TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 542 - THÁNG 9 - SỐ CHUYÊN ĐỀ - 2024
359
KHẢO SÁT ĐẶC ĐIỂM CỦA CT SCAN XƯƠNG THÁI DƯƠNG
TRONG BỆNH LÝ VIÊM XƯƠNG CHŨM CẤP Ở TRẺ EM
TẠI BỆNH VIỆN NHI ĐỒNG 1
Nguyễn Minh Trí1, Phạm Đình Nguyên2
TÓM TẮT44
Mở đầu: Viêm tai xương chũm cấp là biến
chứng thường gặp nhất của viêm tai giữa ở trẻ
em. Việc chẩn đoán sớm biến chứng viêm tai
xương chũm cấp ngay từ khi chưa có biểu hiện
lâm sàng đóng vai trò quan trọng quyết định hiệu
quả điều trị. Nhiều nghiên cứu cho thấy CT scan
xương thái dương là phương tiện chẩn đoán hình
ảnh có giá trị trong việc đánh giá tổn thương và
phát hiện biến chứng của viêm tai xương chũm
rất sớm. Tuy nhiên đa số nghiên cứu đều thực
hiện trên đối tượng người lớn, rất ít tác giả tập
trung khảo sát trên đối tượng trẻ em. Thời điểm
chỉ định và giá trị của CT scan xương thái dương
trong viêm tai xương chũm cấp ở trẻ em còn
nhiều bàn cãi. Do đó chúng tôi thực hiện đề tài:
“Khảo sát đặc điểm của CT scan xương thái
dương trong viêm tai xương chũm cấp ở trẻ em
tại Bệnh viện Nhi Đồng 1” với hai mục tiêu: Mô
tả đặc điểm lâm sàng của viêm tai xương chũm
cấp ở trẻ em; đặc điểm hình ảnh học của viêm tai
xương chũm cấp trên phim CT scan xương thái
dương và sự tương quan giữa hình ảnh học với
triệu chứng lâm sàng và điều trị. Đối tượng và
phương pháp: Nghiên cứu mô tả hồi cứu kết
1Khoa Tai Mũi Họng, Bệnh viện Nhi Đồng 1,
Thành phố Hồ Chí Minh
2Bệnh viện Nhi Đồng 1, Thành phố Hồ Chí Minh
Chịu trách nhiệm chính: Nguyễn Minh Trí
Email: nguyeminhtri9540@gmail.com
Ngày nhận bài: 11/7/2024
Ngày phản biện khoa học: 5/8/2024
Ngày duyệt bài: 12/8/2024
hợp tiến cứu được thực hiện trên trẻ < 16 tuổi
được chẩn đoán viêm tai xương chũm cấp và
chụp CTscan xương thái dương tại Bệnh viện
Nhi Đồng 1 từ tháng 01/2020 đến 30/10/2023.
Kết quả: Chúng tôi thu thập được 54 trẻ đáp ứng
tiêu chuẩn chọn mẫu trong đó có 28 trường hợp
bị viêm tai xương chũm cả 2 bên. Đặc điểm lâm
sàng: 61,1% ho, sổ mũi, 37% sốt, 35,2% đau tai,
85% sưng đỏ sau tai, 79,6% sung huyết màng
nhĩ, 44,4% phồng màng nhĩ, 27,8% phù nề ống
tai, 11,1% chảy mủ tai. Đặc điểm CT scan: hòm
nhĩ mờ 95,1%, sào bào mờ 98,9%, mờ các thông
bào chũm 100%, hủy xương trần thượng nhĩ
1,2%, hủy xương vách thông bào 70,7%, hủy
xương vỏ ngoài xương chũm gặp trong 47,6%,
hủy xương vỏ xương trên xoang xích ma 4,9%.
Áp xe dưới màng xương 36,6%, huyết khối
xoang tĩnh mạch xích ma (2,4%), tụ dịch nội sọ
trước xoang tĩnh mạch ngang (2,4%) và áp xe
ngoài màng cứng (2,4%). Có sự khác biệt đáng
kể về chỉ định phẫu thuật mở xương chũm giữa
nhóm trẻ có dấu hiệu huỷ xương và nhóm không
có dấu hiệu huỷ xương. Trong đó, dấu hiệu áp xe
dưới màng xương có tương quan mạnh nhất với
phẫu thuật xương chũm (p < 0,001, OR = 17,68).
Kết luận: Viêm tai xương chũm cấp khá phổ
biến ở trẻ em với biểu hiện toàn thân thường gặp
như sốt, ho, sổ mũi, đau tai. Đa số bệnh nhi có
tình trạng sưng đau sau tai, phù nề ống tai, chảy
mủ tai. Một tỉ lệ không nhỏ các trẻ có biến chứng
xương thái dương hoặc biến chứng nội sọ. Chỉ
định CT scan xương thái dương có hiệu quả
trong việc xác định thương tổn và phát hiện sớm
biến chứng ngay cả khi chưa có biểu hiện lâm
HỘI NGHỊ KHOA HỌC KỸ THUẬT - HỘI Y HỌC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
360
sàng. Hình ảnh huỷ xương, áp xe dưới màng
cứng là những dấu hiệu để cân nhắc chỉ định
phẫu thuật mở xương chũm.
Từ khóa: CT scan xương thái dương, viêm
tai xương chũm cấp, biến chứng trong xương thái
dương, biến chứng nội sọ, phẫu thuật mở xương
chũm.
SUMMARY
EVALUATION OF TEMPORAL BONE
CT SCAN FEATURES OF ACUTE
MASTOIDITIS IN CHILDREN AT
CHILDREN’S HOSPITAL 1
Introduction: Acute mastoiditis is the most
common complication of otitis media in children.
Early diagnosis of acute mastoiditis
complications right before clinical manifestations
play an important role in determining the
effectiveness of treatment. Many studies have
shown that CT scan of the temporal bone is a
valuable imaging tool in the assessment of
lesions, and early detection of complications of
acute mastoiditis. However, most of the studies
were conducted on adults, and few authors
focused on children. The timing and value of CT
scan of the temporal bone in acute mastoiditis in
children remains controversial. Therefore, we
carried out the study: "Evaluate features of
temporal bone CT scan in acute mastoiditis in
children at at Children's Hospital 1" with two
objectives: Describe clinical features of acute
mastoiditis in children; Imaging features of acute
mastoiditis on CT scan of the temporal bone, and
the correlation between images and clinical
symptoms and treatment. Methods: A
retrospective and prospective descriptive study
was conducted on children < 16 years old
diagnosed with acute mastoiditis having CT scan
of the temporal bone at Children's Hospital 1
from January 1, 2020 to October 30, 2023.
Results: We collected 54 children who met the
sample selection criteria, including 28 cases of
mastoiditis on both sides. Clinical symptoms:
61.1% had cough, runny nose, 37% fever, 35.2%
earache, 85% red swelling behind the ear, 79.6%
tympanic membrane congestion, 44.4% eardrum
bulging, 27.8% ear canal edema, 11.1% otorrhea.
CT scan features: opacification of middle ear
95.1%, mastoid antrum 98.9%, mastoid air cells
100%. Resorption of tegmen 1,2%, air cells
septae 70.7%, outer cotex 47.6% and sigmoid
plate 4.9%. Subperiosteal abscess 36.6%,
sigmoid vein thrombosis 2.4%, epidural abscess
2.4% and intracranial fluid accumulation in front
of the transverse sinus 2.4%. There was a
significant difference in the indication for
mastoidectomy between the group of children
with signs of bone resorption and the group
without signs of bone resorption. In which, signs
of subperiosteal abscess have the strongest
correlation with mastoid surgery (p < 0.001, OR
= 17.68). Conclusion: Acute mastoiditis is
common in children. Systemic symtomps are
cough, rhinorrhea, otalgia. Local symtomps are
postauricular swelling, otorrhea. Intratemporal
and intracranial compications of acute
mastoiditis are not rare. Temporal CT scan is a
valuable tools to identify the lesions and to detect
complication early. Bone resorption and
subperiosteal abscess on CT scan are signs to
consider mastoid surgery.
Keywords: CT scan of temporal bone, acute
mastoiditis, temporal bone complications,
intracranial complications, mastoidectomy.
I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Viêm xương chũm cấp là biến chứng
thường gặp nhất của viêm tai giữa ở trẻ em,
ước tính ảnh hưởng 1/400 ca viêm tai giữa
cấp. Viêm xương chũm cấp có thể dẫn đến di
chứng lâu dài hoặc tử vong. Tỉ lệ biến chứng
TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 542 - THÁNG 9 - SỐ CHUYÊN ĐỀ - 2024
361
nội sọ của viêm xương chũm cấp lên đến
28,6%.
Viêm xương chũm cấp có thể được chẩn
đoán dựa vào triệu chứng lâm sàng. Tuy
nhiên, để chẩn đoán chính xác giai đoạn và
mức độ nặng thì cần phải có sự hỗ trợ của
CT scan. CT scan không những giúp chẩn
đoán xác định được những trường hợp có
triệu chứng không điển hình mà còn có thể
phát hiện sớm các biến chứng, nhất là các
biến chứng nội sọ chưa biểu hiện triệu chứng
ở giai đoạn sớm.
Tại Việt Nam, thời gian qua đã có một số
nghiên cứu về bệnh lý viêm tai xương chũm
cấp nói chung và viêm tai xương chũm cấp
ở trẻ em nói riêng. Tuy nhiên đa số tác giả
chỉ tập trung nghiên cứu về đặc điểm lâm
sàng và phương pháp điều trị chưa đề cập
nhiều đến vai trò của hình ảnh học trong
chẩn đoán, tiên lượng và điều trị bệnh lý này.
Tỉ lệ chụp CT scan trong các nghiên cứu rất
khác nhau từ 11% - 100%.
Với mong muốn khảo sát đặc điểm về
hình ảnh học của viêm tai xương chũm cấp
trên CT scan nhằm đánh giá vai trò của CT
scan làm cơ sở cho việc đề xuất cập nhật
phác đồ điều trị viêm tai xương chũm cấp ở
trẻ em tại Bệnh viện Nhi Đồng 1, chúng tôi
tiến hành nghiên cứu: “Khảo st đặc điểm
của CT scan xương thi dương trong bệnh
lý viêm xương chũm cấp trẻ em tại Bệnh
viện Nhi Đồng 1”.
Mục tiêu nghiên cứu
Mục tiêu tổng quát: Khảo sát đặc điểm
hình ảnh học của CT scan xương thái dương
trong bệnh lý viêm tai xương chũm cấp ở trẻ
em.
Mục tiêu chuyên biệt:
- Mô tả đặc điểm lâm sàng của viêm tai
xương chũm cấp ở trẻ em.
- Phân tích đặc điểm hình ảnh học của
viêm tai xương chũm cấp trên phim CT scan
xương thái dương và sự tương quan giữa
hình ảnh học với triệu chứng lâm sàng và
điều trị.
II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Nghiên cứu mô tả hồi cứu kết hợp tiến
cứu được thực hiện trên trẻ < 16 tuổi được
chẩn đoán viêm tai xương chũm cấp và có
chụp CT scan xương thái dương tại Bệnh
viện Nhi Đồng 1 từ tháng 01/2020 đến
30/10/2023.
- Hồi cứu: Trích xuất hồ sơ bệnh án của
trẻ có chẩn đoán xuất viện là viêm tai xương
chũm cấp trong khoảng thời gian từ
01/01/2020 đến ngày 01/01/2023.
- Tiến cứu: Thu thập thông tin, dữ liệu
trực tiếp từ thân nhân và bệnh nhi đối với trẻ
được chẩn đoán viêm tai xương chũm cấp, có
chụp phim CT khảo sát xương thái dương
trong thời gian từ 01/01/2023 đến 30/10/23.
Thân nhân hoặc của người giám hộ của tất cả
bệnh nhi thuộc nhóm tiến cứu đều được giải
thích cụ thể về mục đích, quy trình thực hiện
nghiên cứu và ký đồng thuận tham gia
nghiên cứu trước khi tiến hành nghiên cứu.
Tiêu chí chọn mu:
- Trẻ < 16 tuổi được chẩn đoán viêm tai
xương chũm cấp và có chụp CT scan xương
thái dương.
- Không có bệnh lý khác ảnh hưởng đến
kết quả nghiên cứu.
Tiêu chí loại trừ:
- Trẻ có tiền sử phẫu thuật tai.
- Trẻ không có hồ sơ bệnh án đầy đủ
hoặc không đồng ý tham gia nghiên cứu.
Quy trình thu thập dữ liệu:
- Dữ liệu được thu thập từ hồ sơ bệnh án
và phỏng vấn trực tiếp.
HỘI NGHỊ KHOA HỌC KỸ THUẬT - HỘI Y HỌC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
362
- CT scan xương thái dương của bệnh nhi
được thu thập tại phòng CT scan của Khoa
Chẩn đoán hình ảnh X quang Bệnh viện Nhi
Đồng 1 dưới dạng DICOM.
- Hình ảnh CT scan được phân tích bởi
phần mềm chuyên dụng (Radiant) dựa trên
bảng kiểm đọc CT scan.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
Trong thời gian từ 01/01/2020 đến
30/10/2023, chúng tôi thu thập được 54 trẻ
đáp ứng tiêu chuẩn chọn mẫu để đưa vào
nghiên cứu, trong đó có 26 trường hợp viêm
tai xương chũm cấp 1 bên và 28 trường hợp
viêm tai xương chũm cấp 2 bên.
Đặc điểm lâm sàng
Chúng tôi ghi nhận độ tuổi trung bình
của trẻ trong nghiên cứu là 2,5 ± 0,7 tuổi
(cao nhất là 12 tuổi, thấp nhất là 7 tháng,
thường gặp nhất là dưới 3 tuổi chiếm
(79%).Về lý do nhập viện, 83,3% đến khám
bệnh vì sưng đau sau tai, 9,3% méo mặt (liệt
mặt ngoại biên), 3,7% sốt cao, 1,9% sưng
vùng trước tai và 1,9%.
Về biểu hiện lâm sàng, nhóm triệu chứng
toàn thân gồm ho và sổ mũi (61,1%), sốt
(37%), đau tai (35,2%), nôn ói (17%), tiêu
chảy (7%), táo bón (4%), ăn uống kém (2%).
Nhóm triệu chứng tại chỗ gồm sưng đỏ sau
tai (85,2%), mất rãnh sau tai (53,7%), phập
phều sau tai (42,6%), đầy lệch vành tai
(33,3%). Ống tai phù nề ghi nhận ở 15
trường hợp (27,8%), có mủ trong ống tai ghi
nhận ở 6 trường hợp (11,1%). Bất thường
màng nhĩ gặp ở 96,3% bệnh nhi, bao gồm
sung huyết màng nhĩ (79,6%), màng nhĩ
phồng (44,4%), thủng màng nhĩ (3,7%). Liệt
mặt ngoại biên gặp ở 9,3% bệnh nhi, trong
đó có 1 trường hợp liệt độ 2, 2 trường hợp
liệt độ 3, 1 trường hợp liệt độ 4 và 1 trường
hợp liệt độ 5.
Hình 1: Biến chứng sưng tấy gò má bên trái (Bệnh nhân trong nghiên cứu)
TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 542 - THÁNG 9 - SỐ CHUYÊN ĐỀ - 2024
363
Đặc điểm hình ảnh học trên phim CT
scan xương thái dương
Trong 54 bệnh nhi đã thu thập, có 28
bệnh nhi được chẩn đoán viêm xương chũm
cấp 2 bên do vậy có tổng cộng 82 tai bệnh.
Hòm nhĩ mờ trong 78/82 tai (95,1%), sào bào
mờ trong 81/82 tai (98,85%). 100% CT tai
cho hình ảnh mờ các thông bào chũm. Hủy
xương vách thông bào gặp trong 58/82 tai
(70,7%), hủy xương vỏ ngoài xương chũm
gặp trong 39 tai (47,6%), hủy xương vỏ
xương trên xoang xích ma gặp trong 4 tai
(4,9%). Áp xe dưới màng xương được phát
hiện trong 58 tai (70,7%), viêm màng xương
bắt thuốc tương phản trong 17 tai (20,7%).
Các biến chứng nội sọ trên CT scan bao gồm
huyết khối xoang tĩnh mạch xích ma (2,4%),
áp xe ngoài màng cứng (2,4%), tụ dịch nội sọ
trước xoang tĩnh mạch ngang (2,4%).
Dấu hiệu hủy xương vỏ ngoài xương
chũm có liên quan có ý nghĩa thống kê với
dấu hiệu áp xe dưới màng xương (p < 0,001,
OR = 121,8). Dấu hiêu hủy xương xoang tĩnh
mạch xích ma có mối tương quan có ý nghĩa
thống kê với biến chứng áp xe ngoài màng
cứng (p < 0,01).
Bảng 1. Biến chứng của viêm tai xương chũm cấp trong nghiên cứu
Biến chứng
Số trẻ
(n = 54)
Tỉ lệ
(%)
Số tai
(n = 82)
Tỉ lệ
(%)
Trong
xương
thái
dương
Áp xe dưới màng xương
30
55,6
30
36,6
Liệt mặt ngoại biên
5
9,3
5
6,1
Viêm tấy mô mềm trước tai gò má
1
1,9
1
1,2
Tổng cộng
36
66,7
36
43,9
Nội sọ
Huyết khối xoang tĩnh mạch xích ma
2
3,7
2
2,4
Tụ dịch nội sọ trước xoang tĩnh mạch ngang
2
3,7
2
2,4
Áp xe ngoài màng cứng
1
1,9
2
2,4
Tổng cộng
4
7,4
5
6,1
Hình 2: Mờ hòm nhĩ, sào bào, thông bào chũm, hủy xương vch thông bào
và vỏ ngoài xương chũm bên tri tạo ổ áp xe lớn dưới màng xương (mũi tên đỏ)