã thÓ ¨n 1000 tÊn rau/ ng y. V o nh÷ng n¨m 1948 - 1951 ch©u chÊu th nh dÞch h¹i trªn 35.000 ha trång lóa v mÝa ë Madagaria. Theo t¹p chÝ Encyclopedia Pargon cña ý th× con ch©u chÊu lín nhÊt tõ tr−íc ®Õn nay m con ng−êi b¾t ®−îc cã chiÒu d i c¬ thÓ 0,75m, s¶i c¸nh 1,78m nÆng 9kg ®−îc thu b¾t ë miÒn nam Ethiopia v o n¨m 1957 (hiÖn nay mÉu vËt ®−îc phôc chÕ, l−u gi÷ ë ViÖn b¶o t ng tù nhiªn Roma, Italya.. - Bä xÝt d i Leptocorisa acuta Thuuberg l lo i s©u h¹i lóa nguy hiÓm. Chóng th−êng xuÊt hiÖn víi sè l−îng lín, ph¸t t¸n th nh dÞch ë Ên §é, Indonesia, Pakistan, Malaysia. Srilanca, Myanma, Philipines v o nh÷ng n¨m 70 - 80 cña thÕ kû 20 g©y h¹i 40 - 50% n¨ng suÊt lóa, mét sè ®iÓm cã thÓ bÞ mÊt tr¾ng. - RÇy xanh ®u«i ®en Nephotettix virescent Distfant ngo i g©y h¹i trùc tiÕp l¸ lóa, rÇy cßn l vector truyÒn bÖnh. Tungro (mét sè bÖnh nguy hiÓm do nghÒ trång lóa ë c¸c n−íc nhiÖt ®íi ch©u ¸) nh− vô dÞch bÖnh Tungro x¶y ra v o n¨m 1971 ® g©y h¹i h ng tr¨m ngh×n ha lóa ë Philipines, h ng ngh×n ha lóa ë Malaysia. - RÖp Toxoptera graminum Rond. § trë th nh dÞch h¹i nguy hiÓm cho lóa mú v mét sè c©y trång hä nh ho th¶o. N¨m 1944 - 1945 rÖp g©y h¹i l m gi¶m 80 -100% n¨ng suÊt lóa mú ë Urugoay. - KiÕn h¹i c©y Acromyrmex octospinosus Reich trë th nh 1 trong nh÷ng nhãm dÞch h¹i nguy hiÓm trªn c©y trång ë T©n ThÕ giíi. ThiÖt h¹i do chóng g©y ra cã thÓ so víi thiÖt h¹i do ch©u chÊu t n ph¸ c©y trång ë c¸c n−íc Ch©u phi, Trung ¸. - Mät ®ôc c nh c phª Xyloborus morstatti l lo i s©u h¹i nghiªm träng c¸c n−¬ng trång c phª Robusta g©y ra thÊt thu h¬n 20% n¨ng suÊt h ng n¨m. V o n¨m 1951 - 1956 mät ®ôc c nh l m 20% c©y c phª bÞ chÕt ë Venezuella. Mät trë th nh dÞch h¹i c phª ë Trinidad (Mü) v o nh÷ng n¨m 50 thÕ kû 20. Mät ®ôc c nh l s©u h¹i nghuy hiÓm cho nghÒ trång c phª suÊt 60 n¨m quan ë Sirilanka g©y tæn thÊt nghiªm träng 20% n¨ng suÊt. - S©u hång h¹i b«ng Pectinophora gossypiella Sannd l lo i s©u h¹i cã kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn , lan réng th nh dÞch. H ng n¨m s©u hång g©y tæn thÊt trung b×nh 15 - 25% s¶n l−îng b«ng ë Ên §é, Ai CËp, g©y thiÖt h¹i nghiªm träng, thÊt thu n¨ng suÊt nhÊt cho nghÒ trång b«ng ë Trung Quèc, Liªn X« cò v o nh÷ng n¨m 1940 - 1950 cña thÕ kû 20. S©u hång trë th nh dÞch h¹i b«ng nguy hiÓm ë Brazil g©y thÊt thu 25 - 30% n¨ng suÊt b«ng. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..8
- S©u ®ôc th©n 5 v¹ch Chilo supressalyis Waluer ®−îc coi l s©u h¹i lóa nguy hiÓm ë NhËt, H n Quèc, § i Loan, Trung Quèc trong nhiÒu n¨m qua. - S©u Gai Hispa arsuigera Olivier trë th nh dÞch h¹i g©y thÊt thu n¨ng suÊt lóa tõ 20 - 65% ë Bangladesh, 39 - 65 % ë Ên §é trong nhiÒu n¨m qua. - S©u gai Hispa armigera Olivier trë th nh dÞch g©y thÊt thu n¨ng suÊt lóa tõ 20 - 65%, ë Bangladesh 39 - 65% ë Ên §é trong nhiÒu n¨m qua. - Bä c¸nh cøng Brontispa longissima Gestro ® trë th nh s©u h¹i nghiªm träng trªn c©y dõa ë Java (Indonexia. . Mo. 1965 kho¶ng 55.000 c©y dõa bÞ bä c¸nh cøng ph¸ ë 3 huyÖn thuéc Java v o n¨m 1940. Vô bä c¸nh cøng còng x¶y ra ë ®¶o Solomon 1929. 2.2. T×nh h×nh g©y h¹i cña dÞch h¹i ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë ViÖt Nam. Nh÷ng n¨m tr−íc ®©y theo chñ tr−¬ng ph¸t triÓn c©y l−¬ng thùc, rau, m u cña nh n−íc, cho nªn chóng ta míi tËp trung ph¸t hiÖn, chØ ®¹o phßng chèng dÞch h¹i trªn c©y lóa ®Ó gãp phÇn b¶o ®¶m an ninh l−¬ng thùc quèc gia. Theo b¸o c¸o cña Cô b¶o vÖ thùc vËt, c¸c vô dÞch cña dÞch h¹i tõ n¨m 1975 ®−îc liÖt kª gåm: 1977 - 1979 DÞch rÇy n©u (N. lugens Stall) ® g©y thiÖt h¹i trªn 200.000ha lóa ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long. 1978 - 1980 DÞch s©u n¨n ® g©y thiÖt h¹i 11.000ha lóa ë c¸c tØnh miÒn Trung (B×nh TrÞ Thiªn, Phó Kh¸nh…) 1984 - 1987 DÞch s©u ®ôc th©n g©y h¹i ®¸ng kÓ cho lóa ë nhiÒu tØnh miÒn B¾c, khu 4 cò. DiÖn tÝch bÞ h¹i nÆng trªn 1triÖu ha. 1986 - 1987 DÞch bä s¸t d i xuÊt hiÖn, g©y h¹i nghiªm träng ë nhiÒu vïng trång lóa cña Thanh Ho¸, NghÖ An, H TÜnh, mét sè diÖn tÝch thÊt thu n¨ng suÊt trªn 70%. 1990 - 1991 DÞch s©u cuèn l¸ nhá g©y h¹i lóa trªn diÖn réng ë kh¾p c¸c tØnh trång lóa ë n−íc ta. 1992 - 1995 DÞch ®¹o «n ® g©y h¹i gÇn 300.000 ha ë kh¾p c¸c vïng trång lóa miÒn B¾c ViÖt Nam. 1995 - 1997 DÞch chuét h¹i lóa b¾t ®Çu xuÊt hiÖn g©y h¹i m¹nh trong c¶ n−íc tõ nh÷ng n¨m 1990 ë n−íc ta c¸c tØnh §ång b»ng S«ng Cöu Long: Chuét trë th nh mét trong 9 nhãm dÞch h¹i chñ yÕu, th−êng xuyªn g©y h¹i trªn lóa. H ng n¨m chuét h¹i trung b×nh 150.000 ha lóa. 1995 - 1997 DÞch èc b−¬i v ng xuÊt hiÖn v g©y h¹i nghiªm träng v ®¸ng kÓ ë vïng trång lóa cña c¶ n−íc. Trë th nh dÞch h¹i kiÓm dÞch 1998 v dÞch h¹i nguy hiÓm 2000. §Æc biÖt ë vïng trång lóa sa kh«ng chñ ®éng ®iÒu khiÓn ®−îc n−íc. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..9
Theo thèng kª cña Côc BVTV trong 5 n¨m qua tõ 1999 - 2005 cã 9 nhãm dÞch h¹i chñ yÕu (3 nhãm lo i c«n trïng, 4 nhãm lo i bÖnh, 2 nhãm lo i ®éng vËt kh¸c. th−êng xuyªn g©y h¹i nÆng trªn lóa. Ngo i 9 nhãm lo i dÞch trªn cßn cã 4 lo i dÞch h¹i ®−îc ghi nhËn h¹i lóa trªn diÖn réng l bä xÝt d i, bä trÜ, bÖnh lóa cá, n¨m 200 l bä xÝt d i bä trÜ v bÖnh v ng lïn. + Xu thÕ g©y h¹i cña rÇy n©u, rÇy l−ng tr¾ng cã chiÒu h−íng gi¶m. + S©u ®ôc th©n h¹i lóa cã xu thÕ g©y h¹i t−¬ng ®èi æn ®Þnh, víi diÖn tÝch bÞ h¹i h ng n¨m 270.000 ha c¸c tØnh trång lóa ë miÒn B¾c bÞ h¹i nÆng h¬n miÒn Nam. + BÖnh kh« v»n cã xu thÕ gi¶m g©y h¹i. + BÖnh ®¹o «n cã diÖn tÝch bÞ h¹i t−¬ng ®èi cao h ng n¨m diÖn tÝch lóa bÞ h¹i tõ 240.000 - 260.000 ha. N¨m 2002 diÖn tÝch bÞ h¹i do dÞch ®¹o «n t¨ng mét c¸ch ®ét ngét. Theo thèng kª cña Côc BVTV sau ng y miÒn B¾c ho n to n gi¶i phãng (1954) nh©t l sau ng y ®Êt n−íc thèng nhÊt (1975) nhiÒu lo¹i c©y l©u n¨m cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao nh− cao su, c phª, chÌ, hå tiªu, c©y ®iÒu v c¸c lo¹i rau qu¶… ®−îc ph¸t triÓn nhanh vÒ diÖn tÝch cho mét khèi l−îng s¶n phÈm ®¸ng kÓ trë th nh h ng ho¸ xuÊt khÈu, ®¸p øng nhu cÇu trong n−íc. Bªn c¹nh ®ã nhiÒu lo¹i c©y l©u n¨m ®ang tá ra cã gi¸ trÞ vÒ mÆt x héi v c¶i t¹o m«i tr−êng, hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp. Thêi gian qua chóng ta ® ®Èy m¹nh c«ng t¸c ph¸t hiÖn nh÷ng vô dÞch h¹i, chØ ®¹o thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p phßng chèng Þch h¹i trªn c©y l©u n¨m ®¹t kÕt qu¶ tèt. - ChØ ®¹o viÖc ph¸t hiÖn kÞp thêi dÞch h¹i v thùc hiÖn biÖn ph¸p phßng chèng chóng trªn c©y ¨n qu¶, cam, quýt, nh n, thanh long, xo i, s©u riªng, v¶i ë c¸c t×nh phÝa Nam, phÝa B¾c. - ChØ ®¹o phßng chèng dÞch h¹i bä hung ph¸ ho¹i mÝa ë c¸c tØnh Thanh Ho¸ , T©y Ninh… - ChØ ®¹o phßng chèng dÞch h¹i s©u bÖnh h¹i c©y Keo ë Tuyªn Quang, s©u rãm h¹i th«ng ë L¹ng S¬n, H TÜnh bä xÝt h¹i quÕ ë c¸c tØnh trång quÕ ë phÝa B¾c. - Ph¸t hiÖn v phßng chèng dÞch bä c¸nh cøng h¹i nân dõa ë c¸c tØnh Nam Trung Bé ®Õn c¸c tØnh miÒn Nam. Riªng n¨m 2002 ® chØ ®¹o phßng chèng bä c¸nh cøng h¹i dõa ë 26 tØnh, th nh b¶o vÖ h¬n 4 triÖu c©y dõa kh«ng bÞ bä c¸nh cøng h¹i. C©u hái «n tËp: C©u 1. §Þnh nghÜa DÞch h¹i c©y trång n«ng nghiÖp, cho vÝ dô. C©u 2. Tr×nh b y t×nh h×nh g©y h¹i cña dÞch h¹i chÝnh (s©u, bÖnh) trªn c©y trång n«ng nghiÖp. C©u 3. Nªu mét sè vÝ dô vÒ sù g©y h¹i cña s©u, bÖnh chñ yÕu trªn c©y trång n«ng nghiÖp trong 10 n¨m qua. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..10
Ch−¬ng 2. BiÕn ®éng sè l−îng cña dÞch h¹i vµ yÕu tè sinh th¸i ¶nh h−ëng 1. Kh¸i niÖm chung - BiÕn ®éng sè l−îng cña sinh vËt nãi chung, dÞch h¹i nãi riªng chÞu t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh tù nhiªn hay qu¸ tr×nh tù ®iÒu chØnh. + Qu¸ tr×nh dao ®éng liªn tôc vÒ sè l−îng cña dÞch h¹i trong thiªn nhiªn, trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp l kÕt qu¶ t−¬ng t¸c gi÷a hai qu¸ tr×nh BiÕn ®æi v §iÒu chØnh (hay biÕn c¶i v ®iÒu ho ). Qu¸ tr×nh biÕn ®æi x¶y ra do t¸c ®éng ngÉu nhiªncña c¸c yÕu tè giao ®éng m«i tr−êng chñ yÕu l yÕu tè thêi tiÕt v khÝ hËu. C¸c yÕu tè biÕn ®æi cã thÓ t¸c ®éng ¶nh h−ëng ®Õn sè l−îng, chÊt l−îng cña c¸c c¸ thÓ hay quÇn thÓ dÞch h¹i b»ng c¸ch trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp qua sù trao ®æi tr¹ng th¸i sinh lý cña c©y trång (thøc ¨n cña dÞch h¹i) qua ho¹t tÝnh cña thiªn ®Þch…(mèi quan hÖ gi÷a dÞch h¹i v thiªn ®Þch). Qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh ®−îpc thùc hiÖn do c¸c yÕu tè néi t¹i cña dÞch h¹i. Khi cã t¸c ®éng cã tÝnh chÊt l m gi¶m nh÷ng giao ®éng ngÉu nhiªn cña sè l−îng mËt ®é, quÇn thÓ ®Ó kh«ng v−ît qua khái giíi h¹n ®iÒu chØnh ho¹t ®éng theo nguyªn t¾c cña mèi liªn hÖ nghÞch phñ ®Þnh. Vai trß cña c¸c yÕu tè biÕn ®æi v ®iÒu chØnh cã thÓ ®−îc gi¶i thÝch theo s¬ ®å cña Viktorov 1976. Thøc ¨n Quan hÖ trong lo i MËt ®é quÈn thÓ Søc sinh s¶n tû YÕu tè thêi tiÕt, lÖ chÕt di c− khÝ hËu Thiªn ®Þch Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..11
S¬ ®å biÕn ®éng quÇn thÓ cña c«n trïng (Theo Viktorov 1976) T¸c ®éng cña yÕu tè biÕn ®æi, mang tÝnh mét chiÒu T¸c ®éng cña yÕu tè ®iÒu chØnh, mang tÝnh thuËn, nghÞch - C¬ chÕ ®iÒu chØnh sè l−îng dÞch h¹i l c«n trïng ®−îc hiÓu theo mèi quan hÖ cïng lo i, mèi quan hÖ kh¸c lo i, mèi quan hÖ quÇn x (sinh vËt quÇn). Trong ®ã mèi quan hÖ c¹nh tranh trong lo i ®−îc xem l c¬ chÕ ®iÒu chØnh sè l−îng cã tÇm quan träng ®¸ng kÓ. HiÖn nay ® cã nhiÒu dÊu hiÖu cho thÊy. Mäi c¬ chÕ ®iÒu chØnh sè l−îng dÞch h¹i l c«n trïng ®Òu cã t¸c dông trong mét giíi h¹n dao ®éng mËt ®é cña quÇn thÓ. Mçi c¬ chÕ ®iÒu chØnh ®−îc ®Æc tr−ng bëi ng−ìng trªn, ng−ìng d−íi v vïng t¸c ®éng m¹nh nh− m« h×nh t¸c ®éng cña c¸c c¬ chÕ ®iÒu chØnh sè l−îng c«n trïng (Theo Viktorov 1976 cã söa ®æi). Sù h×nh th nh cña c¸c c¬ chÕ ®iÒu chØnh sè l−îng c«n trïng cã liªn quan h÷u c¬ víi sù ph¸t triÓn tiÕn ho¸ cña tõng lo i trong hÖ sinh th¸i x¸c ®Þnh theo yªu cÇu ®èi víi møc ®é sè l−îng v sù ®iÒu chØnh cña sinh vËt n y hay sinh vËt kh¸c. §èi víi mçi lo i ®Òu cã mËt ®é quÇn thÓ tèi −u x¸c ®Þnh, m trong ®ã c¸c c¸ thÓ ®Òu cã ®ñ c¸c ®iÒu kiÖn sèng thÝch hîp nhÊt. - Mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p th−êng ®−îc sö dông ®Ó ph©n tÝch nguyªn nh©n biÕn ®éng sè l−îng cña dÞch h¹i l c«n trïng ®ã l ph−¬ng ph¸p håi quy tuyÕn tÝnh ®a t¹p (hay håi quy ®a t¹p) víi ph−¬ng tr×nh Y = bo + b1x1 + b2x2 + b3x3+ ……bnxn. ë ®©y x l ®¹i l−îng biÕn thiªn ®éc lËp nh− c¸c yÕu tè khÝ t−îng; bl h»ng sè. Ph−¬ng ph¸p n y ®Ó x¸c lËp ph−¬ng tr×nh dù b¸o. VÒ mËt ®é quÇn thÓ víi mét chØ sè ®o biÕn thiªn ®éc lËp cña yÕu tè l−îng m−a, nhiÖt ®é, Èm ®é…. §Ó nghiªn cøu biÕn ®éng sè l−îng dÞch h¹i l c«n trïng trong c¸c thÕ hÖ kÕ tiÕp nhau cã thÓ ¸p dông ph−¬ng ph¸p. Log Nn+1 = log Nn + log F - Kn Kn = K1 + K2 + K3 +K4 +K5 +K6 . ë ®©y : gi¸ trÞ k cña thÕ hÖ Kn. Tû lÖ chÕt trong c¶ thÕ hÖ: F - tèc ®é t¨ng tr−ëng cña quÇn thÓ - DÞch h¹i bao gåm c«n trïng, bÖnh , cá d¹i, chuét v sinh vËt g©y h¹i kh¸c, chÞu t¸c ®éng v phô thuéc v o sù biÕn ®æi khÝ hËu, thêi tiÕt mçi vïng sinh th¸i. Mét hay nhiÒu trong sè c¸c yÕu tè thêi tiÕt cã thÓ ¶nh h−ëng râ rÖt ®Õn sù xuÊt hiÖn, ph©n bè, biÕn ®éng sè l−îng v nguy c¬ g©y h¹i cña mçi lo i dÞch h¹i. - C¸c kiÓu biÕn ®éng sè l−îng cña dÞch h¹i c©y trång ®ång ®Ò, chuÈn, nÉu nhiªn, côm. §Ó miªu t¶ biÕn ®éng sè l−îng cña quÇn thÓ mçi lo i dÞch h¹i ng−êi ta th−êng dïng nh÷ng ph−¬ng ph¸p. + §−êng cong tæng sè cña sù biÕn ®éng sè l−îng Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..12
+ ThiÕt lËp b¶ng sãng (Life Table. v x¸c ®Þnh tû lÖ thùc tù nhiªn cña mçi lo i dÞch h¹i l c«n trïng hay ®éng vËt kh¸c. B»ng c¸c ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh biÕn ®éng sè l−îng cña dÞch h¹i m chia ra: + DÞch h¹i kh«ng cã ý nghÜa kinh tÕ + DÞch h¹i kh«ng th−êng xuyªn + DÞch h¹i quanh n¨m + DÞch h¹i nghiªm träng (chñ yÕu). 2. Nh÷ng yÕu tè sinh th¸i ¶nh h−ëng ®Õn biÕn ®éng sè l−îng c¸c dÞch h¹i c©y trång. 2.1. Ph©n lo¹i nh÷ng yÕu tè sinh th¸i. - Nhãm yÕu tè khÝ hËu thêi tiÕt + NhiÖt ®é + Èm ®é + L−îng m−a + S−¬ng, m©y mï + Giã v sù bay h¬i + Tia phãng x¹ mÆt trêi. - Nhãm yÕu tè h÷u sinh + Thøc ¨n + Thiªn ®Þch - Ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña con ng−êi 2.2. Vai trß cña c¸c yÕu tè sinh th¸i ®Õn biÕn ®éng sè l−îng cña dÞch h¹i. 2.2.1. Vai trß cña nhãm yÕu tè khÝ hËu thêi tiÕt - NhiÒu vô dÞch cña c¸c lo i dÞch h¹i (s©u bÖnh…) cã liªn quan chÆt chÏ víi nh÷ng yÕu tè khÝ hËu thêi tiÕt ®Æc biÖt l nhiÖt ®é, Èm ®é, m−a. Ch¼ng h¹n nh− nhiÖt ®é cao m−a Ýt (®é Èm thÊp) cã thÓ l m cho s©u ®ôc th©n th nh dÞch, ph¸ ho¹i nghiªm träng. L−îng m−a l yÕu tè quan träng l m t¨ng quÇn thÓ s©u keo, s©u c¾n gèc h¹i lóa, bä rÇu xanh ®u«i ®en v s©u v»n h¹i lóa. HiÓu biÕt c¬ b¶n vÒ yÕu tè khÝ hËu, thêi tiÕt v mèi quan hÖ cña chóng víi c©y trång, dÞch h¹i cã thÓ gióp chóng ta ®Ò xuÊt biÖn ph¸p sö dông yÕu tè khÝ hËu, thêi tiÕt ®iÒu khiÓn dÞch h¹i c©y trång ng¨n ngõa v phßng chèng dÞch h¹i mét c¸c hîp lý mét c¸ch hiÖu qu¶. - NhiÖt ®é: ë vïng nhiÖt ®íi, cã nhiÖt ®é khÝ hËu trung b×nh cao h¬n vïng khÝ hËu Êm, «n ®íi v× gÇn ®−êng xÝch ®¹o. NhiÖt ®é ®Êt ë c¸c n−íc nhiÖt ®íi nãi chung gi¶m theo giê trong ng y v t¨ng theo giê trong ®ªm. Th«ng th−êng nhiÖt ®é kh«ng khÝ gi¶m theo ®é bèc h¬i trong tÇng ®èi l−u hoÆc ®é cao 10km thÊp nhÊt cña khÝ quyÓn. Nãi chung nhiÖt ®é gi¶m 1oc trong 100m. Tuy nhiªn cã tr−êng hîp Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..13
nhiÖt ®é kh«ng khÝ t¨ng theo ®é bèc h¬i ng−êi ta gäi l sù nghÞch chuyÓn thÝch hîp cho sù kh« h¹n. Trong ng y kh«ng khÝ trªn mÆt ®Êt cã nhiÖt ®é cao h¬n h¬n kh«ng khÝ trªn mÆt n−íc; T×nh tr¹ng n y l ng−îc l¹i v o buæi ®ªm. - Mét sè ph¶n øng cã ý nghÜa cña dÞch h¹i ®èi víi nhiÖt ®é. + Nãi chung c«n trïng cã ph¶n øng nghØ ®«ng khi nhiÖt ®é xuèng thÊp, qua hÌ khi nhiÖt ®é t¨ng cao. C«n trïng cã ph¶n øng víi tiÕt trêi Êm ¸p v o nh÷ng ng y xu©n ®Çu tiªn ch¼ng h¹n: Sù sinh tr−ëng, ph¸t triÓn cña rÖp, muçi cã liªn quan chÆt chÏ víi nhiÖt ®é t¨ng dÇn v o mïa xu©n. Víi nhiÖt ®é cao h¬n v o ng y hÌ ®Çu tiªn th«ng qua sù thay ®æi tû lÖ sinh s¶n, tû lÖ chÕt do thiªn ®Þch cña chóng cã kh¶ n¨ng kiÒm chÕ chóng. Qua nghiªn cøu nguån cho ta thÊy r»ng s©u ®ôc th©n 2 chÊm h¹i lóa cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nhiÖt ®é, Èm ®é v l−îng m−a. Tû lÖ nân hÐo v b«ng b¹c cã ph¶n øng ©m víi nhiÖt ®é, l−îng m−a thÊp ph¶n øng d−¬ng víi nhiÖt ®é cao. ë Pilippines, trong mét sè nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ cña nhiÖt ®é, ®é Èm ®Õn biÕn ®éng mËt ®é quÇn thÓ rÇy h¹i l¸ (RÇy xanh ®u«i ®en, rÇy tr¾ng nhá…) v rÇy h¹i th©n lóa (RÇy n©u, rÇy l−ng tr¾ng…) ® chØ râ mËt ®é cña rÇy t¨ng khi nhiÖt ®é trung b×nh t¨ng. + NhiÖt ®é ¶nh h−ëng ®Õn sù ph©n bè cña c¸c lo i chuét h¹i c©y trång nhiÖt ®é ¶nh h−ëng ®Õn cÊu tróc cña hang chuét. ë miÒn b¾c n−íc ta do cã mïa ®«ng gi¸ l¹nh cho nªn hang, tæ cña nhiÒu lo i chuét cã cÊu t¹o thay ®æi cã ®−êng hÇm phøc t¹p h¬n chia ra phßng ë, phßng l m tæ, phßng nu«i con… Cßn mïa hÌ hang cã cÊu t¹o ®¬n gi¶n. NhiÖt ®é m«i tr−êng cao hay thÊp h¬n nhiÖt ®é cùc thuËn sinh s¶n cña chuét gi¶m ®i mét c¸ch râ rÖt. ë miÒn b¾c ViÖt Nam vÒ mïa ®«ng nhiÒu lo¹i chuét h¹i gi¶m c−êng ®é sinh s¶n. + BÖnh kh« v¨n h¹i lóa cã xu tÝnh xuÊt hiÖn v g©y dÞch trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é v Èm ®é cao. Trong khi bÖnh b¹c l¸ ph¸t triÓn thÝch hîp ë nhiÖt ®é 25 - 27Oc. Thêi gian cÇn cho nÊm ®¹i «n h¹i lóa x©m nhËp v o tÕ b o vËt chñ thay ®æi kh¸c nhau d−íi ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é (tÕ b o vËt chñ bÞ x©m nhËp sau 10giê ë nhiÖt ®é 32Oc; 8h ë nhiÖt ®é 28oc v 6h ë nhiÖt ®é 24oc.. - L−îng m−a v Èm ®é. + M−a nhiÒu xuÊt hiÖn sím trong n¨m ®−îc x¸c nhËn nh− mét yÕu tè g©y th nh dÞch cña s©u v»n h¹i lóa sau ®ã ®é Èm gi¶m thÊp sÏ l m ¶nh h−ëng ®Õn mËt ®é quÇn thÓ s©u v»n gi¶m. ë NhËt B¶n, dÞch cña s©u c¾n gèc h¹i lóa cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi l−îng m−a trung b×nh trong th¸ng th¸ng 2 v th¸ng 3 h ng n¨m. ë ViÖt Nam 2 lo i s©u ®ôc th©n lóa cã tËp tÝnh ng−îc nhau víi l−îng m−a. S©u ®ôc th©n 5 v¹ch ®Çu l©u xuÊt hiÖn v g©y dÞch v o mïa m−a, trong khi s©u ®ôc th©n hai chÊm ho¹t ®éng m¹nh v o mïa kh«. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..14
ë Ên §é l−îng m−a Ýt, thÊp v o mïa m−a trong n¨m sÏ thÝch hîp cho s©u ®ôc th©n xuÊt hiÖn ph¸t sinh th nh dÞch.Sè ng y cã m−a trong th¸ng v o giai ®o¹n s©u non tuæi 2 cña rÇy n©u (N Lugens) cã quan hÖ ®Õn søc sèng, søc sinh s¶n cña tr−ëng th nh løa n y. Vô dÞch cña ch©u chÊu ® n (Locusta. còng cã quan hÖ chÆt víi l−îng m−a v ®é Èm kh«ng khÝ, l m ¶nh h−ëng ®Õn tËp tÝnh di c− cña ch©u chÊt còng nh− kh¶ n¨ng sinh s¶n cña chóng. * §é Èm cã ¶nh h−ëng lín ®Õn sù ph©n bè cña chuét h¹i c©y trång. Trong mïa lò, lôt chuét ®ång di chuyÓn th nh ® n lªn gß cao ch©n ®ª, hoÆc v o c¸c l ng quanh khu ruéng trång. Trong khi v o mïa kh« chóng cã thÓ ® o hang l m tæ ngay trªn bê ruéng hoÆc bªn trong ruéng lóa. - Giã. Khi kh«ng khÝ di chuyÓn v× sù thay ®æi ¸p lùc khÝ quyÓn gi÷a hai vïng sinh th¸i, giã sÏ ®−îc t¹o th nh. Kh«ng khÝ bÒ mÆt chuyÓn tõ biÓn v o ®Êt liÒn g©y ra giã biÓn (sea breeze. §ªm ®Êt m¸t nhanh h¬n n−íc, thêi gian n y kh«ng khÝ bÒ mÆt chuyÓn tõ ®Êt liÒn ra biÓn t¹o ra giã ®Êt (Land breeze.. YÕu tè giã l m cho ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é, Èm ®é æn ®Þnh trong mét ®¬n vÞ diÖn tÝch nhÊt ®Þnh. Giã l t¸c nh©n ph¸t t¸n chñ yÕu h¹t cá d¹i v b i tö nÊm bÖnh tõ ruéng n y sang ruéng kh¸c. Giã còng l yÕu tè t¹o ®iÒu kiÖn cho ch©u chÊu, gi¸n, bä rÇy, rÖp, bä trÜ më réng khu vùc ph©n bè di chuyÓn tõ khu vùc sinh th¸i n y, l nh thæ n−íc n y sang khu vùc sinh th¸i, l nh thæ n−íc kh¸c. 2.2.2. Vai trß cña nhßm yÕu tè h÷u sinh. - Thøc ¨n. + Thùc vËt v c©y trång l thøc ¨n chñ yÕu cña c¸c lo i dÞch h¹i. HÇu hÕt c¸c bé phËn cña c©y nh− th©n l¸ mÇm h¹t qu¶ rÔ ®Òu l thøc ¨n cña chóng. + Chuét h¹i ngo i ¨n thùc vËt, c©y trång chóng cßn ¨n c¶ ®éng vËt nh− c«n trïng, chim, thó nhá. Tuú theo th nh phÇn cña thøc ¨n m ng−êi ta chia chuét h¹i ra c¸c nhãm: Nhãm chuét ¨n thùc vËt, nhãm chuét ¨n h¹t, nhãm chuét ¨n t¹p. Khi kiÕm ¨n, mét sè lo i chuét cßn ®em thøc ¨n vÒ dù tr÷ trong tæ (chñ yÕu c¸c lo i chuét sèng ë vïng «n ®íi v h n ®íi. ChÊt l−îng v sè l−îng thøc ¨n , h m l−îng n−íc trong thøc ¨n cã ý nghÜa quan träng ®Õn ho¹t ®éng sèng cña chuét, tíi søc gia t¨ng quÇn thÓ chuét ë mçi vïng sinh th¸i). + Trªn c¬ së nghiªn cøu dÞch h¹i l bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm v nguyªn nh©n g©y ra bÖnh chóng ta thÊy râ mèi quan hÖ gi÷a c©y trång, bÖnh h¹i v yÕu tè m«i tr−êng. Bªnh kh«ng truyÒn nhiÔm l m c©y suy yÕu søc chèng bÖnh bÞ gi¶m sót t¹o ®iÒu kiÖn cho bÖnh truyÒn nhiÔm ph¸ h¹i. Mét sè bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm l m thay ®æi c¸c ho¹t ®éng sinh lý, trao ®æi chÊt cña c©y, mét sè s¶n phÈm tiÕt ra ngo i t¹o m«i tr−êng thuËn lîi Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình D ch h c và B o v th c v t……………….……..15