Nghiên cứu Y họ
c
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 1 * 2020
121
MỨC ĐỘ ĐIỀU CHỈNH TÂM LÝ VÀ CÁC YẾU TỐ LIÊN QUAN
Ở BỆNH NHÂN MANG HẬU MÔN NHÂN TẠO
Thái Thanh Trúc
*
, Lai Phú Chi
*
, Vũ Thị Thu Thủy
**
TÓM TẮT
Mục tiêu: Hậu môn nhân tạo (HMNT) ngày càng phổ biến và là phương pháp cứu sống bệnh nhân mắc các
bệnh nặng đường tiêu hóa, ví dụ ung thư. Việc mang HMNT có thể ảnh hưởng nặng nề đến tâm lý. Tuy nhiên,
hiện có rất ít các nghiên cứu khảo sát mức độ điều chỉnh tâm lý ở bệnh nhân mang HMNT. Nghiên cứu này
nhằm khảo sát mức độ điều chỉnh tâm lý và các yếu tố liên quan ở bệnh nhân mang HMNT.
Đối tượng và phương pháp nghiên cứu: Nghiên cứu cắt ngang mô tả được thực hiện trên 275 bệnh nhân
mang HMNT tại bệnh viện Đại học Y Dược Tp.HCM và bệnh viện Chợ Rẫy. Bệnh nhân được phỏng vấn bằng
bộ câu hỏi Ostomy Adjustment Inventory (OAI) đã thể hiện phù hợp ngôn ngữ và có tính tin cậy cao thông qua
nghiên cứu thử.
Kết quả: Gần 2/3 số bệnh nhân là nam; tuổi trung bình là 57,3 ± 14,6 tuổi. Có 20% bệnh nhân mang
HMNT vĩnh viễn và 80% mang HMNT tạm thời. Chỉ 1 / 3 số bệnh nhân tự chăm sóc HMNT. Điểm số thể hiện
mức độ điều chỉnh tâm lý là 43,9 ± 6,7. Nam giới và bệnh nhân có sự hỗ trợ của người khác hoàn toàn trong
chăm sóc HMNT có mức độ điều chỉnh tâm lý tốt hơn.
Kết luận: Bệnh nhân mang HMNT có khả năng điều chỉnh tâm lý ở mức trung bình. Kết quả cho thấy cần
có các chương trình hỗ trợ người mang HMNT để bệnh nhân ổn định tâm lý, nâng cao sức khỏe tâm thần. Điều
này có thể giúp bệnh nhân có được điều trị tốt nhất và chất lượng cuộc sống cao hơn.
Từ khóa: hậu môn nhân tạo, điều chỉnh tâm lý, yếu tố liên quan
ABSTRACT
PSYCHOLOGICAL ADJUSTMENT AND RELATED FACTORS IN PATIENTS WITH OSTOMY
Thai Thanh Truc, Lai Phu Chi, Vu Thi Thu Thuy
* Ho Chi Minh City Journal of Medicine * Vol. 24 - No. 1 - 2020: 121 - 127
Objectives: Ostomy has become a common technique and is a life-saving method for patients with severe
colorectal diseases such as colorectal cancer. Patients with ostomy can have psychological disorders. However,
study investigating psychological adjustment in this population is scarced. Our study was to estimate the level of
psychological adjustment and its correlates in patients with ostomy.
Methods: A cross-sectional study was conducted in 275 patients with ostomy at University Medical Center
and Cho Ray Hospital. Patients were interviewed using the Ostomy Adjustment Inventory (OAI) which had
language compatible to Vietnamese and high level of reliability through our pilot study.
Results: Nearly two thirds of patients were male; average age was 57.3 ± 14.6 years old. About 20% of
patients had permanent ostomy and 80% had temporary ostomy. Only one third of patients could take care of
their own ostomy. The score of psychological adjustment was 43.9 ± 6.7. Male patients who had all support from
others to take care of the ostomy had higher level of psychological adjustment.
Conclusion: Patients with ostomy had moderate level of psychological adjustment. The results indicated a
need for supporting programs for patients with ostomy so that patients can have better mental health. This can
help patients to have optimal treatment and quality of life.
*Khoa Y tế Công Cộng, Đại học Y Dược TP. Hồ Chí Minh **BV Đại học Y Dược TP. Hồ Chí Minh
Tác giả liên lạc: TS. Thái Thanh Trúc ĐT: 0908381266 Email: thaithanhtruc@ump.edu.vn
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 1 * 2020
Nghiên cứu Y họ
c
122
Keywords: ostomy, psychological adjustment, related factors
ĐẶT VẤN ĐỀ
Hiện nay, hậu môn nhân tạo (HMNT) ngày
càng phổ biến và là phương pháp cứu sống bệnh
nhân mắc các bệnh nặng đường tiêu hóa như
ung thư đại trực tràng giai đoạn trễ không còn
khả năng cắt bỏ
(1)
, viêm loét đại tràng, bệnh
Crohn, bệnh đa polyp đại trực tràng
(2)
, chấn
thương, dị tật bẩm sinh, tắc ruột
(3)
. Trong đó ung
thư đại trực tràng và bệnh viêm ruột là nguyên
nhân thường gặp nhất dẫn đến bệnh nhân mang
HMNT
(4)
. Ung thư đại trực tràng là một trong
bốn loại ung thư đứng đầu thế giới hiện nay với
ước tính 1.849.600 ca mắc mới trên toàn thế giới
vào năm 2018. Gần 80% số ca mắc mới và tử
vong do ung thư đại trực tràng tập trung chủ
yếu ở Châu Á và Châu Âu
(5)
. Tại Việt Nam, năm
2018 ước tính có khoảng 14.733 ca mắc mới và
7.856 ca tử vong do ung thư đại trực tràng
(6)
. Sự
gia tăng nhanh chóng của các bệnh ung thư đại
trực tràng, các bệnh đường ruột kèm theo tỷ lệ
sống sót sau 5 năm của bệnh nhân ung thư ngày
càng cao dẫn đến hệ quả đó là bệnh nhân mang
HMNT ngày càng gia tăng.
Hậu môn nhân tạo là lỗ mở chủ động ở đại
tràng hoặc hồi tràng ra da để đưa toàn bộ phân
ra ngoài thay thế hậu môn thật. Người bệnh có
thể mang HMNT tạm thời từ vài tuần đến vài
tháng sau đó đóng lại nhưng cũng có những
bệnh nhân phải mang HMNT vĩnh viễn suốt
đời. Do đó, khi một bệnh nhân mang HMNT sẽ
gặp nhiều rắc rối như sự thay đổi về ngoại hình,
thoát khí, mùi không kiểm soát và cách chăm
sóc, rối loạn chức năng tình dục và các hoạt
động xã hội. Những sự thay đổi đó có thể làm
cho họ cảm thấy tự ti, mặc cảm, xa lánh với mọi
người, tự cô lập bản thân và chất lượng cuộc
sống của bệnh nhân bị giảm sút, ảnh hưởng tới
chức năng nghề nghiệp, các hoạt động xã hội.
Các hậu quả này đặc biệt nghiêm trọng nếu như
bệnh nhân không có khả năng điều chỉnh tâm lý
phù hợp.
Điều này có nghĩa là mặc dù bệnh nhân đã
phục hồi về thể chất nhưng sự cải thiện về tâm
lý dường như không được quan tâm. Những
vấn đề tâm lý được chứng minh thường gặp
phải ở trên bệnh nhân mang HMNT là 36% bệnh
nhân có căng thẳng, 44% bệnh nhân cảm thấy
tức giận và phát cấu tăng lên kể từ khi phẫu
thuật và 10% cần tư vấn tâm thần. Ngoài ra, kể
từ khi phẫu thuật tạo HMNT có 36,1% bệnh
nhân sợ hãi trước phản ứng của xã hội và 94,4%
các hoạt động xã hội giảm đáng kể. Bên cạnh đó,
có 27,1% bệnh nhân xác nhận rằng phẫu thuật
tạo HMNT can thiệp vào đời sống tình dục và
hôn nhân của họ.
Vì vậy, chúng tôi tiến hành nghiên cứu này
với mục mục tiêu khảo sát mức độ điều chỉnh
tâm lý của bệnh nhân mang HMNT và xác định
các yếu tố có liên quan đến mức độ điều chỉnh
tâm lý của bệnh nhân.
ĐỐI TƯỢNG - PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Đối tượng nghiên cứu
Tất cả những bệnh nhân trên 18 tuổi đến
khám tại tại bệnh viện Đại học Y Dược thành
phố Hồ Chí Minh và bệnh viện Chợ Rẫy từ
01/2019 đến 06/2019.
Tiêu chuẩn chọn
Bệnh nhân (BN) trên 18 tuổi.
Đã được phẫu thuật làm hậu môn nhân tạo
trên 1 tháng.
Tiêu chuẩn loại trừ
Những bệnh nhân có các vấn để ảnh hưởng
đến việc trả lời phỏng vấn như sức khỏe quá
yếu, không thể giao tiếp bằng tiếng Việt, có các
vấn đề sức khỏe tâm thần.
Phương pháp nghiên cứu
Thiết kế nghiên cứu
Nghiên cứu cắt ngang mô tả.
Cỡ mẫu
Trong khoảng thời gian nghiên cứu, chúng
tôi chọn được tổng cộng 275 bệnh nhân thỏa tiêu
chí, trong đó 165 bệnh nhân từ bệnh viện Đại
học Y Dược TP. Hồ Chí Minh và 110 bệnh nhân
từ bệnh viện Chợ Rẫy.
Nghiên cứu Y họ
c
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 1 * 2020
123
Kỹ thuật chọn mẫu
Chọn mẫu thuận tiện, trong đó nghiên cứu
viên có mặt tại phòng khám ngoại khoa tiêu hóa
và khoa ngoại tiêu hóa để tuyển bệnh nhân theo
tuần tự. Sau khi được giải thích về nghiên cứu
và đồng ý tham gia nghiên cứu bằng cách ký tên
vào bảng đồng thuận thì nghiên cứu viên phỏng
vấn trực tiếp bệnh nhân để điền vào bộ câu hỏi
soạn sẵn. Thông tin của bệnh nhân về việc điều
trị cũng được xin phép trích xuất từ bệnh án
điều trị để đưa vào nghiên cứu.
Công cụ thu thập số liệu
Bộ câu hỏi dùng để phỏng vấn trực tiếp bao
gồm các thông tin về đặc điểm dân số xã hội, về
bệnh lý và thang đo đánh giá mức độ điều chỉnh
tâm lý. Thang đo Ostomy Adjustment Inventory
được Simmons phát triển để khảo sát mức độ
điều chỉnh tâm lý của bệnh nhân mang hậu môn
nhân tạo
(
7
)
. Thang đo này đã được dịch và
chuẩn hóa ra nhiều ngôn ngữ và được dùng
trong nhiều nghiên cứu khác tương tự trên thế
giới. Thang đo gồm 23 câu nhưng trong quá
trình đánh giá tính tin cậy và tính giá trị của
thang đo thì giá trị của các câu 16, 18, 22 bị triệt
tiêu. Do đó, thang đo gồm 20 câu và đánh giá 4
khía cạnh của việc điều chỉnh tâm lý bao gồm sự
chấp nhận, sự lo lắng, hòa nhập xã hội và sự
giận dữ. Điểm chung của thang đo là điểm tổng
của các câu sau khi đã nghịch đảo các câu 1, 3, 4,
6, 9, 14, 15, 17 và 20. Điểm OAI cao hơn thể hiện
mức độ điều chỉnh tâm lý tốt hơn.
Trong nghiên cứu này thang đo OAI được
dịch sang Tiếng Việt bởi các chuyên gia có kinh
nghiệm làm việc và nghiên cứu về HMNT tại
bệnh viện Đại học Y Dược TP. Hồ Chí Minh. Sau
đó thang đo được dịch lại sang Tiếng Anh bởi
hai chuyên gia độc lập. Cuối cùng thang đo
được so sánh với phiên bản gốc để đánh giá sự
khác biệt trong chuyển ngữ. Trước khi tiến hành
nghiên cứu chính trên bệnh nhân mang HMNT
tại bệnh viện Đại học Y Dược TP. Hồ Chí Minh
và bệnh viện Chợ Rẫy, nhóm nghiên cứu đã tiến
hành nghiên cứu thử. Kết quả nghiên cứu thử
cho thấy thang đo phù hợp về ngữ nghĩa và có
độ tin cậy cao.
Phân tích số liệu
Chúng tôi sử dụng tần số và tỉ lệ phần trăm
để mô tả các đặc điểm của bệnh nhân như đặc
điểm dân số xã hội, đặc điểm bệnh lý.
Trung bình và độ lệch chuẩn dùng để mô tả
điểm số của thang đo OAI và các thành phần.
Để khảo sát mức độ điều chỉnh tâm lý theo
các đặc điểm của bệnh nhân thì chúng tôi sử
dụng phép kiểm t hoặc phép kiểm ANOVA.
Giá trị p <0,05 được xem là có ý nghĩa thống kê.
Tất cả các kỹ thuật thống kê được thực hiện
trên phần mềm Stata phiên bản 15.
Y đức
Nghiên cứu được thông qua bởi Hội đồng
Đạo đức trong nghiên cứu y sinh học Đại học Y
Dược TP. Hồ Chí Minh số: 146/ĐHYD-HĐĐĐ
ngày 02/4/2019.
KẾT QUẢ
Trong tổng số 275 bệnh nhân tham gia vào
nghiên cứu thì tuổi trung bình là 57,3 ± 14,6 tuổi,
trong đó bệnh nhân nhỏ tuổi nhất là 22 tuổi và
lớn tuổi nhất là 90 tuổi. Gần 2/3 số bệnh nhân là
nam giới; hầu hết là dân tộc kinh (94,9%). Đa số
bệnh nhân không theo một tôn giáo nào (73,1%),
đã kết hôn (62,2%), có trình độ học vấn cấp 2
hoặc 3 (58,9%) (Bảng 1).
Bảng 1 cũng cho thấy đặc điểm sức khỏe và
bệnh lý của bệnh nhân tham gia nghiên cứu.
Gần 1/3 bệnh nhân có chỉ số khối cơ thể ở mức
thiếu cân và gầy. Gần 3/4 bệnh nhân được làm
hậu môn nhân tạo từ vị trí đại tràng. Về phân
loại hậu môn nhân tạo thì có khoảng 20% số
bệnh nhân mang hậu môn nhân tạo vĩnh viễn
(suốt đời) và chỉ có hơn 30% có thể tự chăm
sóc hậu môn nhân tạo trong khi phần lớn vẫn
phải có sự hỗ trợ từ người khác trong chăm sóc
hậu môn nhân tạo. Hầu hết bệnh nhân nhận
được hỗ trợ từ nhân viên y tế (89,8%) hoặc
người thân (90,9%).
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 1 * 2020
Nghiên cứu Y họ
c
124
Bảng 1: Đặc điểm bệnh nhân mang hậu môn nhân
tạo tham gia vào nghiên cứu
Đặc điểm Tần số Tỉ lệ %
Phân nhóm tuổi (năm)
<40 35 12,7
40-49 40 14,5
50-59 70 25,5
60-69 76 27,6
70+ 54 19,6
Giới
Nam 174 63,3
Nữ 101 36,7
Dân tộc
Kinh 261 94,9
Khác 14 5,1
Tôn giáo
Có 74 26,9
Không 201 73,1
Tình trạng hôn nhân
Độc thân 20 7,3
Đã kết hôn 171 62,2
Ly dị, ly thân, góa 84 30,5
Trình độ học vấn
≤Cấp 1 53 19,3
Cấp 2 - 3 162 58,9
>Cấp 3 60 21,8
Tình trạng kinh tế
Không hài lòng 27 9,8
Bình thường 202 73,5
Hài lòng 46 16,7
Phân nhóm chỉ số khối cơ thể
Thiếu cân/gầy 85 30,9
Bình thường 143 52,0
Thừa cân / béo phì 47 17,1
Vị trí hậu môn nhân tạo
Đại tràng 196 71,3
Hồi tràng 79 28,7
Loại hậu môn nhân tạo
Vĩnh viễn 55 20,0
Tạm thời 220 80,0
Thời gian sống cùng hậu môn nhân tạo (tháng)
>1 - 3 121 44,0
>3 - 6 65 23,6
>6 - 9 38 13,8
>9 51 18,5
Người chăm sóc hậu môn nhân tạo
Bản thân 93 33,8
Người khác 44 16,0
Cả hai 138 50,2
Được hỗ trợ từ người thân
Có 250 90,9
Đặc điểm Tần số Tỉ lệ %
Không 25 9,1
Được hỗ trợ từ nhân viên y tế
Có 247 89,8
Không 28 10,2
Biến chứng hậu môn nhân tạo
Có 55 20,0
Không 220 80,0
Bệnh khác đi kèm
Có 138 50,2
Không 137 49,8
Bảng 2 thể hiện điểm số trung bình của
thang đo OAI thể hiện mức độ điều chỉnh tâm
lý của bệnh nhân mang hậu môn nhân tạo
tham gia vào nghiên cứu. Kết quả cho thấy
điểm trung bình chung của thang đo là
43,9±6,7 điểm trên ngưỡng lý thuyết có thể có
của điểm số này là 0–80 điểm.
Bảng 2: Mức độ điều chỉnh tâm lý ở bệnh nhân mang
hậu môn nhân tạo
Đặc điểm Trung bình Độ lệch chuẩn
Chấp nhận 21,2 4,1
Lo lắng 10,3 2,3
Hòa nhập 7,6 2,2
Giận dữ 4,7 1,4
Điều chỉnh về tâm lý 43,9 6,7
Trong số các yếu tố dân số xã hội thì chỉ có
giới có liên quan có ý nghĩa thống kê với mức độ
điều chỉnh tâm lý của bệnh nhân mang hậu môn
nhân tạo trong đó nam có điểm cao hơn so với
nữ (p <0,001). Điểm số thể hiện mức độ điều
chỉnh tâm lý là như nhau ở bệnh nhân bất kể
tuổi, dân tộc, tôn giáo, tình trạng hôn nhân, trình
độ học vấn và tình trạng kinh tế (Bảng 3).
Bảng 3: Mối liên quan giữa đặc điểm dân số xã hội
với mức độ điều chỉnh tâm lý ở BN mang HMNT
Đặc điểm Điều chỉnh về tâm lý
Trung bình
Độ lệch chuẩn
p
Phân nhóm tuổi (năm)
<40 45,6 6,0 0,206
40-49 42,8 8,2
50-59 43,5 8,1
60-69 44,2 6,3
70+ 43,9 3,7
Giới
Nam 45,2 6,6 <0,001
Nữ 41,8 6,4
Nghiên cứu Y họ
c
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 1 * 2020
125
Đặc điểm Điều chỉnh về tâm lý
Trung bình
Độ lệch chuẩn
p
Dân tộc
Kinh 43,9 6,6 0,488
Khác 45,1 8,3
Tôn giáo
Có 44,7 8,3 0,239
Không 43,6 6,0
Tình trạng hôn nhân
Độc thân 45,1 7,7 0,088
Đã kết hôn 44,3 7,5
Ly dị, ly thân, góa 42,9 4,2
Trình độ học vấn
≤Cấp 1 43,5 9,6 0,690
Cấp 2 - 3 44,0 6,1
>Cấp 3 44,3 5,1
Tình trạng kinh tế
Không hài lòng 41,1 9,1 0,100
Bình thường 44,0 6,0
Hài lòng 45,5 7,5
Bảng 4 thể hiện mối liên quan giữa các đặc
điểm về sức khỏe và bệnh lý với điểm số OAI
thể hiện mức độ điều chỉnh tâm lý. Kết quả cho
thấy bệnh nhân có hậu môn nhân tạo được
người khác chăm sóc hậu môn nhân tạo cho
mình hoàn toàn thì có điểm số mức độ điều
chỉnh tâm lý cao nhất (p=0,004), cao hơn nhóm
phải cần có trợ giúp của người khác. Ngoài ra,
bệnh nhân không có biến chứng hậu môn nhân
tạo cũng có điểm số điều chỉnh tâm lý cao hơn
bệnh nhân có biến chứng (p=0,024). Tuy nhiên,
không có khác biệt về điểm số OAI phân theo
chỉ số khối cơ thể, loại hậu môn (vĩnh viễn hay
tạm thời), vị trí hậu môn nhân tạo (đại tràng hay
hồi tràng), bệnh đi kèm.
Bảng 4: Mối liên quan giữa đặc điểm sức khỏe và
bệnh lý với mức độ điều chỉnh tâm lý ở bệnh nhân
mang hậu môn nhân tạo
Đặc điểm Điều chỉnh về tâm lý
Trung bình
Độ lệch chuẩn
p
Phân nhóm chỉ số khối cơ thể
Thiếu cân/gầy 43,1 7,1 0,415
Bình thường 44,3 6,7
Thừa cân / béo phì 44,2 5,8
Vị trí hậu môn nhân tạo
Đại tràng 44,4 6,4 0,089
Hồi tràng 42,8 7,4
Loại hậu môn nhân tạo
Đặc điểm Điều chỉnh về tâm lý
Trung bình
Độ lệch chuẩn
p
Vĩnh viễn 43,8 4,2 0,854
Tạm thời 44,0 7,2
Thời gian sống chung với hậu môn nhân tạo (tháng)
>1 - 3 45,0 7,0 0,061
>3 - 6 42,4 6,0
>6 - 9 43,9 7,1
>9 43,3 6,2
Người chăm sóc hậu môn nhân tạo
Bản thân 44,0 6,9 0,004
Người khác 46,3 8,8
Cả hai 43,1 5,6
Được hỗ trợ từ người thân
Có 44,0 6,5 0,568
Không 43,2 8,9
Được hỗ trợ từ nhân viên y tế
Có 44,1 6,0 0,341
Không 42,8 11,4
Biến chứng hậu môn nhân tạo
Có 42,3 5,4 0,024
Không 44,3 6,9
Bệnh khác đi kèm
Có 43,5 6,0 0,269
Không 44,4 7,3
BÀN LUẬN
Mức độ điều chỉnh tâm lý của bệnh nhân mang
HMNT
Nghiên cứu cho thấy điểm trung bình điều
chỉnh tâm lý xã hội của bệnh nhân là 43,9 ± 6,7
điểm, cho thấy mức độ điều chỉnh tâm lý xã
hội của bệnh nhân ở mức trung bình. Kết quả
này tương đồng với các nghiên cứu tại Trung
Quốc của Cheng F (2013)
(8)
là 49,8 ± 12,5 và
nghiên cứu tại Nepal của Gautam S (2016)
(9)
là
41,5 ± 13,5, cho thấy mức độ điều chỉnh tâm lý
xã hội cũng ở mức độ điều chỉnh trung bình.
Ngược lại, các nghiên cứu của Piwonka MA
(10)
và Haugen V
(11)
báo cáo rằng điều chỉnh tâm lý
xã hội của bệnh nhân trong nghiên cứu của họ
là rất tốt. Có sự khác biệt này một phần là do
bộ công cụ đo lường khác nhau và thời gian
khác nhau nhưng cũng có thể do bối cảnh khác
nhau trong khi các vấn đề liên quan đến tâm
lý, tâm thần thường bị ảnh hưởng bởi văn hóa
của bối cảnh đó. Vì vậy, khái niệm điều chỉnh
tâm lý xã hội của mỗi nơi có thể khác nhau.