Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 2 * 2020 Nghiên cứu
B – Khoa học Dược 159
KHẢO SÁT XU HƯỚNG ĐỀ KHÁNG KHÁNG SINH CỦA VI KHUẨN
GRAM ÂM GIAI ĐOẠN NĂM 2015 – 2018 TẠI MỘT BỆNH VIỆN
HẠNG MỘT Ở TP. HỒ CHÍ MINH
Nguyễn Viết Ngọc
*
, Trần Thị Thu Hiền
**
, Nguyễn Ngọc Khôi
*
, Bùi Thị Hương Quỳnh
*,***
TÓM TẮT
Đặt vấn đề: Đề kháng kháng sinh đã và đang là một vấn đề nghiêm trọng của y tế toàn cầu, làm tăng chi phí
điều trị, kéo dài thời gian nằm viện và tăng tỷ lệ tử vong.
Mục tiêu: Khảo sát tình hình đề kháng kháng sinh của vi khuẩn gram âm tại một bệnh viện hạng nhất ở TP.
Hồ Chí Minh, giai đoạn năm 2015 - 2018.
Phương pháp nghiên cứu: Thiết kế nghiên cứu mô tả cắt ngang trên tất cả các kết quả xét nghiệm vi sinh và
kháng sinh đồ của các bệnh phẩm tại bệnh viện từ 1/1/2015 đến ngày 31/12/2018. Thống kê tỷ lệ nhạy cảm của vi
khuẩn với từng loại kháng sinh được tổng hợp thành bảng kháng khuẩn đồ.
Kết quả: Thời gian sử dụng kháng sinh trung bình khoảng 5 ngày. Ba nhóm nhiễm khuẩn thường gặp là
nhiễm khuẩn đường hô hấp, nhiễm khuẩn vùng mặt, tai, mũi, họng và nhiễm khuẩn sản phụ khoa (tỷ lệ trên
15%). Trong 4 năm, tổng số kết quả kháng sinh đồ gồm 4.124 kết quả và có 27 loại vi khuẩn được phân lập. Các
vi khuẩn gram âm đa số còn nhạy với colistin. Có sự gia tăng chủng Enterobacteriaceae tiết ESBL qua các năm.
Acinetobacter spp. kháng đa số kháng sinh, chỉ còn nhạy cảm tương đối cao với cefoperazone/ sulbactam (94,5%)
và colistin (96%). Pseudomonas aeruginosa có xu hướng tăng sự nhạy cảm đối với kháng sinh cefoperazone/
sulbactam and aminoglycosides.
Kết luận: Các vi khuẩn thường gặp ít nhạy cảm với các kháng sinh thường sử dụng. Sự đề kháng kháng
sinh của các vi khuẩn gram âm ngày càng gia tăng. Cần có những nghiên cứu tiếp theo đánh giá tính hợp lý của
liệu pháp kháng sinh trong điều trị các chủng vi khuẩn có tỷ lệ đề kháng cao.
Từ khoá: đề kháng kháng sinh, vi khuẩn gram âm, tỷ lệ nhạy cảm
ABSTRACT
INVESTIGATION THE ANTIBIOTIC RESISTANCE TREND OF GRAM NEGATIVE BACTERIA
IN THE PERIOD OF 2015 – 2018 AT A FIRST-CLASS HOSPITAL IN HO CHI MINH CITY
Nguyen Viet Ngoc, Tran Thi Thu Hien, Nguyen Ngoc Khoi, Bui Thi Huong Quynh
* Ho Chi Minh City Journal of Medicine * Vol. 24 - No. 2 - 2020: 159 - 168
Background: Antibiotic resistance has long been a major concern in global healthcare, leading to increased
treatment costs and mortality.
Objective: To investigate the antibiotic resistance patterns of gram-negative bacteria at a first-class hospital
in Ho Chi Minh City in the period of 2015-2018.
Method: A cross-sectional study was carried out on all microbiology laboratory test reports, including
culture results and antibiotic susceptibility data, from 01/01/2015 to 31/12/2018. The results of antibiotic
susceptibility rates of each microorganism were used to create the hospital antibiogram.
*
Khoa Dược, Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh
**
Khoa Dược, Bệnh viện Quận Thủ Đức, Thành phố Hồ Chí Minh
***
Khoa Dược, Bệnh viện Thống Nhất, Thành phố Hồ Chí Minh
Tác giả liên lạc: PGS.TS. Bùi Thị Hương Quỳnh ĐT: 0912261353 Email: bthquynh@ump.edu.vn
Nghiên cứu Y Học TP. Hồ Chí Minh *Tập 24 * Số 2 * 2020
B – Khoa học Dược
160
Results: The average duration of antibiotic therapies was 5 days. The three most common types of infections
were respiratory tract infections, facial-ear-nose-throat infections, and gynecological infections (over 15%). In the
research period, there were 4.124 microbiology laboratory test reports and 27 types of isolated bacteria. Most of
gram-negative bacteria were susceptible to colistin. There was an increased prevalence of ESBL-producing
Enterobacteriaceae over the period. Acinetobacter spp have become resistant to multiple agents with the exception
of colistin and cefoperazone/ sulbactam, with the susceptible rates of 94.5% and 96%, respectively. Pseudomonas
aeruginosa susceptible rates to cefoperazone/ sulbactam and aminoglycosides increased.
Conclusion: The antibiotic resistance has been getting worse. Many gram-negative bacteria have developed
resistance to commonly used antibiotics. Further studies are required to evaluate the appropriateness of antibiotic
therapies for the infections caused by the pathogens with high resistance rate.
Keywords: antibiotic resistance, gram-negative bacteria, susceptibile rate
ĐẶT VẤN ĐỀ
Từ khi được phát minh, kháng sinh là một
trong những phương pháp điều trị quan trọng
trong nền y học hiện đại, giúp điều trị hiệu quả
các nhiễm khuẩn đe dọa tính mạng, phòng ngừa
các biến chứng nhiễm khuẩn từ các can thiệp y tế
và phẫu thuật. Tuy nhiên, hiện nay có rất nhiều
kháng sinh được kê đơn là không cần thiết hoặc
không phù hợp. Tại Mỹ, theo thống kê, có 20-50%
kháng sinh kê đơn không phù hợp
(1,2)
. Tại bệnh
viện Bạch Mai, theo thống kê năm 2013 tỷ lệ đơn
thuốc kháng sinh cho điều trị ngoại trú là 29%,
một con số tương đối cao so với giới hạn báo động
của WHO
(3)
. Sử dụng kháng sinh không hợp lý có
thể dẫn tới thất bại điều trị, tăng tác dụng phụ
nghiêm trọng và tăng chi phí điều trị. Việc lạm
dụng kháng sinh cũng góp phần làm tăng đề
kháng kháng sinh, trở thành một trong những
mối đe dọa nghiêm trọng đối với sức khỏe cộng
đồng
(4)
. Sự gia tăng đáng kể mức độ phổ biến và
tỷ lệ đề kháng kháng sinh nhóm cephalosporin
thế hệ 3 và 4 của các tác nhân vi khuẩn gây bệnh
gram âm đã và đang là mối quan ngại. Tại Việt
Nam, 56,4% các chủng Escherichia coli được phân
lập từ các bệnh viện khu vực miền Trung kháng
với ceftazidime. Tỷ lệ kháng carbapenem đã ở
mức đáng báo động tại các bệnh viện thuộc khu
vực phía Bắc với hơn 50% các chủng Acinetobacter
kháng imipenem. Tỷ lệ kháng fluoroquinolon ở
các chủng Klebsiella được phân lập từ các bệnh
viện thuộc khu vực phía Nam đã lên tới hơn
60%
(5)
. Bệnh viện nghiên cứu là bệnh viện hạng I
thực hiện nhiều loại phẫu thuật cao, chuyên sâu
và tiếp nhận điều trị nhiều người bệnh bị nhiễm
khuẩn nặng. Với quy mô và cơ cấu bệnh tại bệnh
viện, việc sử dụng kháng sinh và mức độ kháng
thuốc luôn là mối quan tâm hàng đầu. Bệnh viện
đã xây dựng chương trình quản lý kháng sinh
nhằm nâng cao chất lượng khám, chữa bệnh. Tuy
nhiên, chưa có nghiên cứu nào đánh giá thực
trạng đề kháng kháng sinh, đặc biệt của vi khuẩn
gram âm tại bệnh viện trong giai đoạn dài. Do đó
chúng tôi tiến hành đề tài với mục tiêu khảo sát
mức độ đề kháng kháng sinh của các vi khuẩn
gram âm trong giai đoạn 2015 – 2018.
ĐỐI TƯỢNG - PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Thiết kế nghiên cứu
Mô tả cắt ngang.
Đối tượng nghiên cứu
Hồ sơ bệnh án điện tử của tất các các bệnh
nhân có kê đơn sử dụng kháng sinh trích từ
phần mềm kê đơn của bệnh viện, giai đoạn
2015 – 2018.
Kết quả xét nghiệm vi sinh và kháng sinh
đồ của các bệnh phẩm từ bệnh nhân giai đoạn
2015 – 2018.
Thu thập số liệu về đặc điểm chung của bệnh
nhân, loại bệnh lý nhiễm khuẩn, tần suất của các
vi khuẩn gây bệnh, mức độ nhạy, trung gian,
kháng theo từng loại vi khuẩn cho mỗi loại kháng
sinh được chọn làm kháng sinh đồ. Trình bày dữ
liệu đề kháng kháng sinh qua bảng kháng khuẩn
đồ là tổng hợp các tỷ lệ vi khuẩn nhạy cảm đối với
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 2 * 2020 Nghiên cứu
B – Khoa học Dược 161
từng loại kháng sinh qua các năm 2015 – 2018.
Phương pháp xử lý thống kê
Các phép kiểm thống kê được thực hiện với
phần mềm Excel 2010, SPSS 20.0. Sử dụng thống
kê mô tả để trình bày số liệu về phân bố bệnh
nhân theo tuổi, giới, bệnh lý nhiễm khuẩn và tỷ lệ
nhạy cảm của vi khuẩn với từng loại kháng sinh.
Vấn đề đạo đức
Nghiên cứu đã được thông qua hội đồng đạo
đức của bệnh viện. Mọi thông tin cá nhân của
bệnh nhân được bảo mật hoàn toàn.
KẾT QUẢ
Đặc điểm của bệnh nhân trong giai đoạn
nghiên cứu
Tuổi trung bình của bệnh nhân sử dụng
kháng sinh tại bệnh viện cao nhất là năm 2015
(35,75 ± 22,06 tuổi) và thấp nhất là năm 2017
(34,13 ± 21,89 tuổi). Tỷ lệ bệnh nhân nữ sử
dụng kháng sinh tại bệnh viện trong 4 năm
đều trên 50% và cao hơn bệnh nhân nam. Thời
gian trung bình sử dụng kháng sinh của bệnh
nhân từ năm 2015 - 2018 khoảng 5 ngày. Thời
gian sử dụng trung bình năm 2016 là cao nhất
(5,51 ± 4,77). Ba nhóm nhiễm khuẩn thường
gặp là nhiễm khuẩn đường hô hấp, nhiễm
khuẩn vùng mặt, tai, mũi, họng và nhiễm
khuẩn khác (tỷ lệ trên 15%) (Bảng 1).
Khảo sát sự nhạy cảm của vi khuẩn gram âm
gây bệnh từ năm 2015 - 2018
Từ năm 2015 đến 2018, tổng số phiếu kết
quả kháng sinh đồ thu được là 4.124 mẫu.
Trong đó, có 27 loại vi khuẩn phân lập được.
Chúng tôi chỉ khảo sát tính nhạy cảm của
những loại vi khuẩn có số lượng mẫu n ≥ 70.
Do đó, số loại vi khuẩn khảo sát ít hơn số
loại vi khuẩn phân lập được. Vi khuẩn gram
âm (n = 2.904) chiếm đa số gấp 2,8 lần so với vi
khuẩn gram dương (n = 1.052). Vi khuẩn gram
dương gồm 4 loại: Enterococcus spp.,
Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis,
Streptococcus spp. Vi khuẩn gram âm gồm 9
loại: Escherichia coli, Escherichia fergusonii,
Enterobacter spp., Citrobacter spp., Klebsiella spp.,
Proteus spp., Acinetobacter spp., Pseudomonas spp.,
Neisseria gonorrhoeae. Để khảo sát mức độ đề
kháng kháng sinh tại bệnh viện, chúng tôi
dùng bảng kháng khuẩn đồ thể hiện sự nhạy
cảm của vi khuẩn, từ đó suy ra tỷ lệ đề kháng.
Sự nhạy cảm của các vi khuẩn gram âm đối
với kháng sinh từ năm 2015 - 2018 được thể
hiện qua Bảng 2.
Bảng 1. Đặc điểm bệnh nhân trong giai đoạn nghiên cứu
Đặc điểm* 2015 2016 2017 2018
Tuổi, năm (Trung bình ± SD) 35,75 ± 22,06
35,07± 24,58
34,13 ± 21,89 35,12 ± 21,87
Giới (Nữ) 60,5% (9.513)
53,7% (7.242)
59,1% (15.999)
56,3% (12.973)
Thời gian sử dụng kháng sinh, ngày (Trung bình ± SD) 4,76 ± 4,49 5,51 ± 4,77 4,57 ± 4,30 4,84 ± 4,77
Các
bệnh lý
nhiễm
khuẩn
(NK)
NK cơ, xương, khớp 0,6% (95) 0,5% (65) 1,1% (301) 1,1% (262)
NK da và mô mềm 6,7% (1.048) 6,9% (933) 7,2% (1.960) 5,0% (1.144)
NK đường hô hấp 19,7% (3.096)
21,6% (2.909)
15,6% (4.225) 14,4% (3.310)
NK hệ thần kinh trung ương 0,1% (17) 0,1% (13) 0,1% (27) 0,0% (10)
NK huyết, sốc NK, sốt giảm bạch cầu trung tính
1,6% (245) 1,6% (221) 1,1% (308) 0,7% (156)
NK vùng mặt, tai, mũi, họng 15,3% (2.403)
18,5% (2.490)
20,7% (5.621) 14,3% (3.286)
NK niệu - sinh dục 6,9% (1.087) 2,3% (315) 3,5% (958) 1,1% (256)
NK sản phụ khoa 21,7% (3.406)
11,1% (1.497)
19,9% (5.382) 17,7% (4.068)
NK tiêu hóa 10,4% (1.631)
10,7% (1.444)
6,9% (1.871) 9,6% (2.219)
NK tim mạch 0,0% (5) 0,0% (5) 0,0% (4) 0,0% (4)
NK khác 16,5% (2.586)
24,8% (3.348)
22,0% (5.968) 32,3% (7.453)
Nhiều bệnh NK 0,6% (97) 1,8% (240) 1,7% (467) 3,8% (872)
Tổng 100,0%
(15.716)
100,0%
(13.480)
100,0%
(27.092)
100,0%
(23.040)
*Số trung bình được trình bày bằng: trung bình ± SD, tỷ lệ được trình bày bằng: % (tổng số mẫu);SD (Standard deviation):
Độ lệch chuẩn - NK: Nhiễm khuẩn
Nghiên cứu Y Học TP. Hồ Chí Minh *Tập 24 * Số 2 * 2020
B – Khoa học Dược
162
Bảng 2. Sự nhạy cảm của các vi khuẩn gram âm gây bệnh qua các năm 2015 – 2018
Vi khuẩn Gram (-
) Escherichia coli (n = 642) Klebsiella spp. (n = 452) E. fergusonii (n = 437)
Năm
(số lượng)
2015
(96)
2016
(145)
2017
(174)
2018
(227)
2015
(50)
2016
(50)
2017
(173)
2018
(179)
2015
(32)
2016
(60)
2017
(126)
2018
(219)
ESBL (+) 10,4 22,7 32,7 30,4 - - 12,0 13,9 12,5 20 53,2 44,3
Beta-lactam
Amoxicillin + acid
clavulanic 18,5 28,2 53,8 56,7 41,7 39,5 46,1 46,0 3,1 31,0 46,4 56,0
Ampicillin 0,0 - - 0,0 - - 0,0 - 7,1 - - 0,0
Cefepime 42,4 42,6 53,7 54,7 54,2 61,7 61,9 59,8 21,9 46,6 44,0 47,9
Cefoperazone 25,0 36,8 40,8 41,3 40,5 51,5 50,4 47,1 16,7 35,7 21,1 35,2
Cefoperazone +
sulbactam 89,0 96,4 95,3 95,2 81,3 69,6 84,6 85,8 100,0 96,6 100,0 97,1
Cefotaxime 26,1 31,9 34,0 36,5 18,8 45,5 45,6 48,6 13,3 35,7 23,4 35,9
Cefoxitin 51,9 63,8 66,7 76,3 27,5 47,7 49,4 53,2 25,0 60,0 74,8 69,8
Ceftazidime 34,8 38,5 35,7 48,3 37,5 50,0 47,9 54,1 19,4 36,4 29,5 38,8
Ceftriaxone 27,0 34,1 33,5 39,0 31,1 47,9 46,2 48,2 12,5 33,9 27,0 35,7
Cefuroxime 17,9 40,0 22,4 35,9 0,0 - 22,0 35,9 4,5 27,3 18,5 26,2
Ertapenem 77,8 - 88,0 84,4 - - 58,2 63,4 - - 94,3 93,2
Imipenem 86,2 92,3 93,1 91,5 62,2 58,3 72,9 76,2 100,0 96,5 100,0 95,3
Meropenem 95,5 79,0 88,2 95,1 48,7 54,3 64,5 74,5 100,0 81,5 94,1 97,1
Piperacillin +
tazobactam 75,3 89,7 88,5 84,8 52,3 63,6 72,6 69,1 89,5 94,3 97,6 93,9
Ticarcillin + acid
clavulanic 79,0 60,7 78,4 79,5 47,1 59,5 70,4 64,9 87,5 67,3 89,9 85,7
Quinolon
Ciprofloxacin 19,6 31,9 22,2 34,1 46,7 54,8 58,9 50,9 10,7 35,3 27,0 40,1
Levofloxacin 24,4 35,3 25,5 36,1 49,0 54,2 57,0 56,4 10,3 34,5 32,4 42,2
Ofloxacin - - - - - - - - - - - -
Aminosid
Amikacin 92,3 92,0 97,1 97,6 71,9 85,0 99,3 85,9 100,0 95,6 96,7 98,6
Gentamicin 48,8 55,2 66,5 64,7 65,0 77,1 64,2 65,3 50,0 50,0 52,1 60,9
Tobramycin 46,3 51,0 68,8 77,1 57,7 66,7 58,4 62,4 50,0 68,2 55,3 74,4
Khác
Chloram* 72,7 73,3 60,0 86,5 64,3 69,2 45,3 60,7 - 70,6 73,9 48,0
Colistin 92,0 - 100,0 92,6 85,7 60,0 85,0 88,2 - - - 80,0
Co-trimoxazol - - - - - - 38,5 52,0 - - - 40,4
Doxycyclin 20,6 33,3 40,6 56,4 42,4 70,5 52,8 63,6 66,7 28,3 30,3 45,9
Tetracyclin - - - - - - - - - - - -
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 2 * 2020 Nghiên cứu
B – Khoa học Dược 163
Vi khuẩn Gram (-
) Acinetobacter spp. (n = 398) N. gonorrhoeae (n = 310) Proteus spp. (n = 207)
Năm (số lượng)
2015
(56)
2016
(94)
2017
(118)
2018
(130)
2015
(62)
2016
(108)
2017
(71)
2018
(69)
2015
(24)
2016
(39)
2017
(74)
2018
(70)
ESBL (+) - - - - - - - - - - 9,4 7,1
Beta-lactam
Amoxicillin + acid
clavulanic 0,0 5,1 0,0 1,7 - - - - 54,2 48,7 81,1 81,2
Ampicillin - - 0,0 0,0 0,0 0,0 - - - - - -
Cefepime 5,4 9,1 1,7 4,7 20,0 28,6 38,5 35,3 94,4 86,8 89,7 91,3
Cefoperazone 0,0 2,0 1,8 1,7 - - 0,0 0,0 78,9 63,2 77,1 83,7
Cefoperazone +
sulbactam 89,8 64,6 76,3 94,5 - - - - 100,0 100,0 98,6 98,5
Cefotaxime 1,8 3,5 0,9 0,0 30,6 35,2 41,2 43,3 79,2 74,3 77,3 83,3
Cefoxitin 3,4 3,1 0,9 0,0 24,6 24,0 32,4 32,4 75,0 64,1 91,7 93,8
Ceftazidime 1,8 7,6 0,9 4,8 8,9 8,5 15,5 19,4 87,0 86,1 83,1 92,4
Ceftriaxone 0,0 2,2 0,9 0,0 19,4 21,2 22,5 21,7 79,2 89,5 75,0 83,6
Cefuroxime 0,0 0,0 0,0 0,0 16,4 11,4 5,7 5,8 - - 73,0 92,3
Ertapenem - 7,7 0,9 0,8 - - - - - - 97,4 100,0
Imipenem 13,2 12,6 1,8 6,3 - - - - 70,6 82,9 97,1 100,0
Meropenem 11,1 8,0 0,9 5,6 - - - - 95,5 74,3 85,3 98,4
Piperacillin +
tazobactam 9,1 11,1 5,9 6,3 - - - - 94,1 100,0 94,2 100,0
Ticarcillin + acid
clavulanic 7,0 14,9 3,4 5,6 - - - - 100,0 82,9 96,9 98,2
Quinolon
Ciprofloxacin 2,2 9,1 3,5 2,4 - 0,0 1,4 1,4 64,3 50,0 57,5 50,0
Levofloxacin 4,7 11,6 2,6 5,6 0,0 - - - 77,3 62,2 64,2 53,1
Ofloxacin - - - - - 0,0 0,0 1,6 - - - -
Aminosid
Amikacin 8,1 23,7 8,7 11,0 - - - - 94,4 96,9 97,2 97,0
Gentamicin 7,3 22,9 5,3 7,8 - - - - 69,6 64,3 60,0 50,7
Tobramycin 5,9 26,0 7,9 7,0 - - - - 71,4 60,0 60,6 66,7
Khác
Chloram* 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 - - - - 36,4 18,2 -
Colistin 98,1 88,0 94,8 96,0 - - - - - - - -
Co-trimoxazol - - - - - - - - - - - 14,3
Doxycyclin 66,0 69,9 89,7 73,4 - - - - 15,8 6,3 8,3 12,9
Tetracyclin - - - - - 0,0 0,0 0,0 - - - -