Tuyển tập Hội nghị Khoa học thường niên năm 2024. ISBN: 978-604-82-8175-5
241
HIỆU QUẢ CHỐNG NGẬP CỦA CÔNG TRÌNH CỐNG CÁI KHẾ
ĐỐI VỚI KHU VỰC TRUNG TÂM TP. CẦN THƠ
Lê Xuân Bảo1, Nguyễn Thị Hà2
1Trường Đại học Thủy lợi, email: lexuanbao@tlu.edu.vn
2Viện Thủy Lợi và Môi trường, email: nguyenha84@iwer.vn
Trong những năm gần đây, ngập đô thị
xảy ra thường xuyên tại thành phố Cần Thơ -
đây là kết quả của sự kết hợp giữa các yếu tố
tự nhiên và nhân tạo như mưa lũ, triều cường,
hệ thống thoát nước và phát triển nhanh của
đô thị. Để giải quyết triệt để vấn đề này, cần
có các biện pháp đồng bộ từ quy hoạch đô thị
đến nâng cấp hệ thống thoát nước, cống ngăn
triều, bảo vệ môi trường và ứng phó với biến
đổi khí hậu. Bài viết tập trung phân tích một
số nguyên nhân chính gây ngập thành phố,
giới thiệu giải pháp công trình và hiệu quả
công trình cống Cái Khế chống ngập, bảo vệ
vùng trung tâm thành phố.
1. NGẬP LỤT THÀNH PHỐ CẦN THƠ
Là đô thị ven sông nằm ở trung tâm Đồng
bằng sông Cửu Long, Thành phố Cần Thơ dễ
bị tổn thương trước những rủi ro ngập do lũ,
triều cường và mưa lớn. Biến đổi khí hậu và
tiến trình đô thị hoá, năng lực quản lý hạn
chế là cũng là những lý do làm giai tăng mức
độ ngập lụt. Nghiên cứu của nhóm tác giả
Nguyễn Phùng [2], đã chỉ ra rằng ngập tại
Cần Thơ là do lượng mưa lớn tập trung trong
thời gian ngắn gây nên. Tuy nhiên, trong
nghiên cứu của Hương và Pathirana [3] lại
kết luận rằng ngập tại Cần Thơ là do sự kết
hợp của triều cường và đô thị hoá. Nghiên
cứu của Garchagen [4] cho rằng ngập ở Cần
Thơ là mối quan hệ giữa triều cường, nước
thượng nguồn và lượng mưa, và kể cả do sụt
lún đất, và quy hoạch thượng nguồn. Tuy
nhiên, trong khảo sát thực tế 9 - 10 /2019 tại
hai quận Ninh Kiều và Ô Môn, kết quả cho
thấy rằng hiện tượng ngập lụt trong thành
phố là sự tương tác các yếu tố vị trí, đô thị
hoá hay quy hoạch địa phương, quy hoạch
ngành và vùng, biến đổi khí hậu, triều cường
và hiện tượng sụt lún. Theo số liệu thống kê
thực tế [1] từ năm 2000-2022, nội ô Cần Thơ
chia làm hai vùng ngập (Hình 1): (i) Vùng
ngập lụt thuộc khu vực phía Bắc Cần Thơ (từ
Vĩnh Thạnh xuống Thốt Nốt đến phía Bắc Ô
Môn) đây là vùng ngập lụt từ thượng nguồn
đỗ về; (ii) Vùng ngập triều thuộc khu vực
phía Nam Cần Thơ (từ quận Ô Môn xuống
Bình Thủy, Ninh Kiều, đến Cái Răng) đây là
vùng ngập do triều cường. Các quận Ninh
Kiều, Bình Thuỷ và Cái Răng khi có lũ lớn,
triều cường và mưa lớn thì vùng có cao độ
thấp thường ngập 0,3 - 0,5 m, thời gian ngập
từ 2 - 3 giờ đến 12 giờ, đặc biệt có nơi kéo
dài đến 2 - 3 ngày.
Hình 1. Phân vùng ngập thành phố Cần Thơ
Như vậy, ngập lụt ở Cần Thơ là kết quả
của sự kết hợp giữa các yếu tố tự nhiên và
nhân tạo. Vì vậy, để giải quyết triệt để vấn đề
này, cần có các biện pháp đồng bộ từ quy
hoạch đô thị đến nâng cấp hệ thống thoát
nước, bảo vệ môi trường và ứng phó với biến
đổi khí hậu.
Tuyển tập Hội nghị Khoa học thường niên năm 2024. ISBN: 978-604-82-8175-5
242
2. TỔNG QUAN GIẢI PHÁP CÔNG
TRÌNH CHỐNG NGẬP THÀNH PHỐ
CẦN THƠ
Ngày 20/7/2012 Bộ Nông nghiệp và Phát
triển nông thôn đã phê duyệt Quy hoạch thủy
lợi chống ngập úng TP Cần Thơ (tại Quyết
định số 1721/QĐ-BNN-TCTL). Quy hoạch
này đã đưa ra các giải pháp công trình và phi
công trình nhằm giải quyết cơ bản tình trạng
ngập úng trên địa bàn TP Cần Thơ. Về giải
pháp công trình, đầu tư xây dựng các công
trình nhằm kiểm soát nước lũ, triều và tiêu
úng bằng hệ thống đê bao, các cống ngăn
triều đồng thời kết hợp với các trạm bơm tiêu
nước ra sông khi kết hợp triều cường và mưa
lớn; diện tích bảo vệ khoảng 17.724ha vùng
trung tâm của TP Cần Thơ bao gồm các quận
Ninh Kiều, Bình Thủy và một phần của quận
Ô Môn và huyện Phong Điền.
Hình 2. Hệ thống công trình chống ngập
2.675ha quận Ninh Kiều
Kế hoạch dự án phân thành các vùng nhỏ
hơn, ưu tiên kiểm soát ngập cho vùng trung
tâm thành phố là quận Ninh Kiều và mở rộng
dần cho các vùng khác trong qui hoạch. Giải
pháp cụm công trình chống ngập bảo vệ
2.675ha quận Ninh Kiều như sau:
- Kè kết hợp đê bao sông Cần Thơ dài
5.5km;
- 2 cống ngăn triều và âu thuyền Cái Khế
và Đầu Sấu;
- Các cống ngăn triều nhỏ hơn nằm trên
rạch Cái Sơn, Mương Khai và đường nối
CMT8 và ĐT918;
- Nâng cấp và cải tạo 17 kênh/rạch cấp 1;
- 2 hồ điều hòa, trữ nước;
- Cải tạo hệ thống thoát nước tại khu vực
đô thị trung tâm Ninh Kiều, khoảng 27 tuyến
đường (11km khu vực trung tâm Ninh Kiều
và khoảng 10km cho các khu vực còn lại).
Trong đó, cống - âu thuyền Cái Khế là
một trong những công trình thủy lợi kết hợp
giao thông cấp III trọng điểm của hệ thống
kiểm soát ngập khu vực trung tâm thành phố
Cần Thơ.
3. CÔNG TRÌNH CỐNG VÀ ÂU THUYỀN
CÁI KHẾ
Hình 3. Vị trí cống và âu thuyền Cái Khế
3.1. Biện pháp công trình
Đảm bảo nhiệm vụ ngăn triều, tiêu nước
mưa, kết hợp giao thông thủy; đồng thời dựa
trên các điều kiện địa hình, địa chất biện
pháp công trình đã được lựa chọn xây dựng
cụm cống hở kết hợp lắp đặt bơm tiêu và âu
thuyền. Cụ thể như sau:
- Tuyến được đặt rạch Cái Khế, giữa vị trí
cầu Ninh Kiều và Trung tâm thương mại Cái
khế cách cầu Ninh Kiều 317m.
- Cống có chiều rộng 60m, gồm 3 khoang
rộng 20m.
- Trạm bơm lưu lượng Q = 48m3/s (bố trí
8 máy bơm ly tâm trục đứng, cột nước bơm
là 3.5m).
- Âu thuyền dài 52 m, rộng 5m, đảm bảo
giao thông cấp III.
- Nhà quản lý cống 296 m2 được lắp đặt hệ
thống SCADA để tích hợp thành trung tâm
điều hành của toàn bộ hệ thống chống ngập
TP. Cần Thơ.
Tuyển tập Hội nghị Khoa học thường niên năm 2024. ISBN: 978-604-82-8175-5
243
- Hệ thống các công trình phụ trợ khác như:
cầu giao thông bộ phục vụ vận hành cống; kè
thượng hạ lưu; kết cấu tiêu năng phòng xói...
Cống - âu thuyền Cái Khế nằm ở vị trí trung
tâm thành phố, vì vậy, ngoài đảm bảo nhiệm
vụ thủy lợi và giao thông, cống còn phải là
một công trình kiến trúc có tính thẩm mỹ cao,
hài hòa với cảnh quan, độc đáo và mang bản
sắc văn hóa của vùng sông nước ĐBSCL.
3.2. Giải pháp kiến trúc
Về tổng thể kết cấu và kiến trúc, tác giả
chọn loại cửa van cung nhằm giảm diện tích
chắn tầm nhìn, đường cong của cánh van
cung gợi lên hình ảnh cây lúa trĩu bông; trên
các trụ cống bố trí các nụ sen từ dưới mặt
nước vươn lên bầu trời thể hiện sự nỗ lực
vươn lên và hướng thiện, là những nét đẹp
của của người dân Cần Thơ và vùng sông
nước Cửu Long; mái vòm cách điệu trên
cống và mái nhà quản lý tựa như những cánh
hoa sen rải rác một cách tự nhiên trong một
quần thể công trình kỹ thuật cao.
Hệ thống nhạc nước được lắp đặt trên cống
là điểm nhấn trong quần thể công cộng trung
tâm thành phố Cần Thơ phục vụ nhu cầu khu
vui chơi giải trí cho nhân dân và khác du lịch
đến thành phố Cần Thơ đặc biệt về đêm.
(Hình 4, 5).
Hình 4. Phối cảnh công trình cống
và âu thuyền Cái Khế
Hình 5. Hệ thống nhạc nước được bố trí
kết hợp tạo điểm nhấn công trình về đêm
3.3. Hiệu quả công trình cống Cái Khế
Ngày 30-10-2023, Ban quản lý dự án ODA
TP. Cần Thơ đã cho vận hành thử hệ thống
cửa van của âu thuyền Cái Khế ngăn đợt triều
cường bảo vệ đô thị trung tâm quận Ninh
Kiều và một phần quận Bình Thủy. Kết quả
đã phát huy rõ rệt hiệu quả chống ngập vùng
nội ô thành phố trong đợt triều cường rằm
tháng 9 âm lịch (Hình 6). Dù chỉ mới thử
nghiệm nhưng hệ thống ngăn triều đã phát
huy tác dụng tức thời, đảm bảo mục tiêu
chống ngập và bảo vệ vùng lõi của đô thị
trung tâm Q.Ninh Kiều.
Hình 6. Quận Ninh Kiều trước và sau khi
có công trình Cống và Âu thuyền Cái Khế
4. KẾT LUẬN
Thành phố Cần Thơ đã nỗ lực hoàn thành
dự án chống ngập, và dự án đã có những hiệu
quả như kì vọng. Công trình cống và âu
thuyền vừa đảm bảo hiệu quả chống ngập vừa
tạo được điểm nhấn kiến trúc mỹ quan trong
tổng thể. Tuy nhiên cũng cần có các đánh giá
khoa học, định lượng hiệu quả các dự án
chống ngập, biến đổi khí hậu của giai đoạn
vừa qua thành phố đã thực hiện làm cơ sở quy
hoạch định hướng phát triển thành phố.
5. TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Niên Giám Thống kê, 2023. Niên giám
Thống kê Thành phố Cần Thơ. Cục Thống
kê Thành phố Cần Thơ.
[2] Nguyễn Phùng và cộng sự, 2012, Tác động
biến đổi khí hậu tại Thành phố Cần Thơ. Sở
Khoa học và Công nghệ, Uỷ ban nhân dân
Thành phố Cần Thơ.
[3] Huong, H. T. L. and Pathirana, A. , 2013,
Urbanization and climate change impacts on
future urban flooding in Can Tho city,
Vietnam, Hydrol. Earth Syst. Sci., 17, 379-394.