Nghiên cứu lựa chọn kết cấu lồng bẫy khai thác ghẹ tại vùng biển Việt Nam

Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> <br /> Số 2/2015<br /> <br /> KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC<br /> <br /> NGHIÊN CỨU LỰA CHỌN KẾT CẤU LỒNG BẪY KHAI THÁC GHẸ<br /> TẠI VÙNG BIỂN VIỆT NAM<br /> SELECTION OF SWIMMING CRAB TRAP STRUCTURE IN VIETNAMESE SEA<br /> Nguyễn Văn Nhuận1, Trần Đức Phú2<br /> Ngày nhận bài: 01/8/2014; Ngày phản biện thông qua: 25/11/2014; Ngày duyệt đăng: 10/6/2015<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Lồng bẫy là ngư cụ có tính chọn lọc cao, khai thác được nhiều dạng địa hình đáy biển, sản phẩm khai thác có giá trị<br /> kinh tế cao và phù hợp với nghề cá quy mô nhỏ. Ngư dân nhiều tỉnh ven biển cũng đã đầu tư phát phát triển nghề lồng bẫy<br /> khai thác ghẹ. Trở ngại lớn nhất là tàu thuyền nhỏ, khả năng chuyên chở kém, trong khi đó lồng bẫy rất cồng kềnh, không<br /> thể xếp gọn lại được. Mặc dù đã có vài công trình nghiên cứu, chuyển giao lồng bẫy cải tiến nhưng hiệu quả khai thác<br /> không đạt yêu cầu và giá thành cao nên ngư dân không áp dụng vào thực tế sản xuất. Trên cơ sở nghiên cứu thực nghiệm,<br /> nhóm nghiên cứu đã lựa chọn được 3 kiểu lồng có cấu trúc vững chắc, chất xếp gọn gàng trong quá trình vận chuyển trên<br /> biển; màu sắc lưới bao và hộp mồi cho sản lượng khai thác cao và phù hợp với từng ngư trường đánh bắt.<br /> Từ khóa: ghẹ, lồng bẫy, khai thác<br /> <br /> ABSTRACT<br /> Swimming crab traps are highly selective gears, exploiting the many types of seabed topography, mining products<br /> of high economic value and consistent with small-scale fisheries. Fishermen coastal provinces have also invested in<br /> professional development swimming crab traps. Most major obstacle is the small vessels, which carry less, while swimming<br /> crab traps are cumbersome and can not be stowed again. Although there have been few studies, transfer swimming crab<br /> traps but effective improvements unsatisfactory extraction and the high cost, so fishermen do not apply to the actual<br /> production. On the basis of empirical research, the research team selected three types of swimming crab traps have solid<br /> structure, neat stowage during transport at sea; color nets, and baited boxes which have higher mining output and<br /> appropriate to each fishing grounds.<br /> Keyword: swimming crab, traps, fishing<br /> <br /> I. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Khai thác thủy sản bằng lồng bẫy là một trong<br /> những nghề khai thác truyền thống của ngư dân, nó<br /> xuất phát từ những chiếc bẫy thô sơ ở vùng nước<br /> nội đồng dần được áp dụng ra biển. Do những đặc<br /> tính ưu việt của nghề lồng bẫy mà các nghề khác<br /> không thể có được như: hoạt động được ở những<br /> vùng biển sâu, đáy biển phức tạp, khai thác được<br /> những đối tượng mong muốn, có tính chọn lọc cao,<br /> phù hợp với nghề cá quy mô nhỏ... nên trong những<br /> năm gần đây, nghề này đã được rất nhiều nước và<br /> các tổ chức nghề cá trên thế giới khuyến khích phát<br /> triển [5].<br /> <br /> 1<br /> 2<br /> <br /> Ghẹ là loài thủy sản quý, có giá trị thương mại<br /> cao và là một trong những mặt hàng xuất khẩu quan<br /> trọng của Việt Nam. Ghẹ được phân bố ở khắp các<br /> vùng biển tới độ sâu 100m, vùng cửa sông, ven các<br /> đảo từ Bắc vào Nam, nguồn lợi khá phong phú [6].<br /> Ở Việt Nam có một số nghề khai thác ghẹ như lưới<br /> kéo, lưới rê và nghề lồng bẫy. Tuy nhiên, các nghề<br /> này đang đứng trước thách thức lớn đó là năng suất<br /> và giá trị sản phẩm thấp nên hiệu quả kinh kế mang<br /> lại không cao [1].<br /> Bên cạnh những ưu điểm nổi bậc của lồng bẫy<br /> đang được sử dụng ở Việt Nam như dễ chế tạo,<br /> thao tác nhanh và độ ổn định cao khi hoạt động<br /> <br /> Nguyễn Văn Nhuận: Cao học Công nghệ Khai thác thủy sản 2011- Trường Đại học Nha Trang<br /> TS. Trần Đức Phú: Viện Khoa học và Công nghệ khai thác thủy sản - Trường Đại học Nha Trang<br /> <br /> 144 • TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> trong môi trường nước nước. Thì cấu trúc của lồng<br /> bẫy truyền thống có nhiều nhược điểm như: (1) Cấu<br /> trúc lồng cồng kềnh, do đó khó khăn trong quá trình<br /> tổ chức khai thác cũng như việc sắp xếp lồng trên<br /> tàu, số lượng lồng trên một đơn vị tàu thuyền còn<br /> hạn chế nên hiệu quả kinh tế thấp; (2) Độ bền của<br /> lồng bẫy thấp và khó khăn trong việc cơ giới hóa; (3)<br /> Kỹ thuật lắp ráp phức tạp, không bền và khó khăn<br /> thực hiện các thao tác trong quá trình khai thác; (4)<br /> màu sắc lưới bao và hom lồng chưa phù hợp với<br /> từng ngư trường khai thác khác nhau [1],[4].<br /> Đối với nghề lồng bẫy, hiệu quả khai thác phụ<br /> thuộc vào số lượng lồng, dó đó muốn nâng cao<br /> hiệu quả sản xuất thì phải tăng số lượng lồng trên<br /> đơn vị tàu thuyền. Tuy nhiên do lồng bẫy truyền<br /> thống của ngư dân không xếp lại được nên rất<br /> cồng kềnh, không thể chở nhiều vì ảnh hưởng<br /> đến an toàn của tàu thuyền. Đã có một số công<br /> trình nghiên cứu cải tiến, chuyển giao công nghệ<br /> khai thác ghẹ bằng lồng bẫy ở một số địa phương<br /> [1],[3], song vẫn chưa đưa ra được một kết cấu về<br /> khung lồng, cũng như màu sắc lưới bao và hom<br /> lồng phù hợp nhất, vì vậy vẫn chưa được ngư dân<br /> áp dụng rộng rải trong sản xuất.<br /> Bài báo này, nghiên cứu lựa chọn được kết<br /> cấu khung lồng hợp lý để tăng số lượng lồng trên<br /> đơn vị tàu thuyền; lựa chọn màu sắc lưới bao và<br /> hom lồng, cũng như loại hộp đựng mồi cho hiệu<br /> quả đánh bắt cao .<br /> II. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> Việc nghiên cứu lựa chọn kết cấu lồng bẫy khai<br /> thác ghẹ phù hợp với đặc điểm của từng vùng biển<br /> được thực hiện trên cơ sở phân tích, đánh giá những<br /> ưu, nhược điểm của các kiểu lồng đang được sử<br /> dụng ở Việt Nam. Kế thừa những ưu điểm của kiểu<br /> lồng này và cải tiến những nhược điểm của chúng để<br /> cho ra các kiểu lồng phù hợp với điều kiện thự tế sản<br /> xuất của ngư dân. Lồng bẫy sau khi cải tiến sẽ được<br /> đưa vào đánh bắt thực nghiệm để đối chứng hiệu<br /> quả đánh bắt, độ bền, độ ổn định trong môi trường<br /> nước và tính tiện lợi so với lồng truyền thống.<br /> 1. Quy tắc cải tiến lồng bẫy cải tiến<br /> Trên cơ sở các loại lồng bẫy truyền thống khai<br /> thác ghẹ hiện có ở các địa phương, tiến hành lựa<br /> chọn, cải tiến nhằm nâng cao hiệu quả đánh bắt.<br /> Việc cải tiến dựa trên các nguyên tắc sau:<br /> <br /> Số 2/2015<br /> - Hiệu quả đánh bắt cao;<br /> - Hình thể lồng bẫy gọn gàng, thao tác đơn<br /> giản, nhanh chóng trong quá trình khai thác;<br /> - Diện tích chiếm chỗ nhỏ, phù hợp với nhiều<br /> khối tàu đặc biệt là các tàu nhỏ hoạt động ven bờ.<br /> - Đảm bảo yêu cầu kỹ thuật, độ bền cao, dễ thi<br /> công chế tạo và sửa chữa lồng bẫy;<br /> - Giá thành hạ;<br /> - Phù hợp với điều kiện ngư trường – nguồn lợi<br /> thủy sản ở các vùng biển khác nhau;<br /> - Nguyên vật liệu chế tạo dễ tìm, hiện có ở địa<br /> phương;<br /> - Lồng cải tiến phải được ngư dân chấp nhận và<br /> đưa vào thực tế sản xuất<br /> 2. Tổ chức đánh bắt thực nghiệm<br /> Mục tiêu chính của thực nghiệm là kiểm chứng<br /> hiệu quả đánh bắt và độ bền của lồng cải tiến, từ đó<br /> lựa chọn được kết cấu lồng phù hợp cho từng vùng<br /> biển Việt Nam. Nội dung thực nghiệm bao gồm: (1)<br /> kiểm nghiệm khung lồng; (2) kiểm nghiệm lưới bao<br /> lồng; (3) kiểm nghiệm hom lồng; (4) kiểm nghiệm<br /> hộp đựng mồi.<br /> Quy trình tổ chức thực nghiệm được chi làm 3<br /> giai đoạn như sau: thực nghiệm giai đoạn I trong 4<br /> tháng để lựa chọn được kết cấu khung lồng đạt hiệu<br /> quả cao nhất. Sau đó tổ chức kiểm nghiệm lưới bao<br /> trên khung lồng đã lựa chọn ở giai đoạn I để xác<br /> định màu sắc lưới bao phù hợp với từng vùng biển,<br /> giai đoạn II này được thực nghiệm trong 4 tháng.<br /> Cuối cùng là thực nghiệm giai đoạn III nhằm để xác<br /> định màu sắc hom lồng cho năng suất đánh bắt cao<br /> nhất, thời gian thực nghiệm 4 tháng.<br /> Các lồng cải tiến và lồng đối chứng được<br /> bố trí xen kẽ nhau, với số lượng lồng và khoảng<br /> cách bằng nhau (khoảng cách giữa các lồng là<br /> 20 m, đây là khoảng cách giữa các lồng được đề<br /> tài xuất xứ thử nghiệm là có hiệu quả nhất). Tổng<br /> hợp sản phẩm đánh bắt của 02 loại lồng truyền<br /> thống và lồng cải tiến để so sánh, đánh giá được<br /> hiệu quả khai thác. Sản lượng theo các kiểu lồng<br /> cải tiến cũng được thống kê để lựa chọn kiểu lồng<br /> hoàn thiện nhất. Ngoài ra, việc tổ chức thực nghiệm<br /> còn để đánh giá độ bền của lồng cải tiến hoạt động<br /> trong môi trường nước, thời gian thao tác của lồng<br /> cải tiến.<br /> Sơ đồ bố trí thực nghiệm được thực hiện như<br /> hình 1, 2 và 3 dưới đây.<br /> <br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG • 145<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> <br /> Hình 1. Sơ đồ bố trí thí nghiệm<br /> để lựa chọn kiểu lồng<br /> <br /> Số 2/2015<br /> <br /> Hình 2. Sơ đồ bố trí thí nghiệm<br /> để lựa chọn màu sắc chỉ lưới<br /> <br /> Chỉ tiêu đánh giá hiệu quả của các đợt thực<br /> nghiệm:<br /> - Sản lượng là yếu tố quan trọng nhất để đánh<br /> giá hiệu quả khai thác của lồng bẫy cải tiến. Kết<br /> cấu lồng được lựa chọn phải cho sản lượng tương<br /> đương với lồng của ngư dân đang sử dụng (lồng<br /> đối chứng)<br /> - Thời gian thao tác của lồng cải tiến phải nhanh<br /> gần bằng hoặc bằng với lồng đối chứng.<br /> - Tăng số lượng lồng khai thác ít nhất là 2 lần.<br /> Mục tiêu chính của việc cải tiến lồng bẫy là để tăng<br /> số lượng lồng, nâng cao hiệu quả sản xuất, đảm<br /> bảo an toàn cho tàu thuyền hoạt động trên biển.<br /> <br /> Hình 4. Hình tổng quát kết cấu khung lồng<br /> thanh chống giữa có khớp gập<br /> <br /> Hình 3. Sơ đồ bố trí thí nghiệm<br /> về màu lưới hom lồng<br /> <br /> III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU<br /> 1. Kiểu dáng khung lồng bẫy<br /> Trên cơ sở đánh giá hiệu quả đánh bắt, thời<br /> gian thao tác, độ ổn định và độ bền trong quá trình<br /> thực nghiệm, nhóm nghiên cứu đề xuất có 3 kiểu<br /> khung lồng bẩy cải tiến có thể nhân rộng mô hình<br /> để đưa vào thực tế sản xuất. Tuy nhiên mỗi kiểu<br /> khung lồng đều có ưu, nhược điểm khác nhau. Tùy<br /> thuộc vào đặc điểm từng ngư trường đánh bắt mà<br /> áp dụng cho phù hợp, nhằm nâng cao hiệu quả<br /> sản xuất.<br /> 1.1. Lồng trụ tròn thanh chống giữa có khớp gập<br /> <br /> Hình 5. Kích thước chiều cao của lồng<br /> <br /> Hình 6. Kích thước các cạnh của đáy lồng bẫy trụ tròn thanh chống giữa có khớp nối<br /> <br /> Hình 7. Kích thước của thanh chống giữa có khớp nối<br /> <br /> 146 • TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> + Ưu điểm của khung lồng dạng khớp gập:<br /> - Xếp dỡ dễ dàng.<br /> - Hiệu quả khai thác tương đương với lồng<br /> đối chứng.<br /> - Thanh chống giữa dạng khớp gập giúp cho<br /> lồng được xếp một cách gọn gàng, đai cầm của<br /> thanh chống không nhô lên tránh hiện tượng mắt<br /> vào lưới trong quá trình thao tác. Tính ổn định cao<br /> khi hoạt động trong môi trường nước. Kết cấu khung<br /> lồng vững chắc, lồng có thanh chịu lực nên hạn chế<br /> được sự biến dạng trong quá trình khai thác.<br /> - Vật liệu thanh chống được làm bằng thép<br /> không gỉ, bên ngoài được phủ lớp sơn chống gỉ,<br /> đảm bảo tuổi thọ lâu dài khi hoạt động trong môi<br /> trường nước mặn.<br /> + Nhược điểm:<br /> - Khớp nối của thanh chống giữa có kích thước<br /> <br /> Số 2/2015<br /> nhỏ, tại vị trí khớp nối dễ bị mòn và hư hỏng sau một<br /> thời gian hoạt động.<br /> - Kết cấu lồng trụ tròn thanh chống giữa được<br /> định hình nhờ vào khả năng chịu lực của khung lưới<br /> bao ngoài. Tuy nhiên vật liệu làm lưới bao khung là<br /> PE nên có độ giãn nở rất lớn trong quá trình khai<br /> thác, do đó tính ổn định của lồng là khá thấp, ảnh<br /> hưởng đến độ bền của lồng bao.<br /> - Thời gian thao tác chậm.<br /> 1.2. Lồng trụ tròn thanh chống giữa dạng bản lề<br /> Lồng trụ tròn thanh chống giữa dạng bản lề có<br /> kích thước chiều cao, chu vi đáy giống lồng trụ tròn<br /> có thanh chống giữa có khớp nối. Tuy nhiên thanh<br /> chống giữa ở đây không có khớp nối, thanh chống<br /> được thiết kế quay quanh trục tăng độ bền của đáy<br /> lồng (hình 12).<br /> <br /> Hình 8. Hình tổng quát khung lồng trụ tròn<br /> thanh chống giữa dạng bản lề<br /> <br /> Hình 9. Hình chiếu cạnh khung lồng trụ tròn<br /> thanh chống giữa dạng bản lề<br /> <br /> Hình 10. Khung đáy dưới của lồng trụ tròn<br /> thanh chống giữa dạng bản lề<br /> <br /> Hình 11. Khung đáy trên của lồng trụ tròn<br /> thanh chống giữa dạng bản lề<br /> <br /> Hình 12. Thanh chống giữa dạng bản lề<br /> <br /> + Ưu điểm của khung lồng trụ tròn thanh chống<br /> giữa dạng bản lề<br /> - Chất xếp dễ dàng.<br /> - Về kết cấu khung lồng trụ tròn thanh chống<br /> giữa dạng bản lề tương tự như dạng khớp gập. Tuy<br /> nhiên, mặt tròn đáy khung có kết cấu thanh ngang<br /> để bố trí trục quay của thanh chống giữa một góc<br /> 1800 theo hướng mặt ngang, tránh sự mày mòi do<br /> khớp nối gây ra.<br /> - Cấu trúc lồng ổn định và vững chắc hơn khung<br /> lồng dạng khớp gập.<br /> - Vật liệu khung lồng cũng được làm bằng<br /> thép Ф8, có tính chịu lực tốt, được sơn một lớp<br /> chống rỉ giúp khung lồng ổn định làm việc trong môi<br /> trường nước.<br /> + Nhược điểm của khung lồng dạng bản lề:<br /> <br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG • 147<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> - Tương tự như khung lồng dạng khớp nối, kiểu<br /> lồng thanh chống dạng bản lề chịu lực chủ yếu vào<br /> lưới bao lồng, vì vậy kết cấu lồng bị biến dạng vì sự<br /> giãn nở của vật liệu làm lưới bao khung lồng, ảnh<br /> hưởng đến tuổi thọ của lồng.<br /> <br /> Hình 13. Hình tổng quát khung lồng trụ tròn<br /> 3 thanh chống cạnh có khớp nối<br /> <br /> Số 2/2015<br /> 1.3. Lồng trụ tròn 3 thanh chống gập<br /> Lồng trụ tròn 3 thanh chống cạnh có kích thước<br /> về chiều cao và chu vi đáy giống như 2 loại lồng trụ<br /> tròn ở trên. Lồng có 2 đáy giống nhau. Tuy nhiên, ở<br /> đậy lồng có 3 thanh chống trực tiếp trên các đáy của<br /> lồng bằng thanh chống có khớp nối.<br /> <br /> Hình 14. Chiều cao lồng trụ tròn<br /> 3 thanh chống cạnh có khớp nối<br /> <br /> Hình 15. Kích thước đáy lồng và thanh chống<br /> <br /> + Ưu điểm của lồng bẫy kiểu 3 thanh chống gập:<br /> - Chất xếp dễ dàng.<br /> - Kết cấu khung lồng kiểu lồng trụ tròn 3 thanh<br /> chống biên gập hạn chế được các khuyết điểm lớn<br /> nhất của khung lồng trụ tròn dạng khớp gập và bản<br /> lề, khung lồng được định hình nhờ vào kết cấu chịu<br /> lực của 3 thanh chống biên. Chính nhờ yếu tố này,<br /> độ bền của lưới bao khung lồng được đảm bảo.<br /> - Sản lượng đánh bắt tương đương lồng<br /> đối chứng.<br /> - Các thanh chống biên được làm bằng INOX<br /> nên không bị han gỉ trong quá trình khai thác.<br /> - Thời gian thao tác nhanh tương đương với<br /> lồng đối chứng.<br /> + Nhược điểm của lồng bẫy kiểu 3 thanh chống gập:<br /> Nhược điểm đáng chú ý của loại lồng trụ tròn<br /> 3 thanh chống gập là sử dụng vật liệu INOX để chế<br /> <br /> 148 • TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG<br /> <br /> tạo thanh chống nên giá thành của loại lồng này cao<br /> hơn so với khung lồng dạng khớp gập và bản lề.<br /> 2. Cấu trúc lưới bao, hom lồng và hộp mồi<br /> Qua kết quả đánh giá cuả ngư dân tham gia sản<br /> xuất thực nghiệm từ tháng 6/2012 - 6/2013 ở tỉnh<br /> Nghệ An, Khánh Hòa, Bà Rịa - Vũng Tàu và Cà Mau<br /> cho thấy sản lượng đánh bắt của lồng bẫy cải tiến<br /> phụ thuộc khá nhiều vào vật liệu làm lưới bao, hom<br /> lồng và hộp mồi.<br /> Kết quả thực nghiệm còn cho thấy tùy thuộc vào<br /> từng vùng biển mà màu sắc của lưới bao lồng và lưới<br /> hom cũng khác nhau. Đối với vùng biển Nghệ An và<br /> Khánh Hòa, lưới bao lồng có màu xám tro cho sản<br /> lượng khai thác cao nhất (11,9 kg/mẻ, so với 11,6 kg/<br /> mẻ của lồng đối chứng), trong khi đó, lưới bao màu<br /> xanh phù hợp với vùng biển Bà Ria – Vũng Tàu và<br /> Cà Mau (12,1 kg/mẻ, lồng đối chứng là 11,8 kg/mẻ).<br /> <br />