Ngày nhận bài: 06-12-2024 / Ngày chấp nhận đăng bài: 20-01-2025/ Ngày đăng bài: 28-01-2025
*Tác giả liên hệ: Nguyễn Hương Thảo. Bộ môn Dược Lâm sàng - Khoa Dược, Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh,
Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam. E-mail: thao.nh@ump.edu.vn
© 2025 Bản quyền thuộc về Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh.
https://www.duoc.tapchiyhoctphcm.vn 31
ISSN: 1859-1779
Nghiên cứu Dược học
Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh - Dược học;28(1):31-39
https://doi.org/10.32895/hcjm.p.2025.01.04
Khảo sát đặc điểm sử dụng kháng sinh điều trị
viêm phổi cộng đồng tại Bệnh viện Nhi Đồng 1
Trương Hữu Phương1, Ngô Ngọc Quang Minh2, Nguyễn Thị Bích Nga2, Nguyễn Hương Thảo1,*
1Khoa Dược, Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh, Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam
2Bệnh viện Nhi Đồng 1, Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam
Tóm tắt
Đặt vấn đề: Viêm phổi cộng đồng (VPCĐ) gây ra gánh nặng bệnh tật và tử vong ở trẻ em trên toàn cầu, cũng như tại
Việt Nam.
Mục tiêu: Khảo sát đặc điểm sử dụng kháng sinh và các yếu tố liên quan đến thời gian nằm viện ở bệnh nhi (BN) VPCĐ.
Đối tượng và phương pháp nghiên cứu: Nghiên cứu cắt ngang mô tả trên hồ sơ bệnh án (HSBA) của BN, từ 2-60 tháng
tuổi, VPCĐ điều trị nội trú tại Bệnh viện Nhi Đồng 1 năm 2022. Việc sử dụng kháng sinh tuân thủ hướng dẫn được đánh
giá theo các khuyến cáo điều trị hiện hành.
Kết quả: Nghiên cứu thu thập 280 HSBA, với 36,8% BN từ 12-<24 tháng tuổi, 50,7% viêm phổi nặng. Kháng sinh
ceftriaxon được dùng nhiều nhất (70,7%). Tỷ lệ tuân thủ hướng dẫn của kháng sinh kinh nghiệm và cả quá trình điều trị
lần lượt là 67,1% và 60,4%. Toàn bộ BN được điều trị thành công, số ngày nằm viện trung vị là 7 (6;8). Sử dụng kháng
sinh tuân thủ hướng dẫn (OR=0,338; 95% CI 0,201-0,567) và điều trị tại khoa Hô hấp (OR=0,432; 95% CI 0,257-0,729)
liên quan đến giảm thời gian nằm viện.
Kết luận: Việc sử dụng kháng sinh tuân thủ hướng dẫn trong điều trị VPCĐ còn hạn chế. Cần có can thiệp phù hợp để
cải thiện tính hợp lý trong sử dụng kháng sinh.
Từ khoá: viêm phổi cộng đồng; trẻ em; kháng sinh
Abstract
INVESTIGATION ON ANTIBIOTIC USE IN THE TREATMENT OF
COMMUNITY-ACQUIRED PNEUMONIA AT CHILDREN’S HOSPITAL 1
Truong Huu Phuong, Ngo Ngoc Quang Minh, Nguyen Thi Bich Nga, Nguyen Huong Thao
Introduction: Community-acquired pneumonia (CAP) is one of the leading causes of morbidity and mortality in children
worldwide, as well as in Vietnam.
Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh - Dược học * Tập 28 * Số 1* 2025
32 | https://www.duoc.tapchiyhoctphcm.vn https://doi.org/10.32895/hcjm.p.2025.01.04
Objectives: To investigate the pattern of antibiotic use in the treatment of CAP, and to determine factors associated with
the length of hospital stay.
Materials and methods: A cross–sectional study was conducted on medical records of pediatric inpatients (from 2 to
60 months old) with CAP treated at Children’s Hospital 1, in 2022. The adherence to guidelines of antibiotic use was
evaluated using current recommendations.
Results: A total of 280 medical records were included in the study. Of these patients, 36.8% were from 12 to under 24
months old, and 50.7% had severe pneumonia. The most common antibiotic was ceftriaxone (70.7%). The proportions
of patients received empiric antibiotics and antibiotics during hospital stay according to guidelines were 67.1% and
60.4%, respectively. All patients were successfully treated, with a median hospital stay of 7 (6;8) days.
Adherence to guidelines (OR=0.338; 95% CI 0.201-0.567) and being treated at the Respiratory department
(OR=0.432; 95% CI 0.257-0.729) were associated with shortened hospital stay.
Conclusions: The use of antibiotic according to guidelines in the treatment of CAP was limited. Interventions are needed
to improve the appropriateness of antibiotic use.
Keywords: community-acquired pneumonia (CAP); pediatric, antibiotics
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Viêm phổi cộng đồng (VPCĐ) là một bệnh nhiễm phổ biến
và là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu ở trẻ em trên toàn cầu,
cũng như tại Việt Nam. VPCĐ ở trẻ em gây ra bởi nhiều tác
nhân như virus, vi khuẩn và vi nấm. Trong đó, thường gặp nhất
là các vi khuẩn, như Streptococcus pneumoniae,
Haemophilus influenzae [1]. Vì thế, việc điều trị với kháng
sinh phù hợp là rất cần thiết, giúp giảm nhanh tình trạng bệnh
và ngăn ngừa biến chứng [2]. Trên thực tế, việc sử dụng kháng
sinh trong điều trị VPCĐ ở trẻ em còn gặp một số khó khăn
nhất định, ví dụ như sự gia tăng tình trạng đề kháng kháng sinh
của các tác nhân gây bệnh [3] và việc sử dụng kháng sinh chưa
tuân thủ hướng dẫn điều trị [4]. Bệnh viện Nhi Đồng 1
(BVNĐ1) là bệnh viện chuyên khoa nhi của khu vực phía
Nam với hơn 10.000 lượt bệnh nhi (BN) viêm phổi điều trị nội
trú mỗi năm. Tuy vậy, trong thời gian gần đây, chưa có khảo
sát nào về việc sử dụng kháng sinh điều trị VPCĐ tại bệnh viện
được thực hiện. Do đó, chúng tôi tiến hành nghiên cứu này
nhằm khảo sát đặc điểm sử dụng kháng sinh và các yếu tố liên
quan đến thời gian nằm viện của BN VPCĐ.
2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Hồ sơ bệnh án (HSBA) của các BN điều trị nội trú tại
các khoa: Hô hấp, Nội tổng quát 1, Nội tổng quát 2, trong
thời gian từ ngày 01/01/2022 đến 31/12/2022, với các tiêu
chuẩn chọn mẫu và loại trừ sau đây:
2.1.1. Tiêu chuẩn chọn mẫu
BN được chẩn đoán viêm phổi trong vòng 48 giờ đầu nhập
viện với kết quả X-quang phổi có tổn thương nhu mô phổi
hoặc viêm phổi.
Độ tuổi từ 2 tháng đến 60 tháng tuổi.
2.1.2. Tiêu chuẩn loại trừ
BN mắc lao phổi, suy giảm miễn dịch hay các nhiễm
khuẩn khác.
Viêm phổi bệnh viện (khởi phát viêm phổi sau hơn 48 giờ
nhập viện).
Điều trị nội trú <2 ngày.
BN trốn viện hoặc bỏ điều trị.
2.2. Thiết kế nghiên cứu
Nghiên cứu cắt ngang mô tả
2.3. Cỡ mẫu
Chúng tôi ước tính cỡ mẫu theo công thức sau [5]:
𝑛 ≥ 1,96
𝑚𝑝(1−𝑝)
Trong đó, p là tỷ lệ ước tính và m là sai số mong muốn
(m=0,05).
Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh - Dược học * Tập 28 * Số 1 * 2025
https://doi.org/10.32895/hcjm.p.2025.01.04 https://www.duoc.tapchiyhoctphcm.vn | 31
Theo một nghiên cứu của Nguyễn Thị Trúc Linh (2021)
trên các BN VPCĐ, tỷ lệ sử dụng kháng sinh hợp lý là 77,1%
[6]. Giả sử tỷ lệ sử dụng kháng sinh tuân thủ hướng dẫn trong
nghiên cứu này cũng tương tự, thì p=0,771.
Thay p và m vào công thức, ta có:
𝑛 ≥ (1,96
0,05)× 0,771 × (1 − 0,771) = 271
Như vậy, cỡ mẫu tối thiểu của nghiên cứu là 271.
2.4. Phương pháp chọn mẫu
Chọn ngẫu nhiên HSBA của BN điều trị tại các khoa
Hô hấp, Nội tổng quát 1, Nội tổng quát 2 trong thời gian
từ ngày 01/01/2022 đến 31/12/2022 thỏa tiêu chuẩn chọn
mẫu và không có tiêu chuẩn loại trừ.
2.5. Biến số nghiên cứu
Đặc điểm chung của mẫu nghiên cứu: độ tuổi (tháng),
giới tính, nơi sinh sống, khoa điều trị, điều trị kháng sinh
ngoại trú, mức độ nặng (theo Phác đồ Điều trị Nhi khoa
2020 của BVNĐ1) [7].
Đặc điểm kháng sinh sử dụng: số lượng kháng sinh, loại
kháng sinh, đường dùng, liều dùng và đánh giá việc tuân thủ
hướng dẫn điều trị của kháng sinh kinh nghiệm và kháng
sinh trong cả quá trình điều trị. Cụ thể như sau:
Tuân thủ về chỉ định: khi kháng sinh sử dụng phù hợp ít
nhất một trong các tài liệu sau: Phác đồ Điều trị Nhi khoa
2020 [7], Hướng dẫn sử dụng kháng sinh trong Nhi khoa
(2022) của BVNĐ1 [8]. Hướng dẫn sử dụng kháng sinh
(2015) của Bộ Y tế [9].
Tuân thủ về liều dùng (liều một lần dùng, số lần dùng
trong ngày) và đường dùng: khi phù hợp ít nhất một trong
các tài liệu sau: Phác đồ Điều trị Nhi khoa 2020 [7],
Hướng dẫn sử dụng kháng sinh trong Nhi khoa (2022) của
BVNĐ1 [8], The Sanford Guide to Antimicrobial
Therapy 2020 [10].
Việc sử dụng kháng sinh được xem là tuân thủ
hướng dẫn chung khi phù hợp về chỉ định, liều dùng
và đường dùng.
Việc sử dụng kháng sinh trong cả quá trình điều trị được
xem là không tuân thủ hướng dẫn (về chỉ định, liều dùng,
đường dùng, chung) khi có ít nhất một kháng sinh dùng trong
thời gian nằm viện không phù hợp với một trong những tiêu
chí mô tả ở trên.
Kết quả điều trị bao gồm: thành công (khỏi, đỡ)/thất
bại (không đỡ, nặng hơn, tử vong), thời gian nằm viện,
thời gian sử dụng kháng sinh. Khảo sát các yếu tố liên
quan đến thời gian nằm viện bao gồm: độ tuổi, giới tính,
nơi sinh sống, khoa điều trị và việc sử dụng kháng sinh
tuân thủ hướng dẫn điều trị.
2.6. Phân tích số liệu
Dữ liệu được lưu trữ, xử lý bằng phần mềm Microsoft
Excel 2019 và SPSS 26.0 với các phép kiểm thống kê sau:
Thống kê mô tả: được sử dụng để xác định các số
trung bình (độ lệch chuẩn), trung vị (khoảng tứ phân vị),
tần số và tỷ lệ % của các biến.
Hồi quy logistic đa biến: được sử dụng để xác định
mối liên quan giữa thời gian nằm viện và các yếu tố khảo
sát (được tham khảo từ các nghiên cứu trước đây: Nguyễn
Thị Nam Phong (2021) [11], La Vecchia (2023) [4]), cụ
thể là:
Biến phụ thuộc: thời gian nằm viện (≤7 ngày/>7 ngày)
Biến độc lập: độ tuổi (2-24 tháng/>24 tháng), giới tính
(nữ/nam), nơi sinh sống (tỉnh khác/Thành phố Hồ Chí Minh),
sử dụng kháng sinh tuân thủ hướng dẫn điều trị (không/có),
khoa điều trị (khoa khác/khoa Hô hấp).
Các biến độc lập được kiểm tra hiện tượng đa cộng
tuyến và sẽ được loại bỏ khỏi mô hình khi hệ số đa
cộng tuyến (VIF) >2. Mô hình hồi quy được đánh giá
độ phù hợp bằng kiểm định Hosmer-Lemeshow (mô
hình được xem là phù hợp khi p>0,05). Các kết quả
được xem là có ý nghĩa thống kê khi p<0,05.
3. KẾT QUẢ
3.1. Đặc điểm của mẫu nghiên cứu
Chúng tôi thu thập được 280 HSBA của BN VPCĐ. Các
đặc điểm của mẫu nghiên cứu được trình bày ở Bảng 1.
Có khoảng một phần ba (36,8%) BN trong độ tuổi từ
12-<24 tháng tuổi và 154/280 (55,0%) BN là nam. Phần
lớn BN đến từ các tỉnh thành ngoài Thành phố Hồ Chí
Minh (59,6%). Gần một nửa số BN đã điều trị kháng sinh
Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh - Dược học * Tập 28 * Số 1* 2025
32 | https://www.duoc.tapchiyhoctphcm.vn https://doi.org/10.32895/hcjm.p.2025.01.04
ngoại trú trước khi vào viện (115/280; 41,1%), phổ biến
nhất là amoxicillin-clavulanat (18,3%) và azithromycin
(12,2%). Đa phần các trường hợp khảo sát đều là viêm
phổi - viêm phổi nặng (98,2%), viêm phổi rất nặng chiếm
1,8%. Ngoài ra, trong số 43 BN được chỉ định xét nghiệm
creatinin huyết thanh, có 2 trường hợp ghi nhận có suy
giảm chức năng thận (eGFR = 30-50 mL/phút).
Bảng 1. Đặc điểm của mẫu nghiên cứu (N=280)
Đặc điểm Tần số
Tỷ lệ %
Độ tuổi (tháng)
2<12 40 14,3
12<24 103 36,8
24<36 82 29,3
36<48 41 14,6
4860 14 5,0
Giới tính
Nam 154 55,0
Nữ 126 45,0
Nơi sinh sống
Tỉnh khác 167 59,6
Thành phố Hồ Chí
Minh
113 40,4
Khoa điều trị
Hô hấp 173 61,8
Nội tổng quát 2 61 21,8
Nội tổng quát 1 46 16,4
Đã điều trị
kháng sinh
ngoại trú
Không 165 58,9
Có 115 41,1
Phân loại
Viêm phổi 133 47,5
Viêm phổi nặng 142 50,7
Viêm phổi rất nặng 5 1,8
3.2. Đặc điểm kháng sinh sử dụng
Trong suốt quá trình điều trị, phần lớn BN được chỉ
định 1 kháng sinh (70,0%), khoảng một phần tư BN được
sử dụng 2 kháng sinh (25,7%) và một tỷ lệ nhỏ BN được
điều trị 3 kháng sinh (4,3%). Các kháng sinh cụ thể được
trình bày tại Bảng 2.
Kháng sinh được sử dụng chủ yếu là các
cephalosporin thế hệ ba đường tiêm/truyền tĩnh mạch,
trong đó phổ biến nhất là ceftriaxon (70,7%), tiếp đến là
cefotaxim (22,9%). BN được chỉ định kháng sinh đường
uống chiếm tỷ lệ thấp (11,8%), azithromycin là kháng
sinh đường uống được sử dụng nhiều nhất (7,9%). Việc
sử dụng kháng sinh theo hướng dẫn điều trị hiện hành
được trình bày ở Bảng 3.
Bảng 2. Đặc điểm kháng sinh sử dụng (N=280)
Nhóm kháng
sinh Tên kháng sinh Đường
dùng
Tần số (Tỷ lệ
%)
Penicillin
Amoxicillin–
clavulanat Uống 10 (3,6)
Oxacillin TMC 1 (0,4)
Cephalosporin
Cefuroxim Uống 1 (0,4)
Ceftriaxon TMC,
TTM 198 (70,7)
Cefotaxim TMC,
TTM 64 (22,9)
Ceftazidim TMC 19 (6,8)
Cefepim TMC 18 (6,4)
Carbapenem Imipenem–
cilastatin TTM 2 (0,7)
Aminoglycosid
Gentamicin TB 45 (16,1)
Amikacin TTM 1 (0,4)
Macrolid Azithromycin Uống 22 (7,9)
Fluoroquinolon
Ciprofloxacin TTM 2 (0,7)
Glycopeptid Vancomycin TTM 2 (0,7)
Lincosamid Clindamycin TTM 1 (0,4)
Chú thích bảng: TMC: tiêm tĩnh mạch chậm; TTM: truyền tĩnh
mạch; TB: tiêm bắp
Bảng 3. Đặc điểm sử dụng kháng sinh tuân thủ hướng dẫn điều
trị (N=280)
Đặc điểm tuân thủ hướng dẫn điều trị
Tần số Tỷ lệ %
Kháng sinh kinh
nghiệm
Chỉ định 189 67,5
Liều dùng 276 98,6
Đường dùng 280 100,0
Chung 188 67,1
Cả quá trình
điều trị
Chỉ định 171 61,1
Liều dùng 275 98,2
Đường dùng 280 100,0
Chung 169 60,4
Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh - Dược học * Tập 28 * Số 1 * 2025
https://doi.org/10.32895/hcjm.p.2025.01.04 https://www.duoc.tapchiyhoctphcm.vn | 33
Phần lớn BN (67,5%) được chỉ định kháng sinh kinh
nghiệm tuân thủ các hướng dẫn hiện hành. Tỷ lệ tuân thủ
hướng dẫn về liều dùng và đường dùng kháng sinh kinh
nghiệm cao (lần lượt là 98,6% và 100,0%). Nếu xét cả quá
trình điều trị, tỷ lệ chỉ định kháng sinh tuân thủ hướng dẫn
về chỉ định, liều dùng và đường dùng lần lượt là 61,1%;
98,2% và 100,0%. Như vậy, tỷ lệ sử dụng kháng sinh kinh
nghiệm và toàn bộ quá trình điều trị tuân thủ hướng dẫn
chung là 67,1% và 60,4%.
3.3. Kết quả điều trị và các yếu tố liên quan đến
thời gian nằm viện
Thời gian nằm viện trung vị là 7 (6;8) ngày. Phần lớn BN
có thời gian sử dụng kháng sinh từ 7-10 ngày (56,1%). Tất
cả BN đều được điều trị thành công, với tình trạng ra viện là
khỏi và đỡ có tỷ lệ lần lượt là 12,5% và 87,5% (Bảng 4).
Kết quả phân tích hồi quy logistic đa biến được trình bày
ở Bảng 5. Các biến độc lập không có hiện tượng đa cộng
tuyến (tất cả VIF<2) và mô hình có sự phù hợp (kiểm định
Hosmer-Lemeshow với p=0,812).
Nghiên cứu ghi nhận có sự liên quan giữa việc tuân thủ
hướng dẫn điều trị và khoa điều trị với thời gian nằm viện.
BN được sử dụng kháng sinh tuân thủ hướng dẫn
(OR=0,338; 95% CI 0,201-0,567; p<0,001) và điều trị tại
khoa Hô hấp (OR=0,432; 95% CI 0,257-0,729; p=0,002)
có khả năng nằm viện ngắn hơn (≤7 ngày).
Bảng 4. Kết quả điều trị của bệnh nhi viêm phổi cộng đồng
(N=280)
Đặc điểm Tần số
Tỷ lệ %
Thời gian nằm viện
(ngày)
Trung vị (khoảng tứ
phân vị)
7 (6;8)
Thời gian điều trị
kháng sinh
<7 ngày 92 32,8
7–10 ngày 157 56,1
>10 ngày 31 11,1
Kết quả điều trị
Đỡ 245 87,5
Khỏi 35 12,5
Bảng 5. Kết quả phân tích hồi quy logistic đa biến
Yếu tố khảo sát OR (95% CI) p
Độ tuổi (2–24 tháng/>24 tháng) 0,593 (0,352–1,000) 0,050
Giới tính (nữ/nam) 1,559 (0,931–2,608) 0,091
Nơi sinh sống (tỉnh khác/Thành phố Hồ Chí Minh) 0,780 (0,463–1,315) 0,352
Sử dụng kháng sinh tuân thủ hướng dẫn điều trị (không/có) 0,338 (0,201–0,567) <0,001
Khoa điều trị (khoa khác/khoa Hô hấp) 0,432 (0,257–0,729) 0,002
Chú thích bảng: OR (odds ratio): tỷ số chênh; 95% CI (95% Confidence Interval): 95% khoảng tin cậy
4. BÀN LUẬN
4.1. Đặc điểm của mẫu nghiên cứu
BN có độ tuổi từ 12-<24 tháng tuổi chiếm tỷ lệ
nhiều nhất (36,8%). Đặc điểm này có sự tương đồng
với nghiên cứu của Nguyen (2020) tại Bệnh viện Phụ
sản - Nhi Đà Nẵng, với trẻ em từ 12-23 tháng tuổi là
phổ biến nhất ở khoa Hô hấp (39,1%) [12]. Trẻ em độ
tuổi càng nhỏ thì nguy cơ viêm phổi nặng, nhập viện
và suy hô hấp càng cao [13]. Nghiên cứu của Huang
(2015), trên trẻ em VPCĐ nhập viện tại Đài Loan, cho
thấy trẻ <2 tuổi có liên quan đến tăng nguy cơ trở nặng
(OR=3,48; p=0,02) [14].
Nghiên cứu ghi nhận khoảng 40% BN có sử dụng
kháng sinh ngoại trú (41,1%). Đồng thời, hơn một nửa số
BN bị viêm phổi nặng đến rất nặng (52,5%). Sự phân bố
mức độ nặng khác biệt với kết quả nghiên cứu của
Nguyễn Thị Nam Phong tại Quảng Nam (2021) với tỷ lệ
BN viêm phổi nặng chỉ chiếm 4,2% [11]. Các đặc điểm
này có thể được lý giải bởi BVNĐ1 là bệnh viện nhi tuyến
cuối nên tiếp nhận nhiều BN có mức độ viêm phổi nặng
đến rất nặng. Có thể những BN này đã điều trị và không
đáp ứng với kháng sinh ngoại trú.
4.2. Đặc điểm kháng sinh sử dụng
Phần lớn BN được chỉ định 1 kháng sinh trong toàn bộ quá
trình điều trị (70,0%). Các hướng dẫn của BVNĐ1 (2020,