Nghệ thuật sử dụng thành ngữ, tục ngữ của Ma Văn Kháng trong tiểu thuyết thời kỳ đổi mới

51(3): 3 - 7<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 3 - 2009<br /> <br /> NGHỆ THUẬT SỬ DỤNG THÀNH NGỮ, TỤC NGỮ<br /> CỦA MA VĂN KHÁNG TRONG TIỂU THUYẾT THỜI KỲ ĐỔI MỚI<br /> Mai Thị Nhung (Trường ĐH Sư phạm - ĐH Thái Nguyên)<br /> <br /> 1. Văn học là nghệ thuật ngôn từ. Ngôn từ “không phải chỉ như là những cơ sở đầu tiên<br /> của tác phẩm văn học, mà còn như là những hiện tượng của phong cách” [4]. Với tư cách là một<br /> hiện tượng của phong cách, ngôn từ nghệ thuật thực hiện một chức năng phức tạp, tham gia tạo<br /> nên sắc thái nghệ thuật riêng cho mỗi nhà văn. Như vậy, ngôn từ nghệ thuật có vai trò đặc biệt<br /> quan trọng bởi nó không chỉ là yếu tố “vật chất” duy nhất của tác phẩm văn học, mà còn là yếu<br /> tố khẳng định phong cách nghệ thuật của mỗi nhà văn. Qua ngôn từ nghệ thuật, nhà văn thể hiện<br /> tư tưởng và quan điểm nghệ thuật của mình. Chính vì vậy, việc nghiên cứu ngôn từ trong tác<br /> phẩm văn học có ý nghĩa đặc biệt.<br /> Lâu nay đã có khá nhiều công trình nghiên cứu về sáng tác của Ma Văn Kháng thời kỳ<br /> đổi mới. Từ những bài báo đăng trên các tạp chí trung ương và địa phương đến những luận văn,<br /> luận án như Tiểu thuyết Ma Văn Kháng thời kỳ đổi mới của Lê Thanh Hùng, Nghệ thuật tự sự<br /> trong sáng tác của Ma Văn Kháng thời kỳ đổi mới của Đỗ Phương Thảo, Nghệ thuật tiểu thuyết<br /> của Ma Văn Kháng thời kỳ đổi mới của Dương Hồng Liên... Tuy vậy, việc đi sâu nghiên cứu<br /> nghệ thuật sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong tiểu thuyết thời kỳ đổi mới của Ma Văn Kháng vẫn<br /> chưa được quan tâm thích đáng. Chính vì vậy chúng tôi lựa chọn nghiên cứu vấn đề này. Trên cơ<br /> sở khảo sát, phân tích nghệ thuật sử dụng thành ngữ, tục ngữ của Ma Văn Kháng trong tiểu<br /> thuyết thời kỳ đổi mới chúng tôi tìm ra những nét sáng tạo riêng của nhà văn và khẳng định vai<br /> trò của thành ngữ, tục ngữ trong sáng tạo nghệ thuật.<br /> 2. Có thể nói, bước ngoặt quan trọng khẳng định sự chuyển hướng về tư tưởng nghệ thuật<br /> của Ma Văn Kháng thời kỳ đổi mới là nhà văn đã có quan niệm nghệ thuật mới về con người và<br /> hiện thực cuộc sống. Trong tiểu thuyết thời kỳ đổi mới, Ma Văn Kháng đã hướng cái nhìn nhân<br /> bản của mình vào tầng sâu hiện thực cuộc sống đời thường. Ở đó, ông phát hiện con người trên<br /> nhiều bình diện: tốt - xấu, trắng - đen, thiện - ác. Nhà văn không chỉ nhìn thấu sự đa dạng phức<br /> tạp trong tầng lớp thị dân, mà điều quan trọng là ông đã nhìn sâu, nhìn ra những bất cập, bất ổn<br /> trong tầng lớp trí thức. Có lẽ trước thời kỳ đổi mới đây là điều hoàn toàn mới mẻ và xa lạ. Thời<br /> kỳ đó khó có một nhà văn nào đưa lên trang sách của mình những cái xấu, thậm chí những cái ác<br /> đến tàn nhẫn của con người. Nhà văn còn mạnh dạn hơn, chủ động hơn và bức xúc hơn bởi cái<br /> xấu, cái ác còn ngang nhiên tồn tại trong lớp trí thức đang giữ địa vị chủ chốt trong các cơ quan,<br /> công sở, trường học. Để góp phần khắc họa sâu sắc thế giới nhân vật, qua đó phản ánh bức tranh<br /> hiện thực đa dạng, đa chiều, nhà văn đã tận dụng triệt để những thành ngữ, tục ngữ trong kho<br /> tàng ngôn ngữ dân tộc.<br /> Các tác giả trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học đã khẳng định: “Thành ngữ là<br /> cụm từ hay ngữ cố định, bền vững có tính nguyên khối về ngữ nghĩa không nhằm diễn trọn<br /> một ý, một nhận xét, mà nhằm để thể hiện một quan niệm dư ới một hình thức sinh động,<br /> hàm súc”. Và tục ngữ là “Một thể loại văn học dân gian mà chức năng chủ yếu là đúc kết<br /> kinh nghiệm, tri thức dưới những câu nói ngắn gọn, súc tích, giàu vần điệu, hì nh ảnh, dễ<br /> nhớ, dễ truyền” [1].<br /> <br /> 1<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 51(3): 3 - 7<br /> <br /> 3 - 2009<br /> <br /> Trên cơ sở nhất trí với quan niệm đó, chúng tôi đi sâu nghiên cứu nghệ thuật sử dụng<br /> ngôn ngữ của một số nhà văn trong nền văn học Việt Nam hiện đại và thấy rằng: thành ngữ, tục<br /> ngữ đã được khá nhiều nhà văn sử dụng một cách có ý thức và đã để lại những dấu ấn riêng<br /> trong sáng tác của mình. Khảo sát thành ngữ, tục ngữ trong một số tác phẩm tiêu biểu của Ma<br /> Văn Kháng và một số tác phẩm của các nhà văn khác chúng tôi thấy:<br /> Tác phẩm<br /> <br /> Tác giả<br /> <br /> Mùa lá rụng trong vườn<br /> Côi cút giữa cảnh đời<br /> Đám cưới không có giấy giá thú<br /> Thời xa vắng<br /> Quê nhà<br /> <br /> Ma Văn Kháng<br /> Ma Văn Kháng<br /> Ma Văn Kháng<br /> Lê Lựu<br /> Tô Hoài<br /> <br /> Số<br /> trang<br /> 339<br /> 272<br /> 381<br /> 400<br /> 290<br /> <br /> Thành ngữ,<br /> tục ngữ<br /> 72<br /> 87<br /> 179<br /> 22<br /> 131<br /> <br /> Tần số xuất hiện trên<br /> trang văn bản<br /> 4,7<br /> 3,1<br /> 2,1<br /> 18<br /> 2,2<br /> <br /> Nhìn vào bảng thống kê ta thấy, tần số xuất hiện thành ngữ, tục ngữ trong tiểu thuyết Ma<br /> Văn Kháng khá nổi trội. Trong khi Thời xa vắng của Lê Lựu cứ 18 trang văn bản mới xuất hiện<br /> một thành ngữ, tục ngữ; tiểu thuyết Quê nhà của Tô Hoài lại 2,2 trang văn bản đã xuất hiện một<br /> thành ngữ, tục ngữ; thì trong tiểu thuyết thời kỳ đổi mới của Ma Văn Kháng trung bình cứ 3,3<br /> trang văn bản cũng đã xuất hiện một thành ngữ, tục ngữ.<br /> Như vậy trước Ma Văn Kháng, Tô Hoài sử dụng thành ngữ, tục ngữ khá đậm đặc trong<br /> sáng tạo nghệ thuật và đã góp phần tạo dựng phong cách riêng của nhà văn. Qua nghiên cứu<br /> chúng tôi thấy, tuy tần số xuất hiện thành ngữ, tục ngữ của hai nhà văn khá đậm đặc, nhưng mục<br /> đích sử dụng thành ngữ, tục ngữ của hai nhà văn này lại có những nét riêng biệt. Nếu nhà văn Tô<br /> Hoài sử dụng một cách nhuần nhuyễn và linh hoạt các thành ngữ, tục ngữ để chủ yếu miêu tả<br /> cuộc sống vất vả, lam lũ và số phận của những người nông dân thợ thủ công nghèo qua đó tạo<br /> mầu sắc bình dị, gần gũi trên từng trang sách của nhà văn, thì Ma Văn Kháng lại sử dụng thành<br /> ngữ, tục ngữ để phán ánh hiện thực cuộc sống và con người trong chiều sâu nhân bản, từ đó nhà<br /> văn truyền tải bức tranh xã hội nhiều màu sắc trong thời cơ chế thị trường đầy biến động hôm nay.<br /> Trong tiểu thuyết thời kỳ đổi mới của Ma Văn Kháng, từ lớp thị dân đến bậc trí thức; từ<br /> nhân vật lý tưởng đến loại nhân vật tha hóa, thành ngữ, tục ngữ đều được sử dụng rất phù hợp và<br /> sáng tạo. Trước hết, trong tư tưởng của Ma Văn Kháng, tầng lớp trí thức chân chính phải là<br /> người vừa có vốn kiến thức uyên bác, vừa có nhân cách đạo đức trong sáng, nên việc sử dụng<br /> thành ngữ, tục ngữ của những nhân vật này mang đặc điểm riêng. Khi sử dụng, mỗi lời ăn tiếng<br /> nói của họ không những thể hiện sự am hiểu tình đời, lẽ đời, mà còn thể hiện giá trị văn hóa<br /> trong cốt cách tâm hồn họ.<br /> Tự trong Đám cưới không có giấy giá thú là một thầy giáo có tài, có tâm. Anh luôn mang<br /> trong mình niềm say mê, khao khát với nghề, nhưng anh lại gặp quá nhiều khó khăn trong cuộc<br /> sống, mà trước hết là gánh nặng cơm áo hàng ngày. Trước cuộc mưu sinh quá chật vật, Tự đã<br /> không khỏi xót xa, đau đớn và anh nhận thấy sự bất lực trớ trêu của bản thân: “Vào cái thời buổi<br /> gạo châu củi quế, người người đang lao đầu quyết tử vào cuộc giành giật danh lợi hỗn mang, ở<br /> cái gác xép chật chội đang bắt đầu ngôn ngốt vì cái nắng trưa hè này mà lại còn cao đàm khoát<br /> luận về cái sâu xa, thâm thúy của văn chương, lại còn say sưa, mày mò tìm kiếm cái gọi là ngữ<br /> pháp nghệ thuật” [2]. Chỉ trong một câu văn dài mà tác giả dùng tới hai thành ngữ: gạo châu củi<br /> quế và cao đàm khoát luận. Thành ngữ gạo châu củi quế chỉ đời sống khó khăn trong thời buổi<br /> giá cả đắt đỏ; thành ngữ cao đàm khoát luận chỉ giây phút thăng hoa trong tâm hồn người say mê<br /> 2<br /> <br /> 51(3): 3 - 7<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 3 - 2009<br /> <br /> thưởng thức vẻ đẹp của văn chương. Sử dụng hai thành ngữ cùng với giọng điệu mỉa mai, nhà<br /> văn đã thể hiện sự nhạy cảm của người trí thức tài năng, đức độ, uyên thâm. Lời của Tự nhẹ<br /> nhàng mà sâu sắc thể hiện những sự suy nghĩ và trăn trở của anh trong thời buổi khó khăn bề bộn<br /> này.<br /> Với kẻ ít học như Xuyến - vợ Tự, người phụ nữ thực dụng, coi trọng vật chất hơn tình<br /> nghĩa, trắng trợn khinh rẻ, phản bội chồng, thì những thành ngữ, tục ngữ mà cô sử dụng khác hẳn<br /> với nhân vật Tự. Hãy xem lời đay nghiến của Xuyến với chồng: “Người ta thì khôn cậy khéo<br /> nhờ. Mình thì “rõ cứt nát còn đòi có chóp. Đói dài đói rạc lại còn xe với pháo”, hoặc “Im đi để<br /> ông vu vạ tôi, hả! Sao cái thân tôi khốn khổ khốn nạn thế này! Một thân tôi lo toan gánh vác.<br /> Một thân tôi đầu tắt mặt tối để cái quân ăn cháo đái bát nó chửi rủa, móc máy tha hồ. Này, tôi<br /> truyền đời báo danh cho ông biết từ nay ông đi đâu thì cứ đi! Của anh anh mang. Của nàng<br /> nàng xách. Ông đừng có mà bén mảng đến cái nhà này nữa”.<br /> Có thể thấy Ma Văn Kháng rất chủ động lựa chọn thành ngữ, tục ngữ cho phù hợp với<br /> tính cách của từng nhân vật. Để bộc lộ sự vô học, kém hiểu biết của Xuyến, tác giả sử dụng một<br /> loạt thành ngữ, tục ngữ thô tục qua đó nhân vật hiện diện rõ bản chất xấu xa, nanh nọc của mình.<br /> Khác với Xuyến, bà cụ Lãng trong Côi cút giữa cảnh đời tuy ít học nhưng bà lại là người<br /> có tâm, có bản lĩnh và có vốn hiểu biết phong phú. Vì thế ở bất kỳ hoàn cảnh nào, với bất kỳ thế<br /> lực nào bà cũng chủ động ứng phó. Qua bao gian truân, vất vả, góp nhặt kinh nghiệm của cuộc<br /> đời, bà đã có đủ tài trí để đương đầu với bọn người xấu ở địa phương. Lời nói của bà luôn thấu<br /> tình đạt lý, vừa thể hiện cái đáo để, vừa thể hiện cái sắc sảo của một người thấu hiểu lẽ đời. Hãy<br /> xem bà đối đáp với tên Hứng - tay chân của ông Luông chủ tịch phường, những kẻ rắp tâm<br /> chiếm đoạt nhà và hãm hại bà cháu bà:<br /> “- Thế nào, hai bà cháu có chuyện gì mà vui vẻ thế?<br /> Bà tôi đang trải đầu, tết tóc cho cái Thảm, bình thản:<br /> - Bà cháu tôi lúc nào mà chả vậy.<br /> - À, tôi thấy bà và cháu cười nên...<br /> - Ra ông cũng biết đo lòng người đấy. Nhưng mà dò sông, dò biển, dò nguồn. Biết sao<br /> được bụng lái buôn mà dò...<br /> Vẫn giọng điềm nhiên, bà tôi nói:<br /> - Thì đêm rủ rỉ rù rì; tiếng nặng bằng bấc, tiếng chì bằng bông, tôi sợ người ta bàn mưu<br /> tính kế với nhau, rồi không chừng sau khi bị kiểm điểm ở tổ hưu, lại bị chường mặt với bà con<br /> dân phố không biết chừng...<br /> - Anh Luông định là sẽ cấp cho cụ một cái đăng ký kinh doanh, một chỗ ngồi ở khu chợ<br /> phường mới thành lập. Buôn bán ở đâu, ăn ở luôn ở đó, cũng là một sự tiện lợi cụ ạ...<br /> - Nghĩa là chưa xong cuộc rượu lại bày trò chơi!<br /> - Cụ nói thế nghĩa là thế nào?<br /> - Nghĩa là rằng: ông thày ăn một, bà cốt ăn hai, còn cái thủ, cái tai thì đem biếu chú. Để<br /> chú, khi vui nước nước non non. Khi buồn thì giở quân son bài ngà, chứ gì” [3].<br /> Rõ ràng là từ những thành ngữ, tục ngữ, bà cụ Lãng đã thể hiện rất rõ bản chất và tính cách<br /> của mình. Hơn thế qua thành ngữ, tục ngữ, cụ đã khéo léo chỉ mặt đặt tên những trò bỉ ổi của tên<br /> 3<br /> <br /> 51(3): 3 - 7<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 3 - 2009<br /> <br /> Hứng. Dựa vào thành ngữ tục ngữ, cụ bày tỏ quan điểm của mình một cách dứt khoát, cứng cỏi,<br /> không khoan nhượng đồng thời vạch trần ý định xấu xa, bỉ ổi của những kẻ lòng lang dạ thú.<br /> Còn kiểu nhân vật như Lý (Mùa lá rụng trong vườn), Ma Văn Kháng lại sử dụng thành<br /> ngữ, tục ngữ để khắc họa tính cách và sự tha hóa trong lời nói và suy nghĩ của cô. Hãy xem cô<br /> suy nghĩ đen tối về Phượng và rủa xả Luận: “Vểnh tai mà nghe cho rõ nhé. Tiên trách kỷ, hậu<br /> trách nhân. Anh có biết rằng, con vợ anh nó có được chỗ chui ra chui vào là nhờ ở cái con quỷ<br /> sa tăng nào không? Và vợ anh cùng với anh đã ăn cháo đá bát như thế nào không? Định mỗi<br /> chài ai? Định chiếm đoạt cái gì? A, cứ vỗ ngực ta đây là cao thượng, là tốt đẹp nữa đi! Tốt đẹp<br /> thì về nhà đóng cửa dạy con vợ của anh đã nhé. Đối xử với anh chồng phải đứng đắn nhé. Đừng<br /> nên có cơm rồi lại muốn ăn quà nhé! Đừng khỏi vòng cong đuôi nhé!”[2].<br /> Có thể thấy rất rõ thành ngữ, tục ngữ trong đoạn văn đã tham gia bộc lộ suy nghĩ đen tối<br /> và cách đối xử cạn tàu ráo máng như thế nào của Lý đối với vợ chồng người em chú.<br /> Trong tiểu thuyết thời kỳ đổi mới của Ma Văn Kháng, nhà văn đã sử dụng rất nhiều thành<br /> ngữ, tục ngữ trong lời ăn tiếng nói của nhân vật. Điều quan trọng là qua thành ngữ, tục ngữ, nhà<br /> văn đã thể hiện được tư tưởng nghệ thuật của mình. Có thể nói, vốn từ ngữ và nghệ thuật sử dụng<br /> thành ngữ, tục ngữ của Ma Văn Kháng đã làm nên những sáng tạo mới mẻ trên từng trang tiểu<br /> thuyết thời kỳ đổi mới của ông.<br /> 3. Ma Văn Kháng đã rất thành công trong việc sử dụng thành ngữ, tục ngữ khi phản ánh<br /> hiện thực cuộc sống và khắc họa tính cách nhân vật. Bằng cái nhìn hiện thực đa diện, đa chiều<br /> trong tầng sâu nhân bản, bằng khả năng sử dụng thành ngữ, tục ngữ điệu luyện, sáng tạo, Ma<br /> Văn Kháng đã phản ánh bức tranh hiện thực đời sống đa diện, đa chiều. Với việc sử dụng thành<br /> ngữ, tục ngữ vô cùng phong phú, đa dạng và giàu có của tiếng Việt, tiểu thuyết thời kỳ đổi mới<br /> của Ma Văn Kháng đã đem đến sự thú vị cho người đọc. Vốn từ ngữ và tài năng sử dụng thành<br /> ngữ, tục ngữ đã góp phần làm nên “thương hiệu” Ma Văn Kháng <br /> Summary<br /> Ma Van Khang is one of the many having a lot of new contributions to the contemporary<br /> literature of Vietnam. To participate in building types of character and reflecting the polyhedron<br /> of the real life, the writer used quite a lot of systems of idioms and proverbs. The appearance of<br /> those in the sayings of the characters confirms the richness and diversity of the language, the<br /> seriousness and creation of the artistic labour of the writer, and the deeply attached relationship<br /> between literature and life.<br /> Tài liệu tham khảo<br /> [1]. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (1992), Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Giáo<br /> dục, Hà Nội 1992, tr. 297; 377<br /> [2]. Ma Văn Kháng (2003), Mùa lá rụng trong vườn, Đám cưới không có giấy giá thú, Nxb Hội<br /> Nhà văn, Hà Nội.<br /> [3]. Ma Văn Kháng (2006), Côi cút giữa cảnh đời, Nxb Kim Đồng, Hà Nội.<br /> [4]. M.Khrapchenkô (1978) - Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển văn học (Lê Sơn, Nguyễn<br /> Minh dịch), NxbTác phẩm mới, Hà Nội, tr. 191.<br /> <br /> 4<br /> <br />