MỘT HỌA SĨ MỸ THUẬT LỚN CỦA ĐẤT NƯỚC
"Sống! Sống thêm! Sống thêm nữa! Với đau khổ, hứng cảm của mọi người. Rồi
sáng tác và sáng tác! Với tất cả tấm lòng thiết tha yêu mến! - Thế còn "thiên tài". -
A thiên tài! Thế anh sáng tác để cho anh hay để làm thiên tài?"
Đó là tư duy sáng tác vô cùng cao cả của danh họa Tô Ngọc Vân - một nghệ sĩ lớn
của đất nước.
Kỷ niệm 100 năm ngày sinh của danh họa Tô Ngọc Vân, mọi người không chỉ nhớ
đến ông là một họa sĩ tài hoa đặc sắc, từng có công lớn trong sự nghiệp dựng xây
nền Mỹ thuật Việt Nam hiện đại, và ông đã hy sinh trên đường ra mặt trận Điện
Biên!, mà còn tưởng nhớ ông là một họa sĩ mang tâm hồn dân tộc sâu nặng, là một
bản lĩnh cách mạng nghệ thuật, là một cây bút lý luận phê bình sắc sảo, và là một
người thầy cao quý.
1. Tô Ngọc Vân - Một tài hoa đặc sắc
Cuộc đời của danh họa Tô Ngọc Vân, tuy thật ngắn ngủi, chỉ với 48 mùa xuân!
Vậy mà tài hoa và cống hiến của ông đã đủ tạo nên một tấm gương cao đẹp mãi tỏa
sáng trong nền văn hóa nghệ thuật nước nhà.
Từ bé ông đã mê hội họa, nên đang học năm thứ 3 trường trung học Bưởi, ông bỏ
dở để luyện vẽ và thi đỗ vào khóa 1926 - 1931 trường Mỹ thuật Đông Dương. Tài
hoa của ông sớm bộc lộ nổi trội, nên được đồng nghiệp suy phong: "Nhất Trí, nhì
Vân, tam Lân, tứ Cẩn". Ông liên tục nhận những phần thưởng quý giá: Chứng chỉ
vẻ vang ở triển lãm thuộc địa tại Paris 1931, Khen thưởng Danh dự ở triển lãm họa
sĩ Pháp 1932, Khen thưởng ngoại hạng ở triển lãm mỹ thuật, Mỹ nghệ Việt Nam
1933... Và ông còn được bầu là hội viên Hội họa sĩ Pháp 1933. Sau khi Cách mạng
tháng Tám thành công, ông được Bác Hồ gửi thư khen 1952, Toàn bộ tác phẩm
trong kháng chiến của ông đoạt giải đặc biệt ở triển lãm Mỹ thuật toàn quốc 1954,
ông được nhà nước truy tặng giải thưởng Hồ Chí Minh 1997. Những phần thưởng
ấy nói lên tài hoa và cống hiến của ông với sáng tạo đặc sắc thể hiện ở nghệ thuật.
Tô Ngọc Vân sử dụng rất điệu nghệ với nhiều chất liệu: sơn dầu, sơn mài, lụa,
thuốc nước, bột màu và cả chì than, bút sắt nữa. ở chất liệu nào, đường bút của ông
cũng đều vững chãi mà uyển chuyển, có sức thu hút người xem.
Đặc biệt, nhiều tác phẩm nghệ thuật sơn dầu thể hiện các thiếu nữ thị thành của
ông rất đặc sắc. ở ta, có những họa sĩ vẽ nhiều tranh thiếu nữ, như Trần Văn Cẩn,
Lương Xuân Nhị, Nguyễn Văn Tỵ, Nguyễn Sĩ Ngọc, Nguyễn Tiến Chung, Trần
Đông Lương hay Năng Hiển v.v... Nhưng tranh nữ của Tô Ngọc Vân vẫn đặc sắc
như tranh Thiếu nữ bên hoa huệ, Thiếu nữ bên hoa sen, Thiếu nữ bên thềm, Thiếu
nữ trước tranh Tam Đa, hay Hai thiếu nữ và em bé v.v... Trước năm 1945, Nguyễn
Văn Tỵ từng nhận xét về tranh sơn dầu của Tô Ngọc Vân: "đi xa hơn cả vẫn là Tô
Ngọc Vân. Ông tới trình độ sơn dầu mà ít nghệ sĩ Việt Nam sánh kịp và đã đi trước
cái thẩm mỹ quan của công chúng" (Báo Trí Tân ngày 8-4-1943). Ngoài ra còn
phải nhắc tới những tác phẩm đặc sắc bằng chất liệu khác, như tranh khắc gỗ Bác
Hồ làm việc ở Bắc Bộ Phủ, Bác Hồ với các cháu nhi đồng hay tranh sơn mài Bộ
đội dừng chân trên đồi, Xưởng quân giới, cho đến nhiều ký họa về anh bộ đội Cụ
Hồ, về du kích, về nông dân, về phụ nữ các dân tộc ít người v.v... đều thật sinh
động và có sức sống bền lâu. Toàn bộ tác phẩm của danh họa Tô Ngọc Vân là di
sản quý giá của đất nước ta. Giá như ông chưa sớm qua đời, thì nhất định ông còn
cống hiến cho dân tộc nhiều tác phẩm Mỹ thuật có giá trị cao đẹp.
2. Tô Ngọc Vân - một tâm hồn dân tộc sâu nặng
Tô Ngọc Vân là một nhà tri thức yêu nước, một họa sĩ tài hoa luôn mang tâm hồn
dân tộc. Ông từng tự sự: "Ngay từ lúc đi học đã mơ xây dựng một nền hội họa Việt
Nam có tính chất dân tộc, phản ứng lại sự lan tràn của hội họa Pháp sang ta, và để
giành một địa vị mỹ thuật trọng yếu cho dân tộc trên thế giới". Chỉ cần qua lời tự
sự nghệ thuật của ông luôn chứa chan một ý thức tự chủ, tự hào dân tộc. Do vậy,
mặc dù ông rất say mê học tập và nghiên cứu kỹ nghệ thuật phương Tây, cũng như
nghệ thuật phương Đông. Song ông luôn phản đối lối bắt chước hay lệ thuộc nghệ
thuật nước ngoài. Thành công độc đáo ở tranh sơn dầu của ông là yếu tố Việt Nam
mà như một số người từng phát hiện. Ngoài ra, ông còn rất tự hào và đề cao tính ưu
việt của nghệ thuật sơn mài cổ truyền của dân tộc ta. Ông viết : "Dư luận châu Âu