TP CH Y HC VIỆT NAM TẬP 544 - THÁNG 11 - SỐ CHUYÊN ĐỀ - 2024
275
TÀI LIU THAM KHẢO
1. Cục Khoa học công nghệ và Đào tạo Bộ Y
tế (2015), Quyết định số 141/QĐ-K2ĐT
"Quyết định về việc ban hành tài liệu chuyên
môn "Hướng dẫn thử nghiệm tiền lâm sàng
và lâm sàng thuốc đông y, thuốc từ dược
liệu" chủ biên.
2. Đỗ Trung Đàm (2014), Phương pháp xác
định độc tính của thuốc, Nhà xuất bản y học,
Hà Nội.
3. Hongxian, D., Mengyu, Z., Lin, X.,
Huanhuan, L., Shiqi, X., Si, Z.,... & Yan,
T. (2024). Antibacterial activity of
pimaradienoic acid from Eleutherococcus
trifoliatus (L.) SY Hu. Natural Product
Research, 1-6.
4. Lam, S. H., Chen, P. H., Hung, H. Y.,
Hwang, T. L., Chiang, C. C., Thang, T.
D.,... & Wu, T. S. (2018). Chemical
constituents from the stems of Tinospora
sinensis and their bioactivity. Molecules,
23(10), 2541.
5. Organization of Economic Co-operation
and Development - OECD, The OECD
Guideline for Testing of Chemicals: Test
Guideline No. 425 Acute Oral Toxicity: Up-
and-Down Procedure, ed., pp. 1-29, 2022.
6. Quan, N., Ly, B. T. K., & Chi, H. T.
(2024). Cytotoxic effect of Eleutherococcus
trifoliatus (L.) SY Hu stem bark extracts on
Gastric, Lung, and Hepatocellular cancer
cells. International Journal of Secondary
Metabolite, 11(3), 551-561.
7. United Nations (2011), "Acute toxicity",
Globally harmonized system of
classification and labelling of chemicals
(GHS) - Fourth revised edition New York
and Geneva, tr. 109-120.
8. Zhou, Y., Zhao, Y., Xu, H., Zhao, X.,
Zhao, C., Zhou, T., & Zhang, Y. (2022).
Antirheumatoid arthritic effects of Sabia
parviflora Wall. Leaf extracts via the NF-κB
pathway and transient receptor potential
protein family. Frontiers in Pharmacology,
13, 880350.
NGHIÊN CỨU TÁC DỤNG CỦA LOÀI PANAX VIETNAMENSIS
VAR. FUSCIDISCUS TRÊN MÔ HÌNH GÂY SA SÚT TRÍ NHỚ
THỰC NGHIỆM BẰNG SCOPOLAMIN
Phạm Thái Hà Văn1, Nguyễn Nữ Hải Yến1
TÓM TẮT42
Mục tiêu: Đánh giá được tác dụng tăng trí
nhớ của loài Panax vietnamensis var. fuscidiscus
(sâm Lai Châu) trên mô hình gây sa sút trí nhớ
bằng scopolamin ở động vật thực nghiệm. Đối
1Trường Đại học Dược Hà Nội
Chịu trách nhiệm chính: Phạm Thái Hà Văn
SĐT: 0973591100
Email: vanpth@hup.edu.vn
Ngày nhận bài: 31/8/2024
Ngày phản biện khoa học: 20/9/2024
Ngày duyệt bài: 02/10/2024
tượng và phương pháp: sâm Lai Châu Panax
vietnamensis var. fuscidiscus (gồm thân rễ và rễ)
được nghiên cứu tác dụng tăng trí nhớ trên mô
hình gây sa sút trí nhớ bằng scopolamin ở chuột
nhắt thực hiện test né tránh thụ động, test mê lộ
chữ Y và test môi trường mở. Kết quả: sâm Lai
Châu làm tăng trí nhớ ngắn hạn và dài hạn ở
chuột nhắt trắng trên mô hình gây sa sút trí nhớ
bằng scopolamin ở liều tương đương lâm sàng 5
g/ngày và 10 g/ngày. Kết luận: sâm Lai Châu
thể hiện cả tác dụng tăng trí nhớ ngắn hạn và dài
hạn ở mô hình nghiên cứu.
Từ khóa: Panax vietnamensis var.
fuscidiscus, scopolamin.
HI NGH KHOA HC CÔNG NGH M RNG NĂM 2024 - TRƯNG ĐẠI HC Y KHOA VINH
276
SUMMARY
STUDY ON THE EFFECTS OF PANAX
VIETNAMENSIS VAR. FUSCIDISCUS ON
EXPERIMENTAL SCOPOLAMINE-
INDUCED MEMORY IMPAINMENT
MODEL IN MICE
Objectives: To evaluate the memory-
enhancing effect of Panax vietnamensis var.
fuscidiscus on the scopolamine-induced memory
impainment model in mice. Subjects and
methods: Panax vietnamensis var. fuscidiscus
(including rhizoma and root) was studied for its
memory-enhancing effects on the scopolamine
model of dementia in mice performing passive
avoidance test, Y-maze test and open
environment test. Results: Panax vietnamensis
var. fuscidiscus increased short-term and long-
term memory in mice using a dementia model
using scopolamine at clinically equivalent doses
of 5 g/day and 10 g/day. Conclusion: Panax
vietnamensis var. fuscidiscus shows both short-
term and long-term memory enhancing effects in
the research model.
Keywords: Panax vietnamensis var.
fuscidiscus, scopolamine.
I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Từ lâu, loài Panax vietnamensis var.
fuscidiscus thường được biết đến với tên gọi
dân dã như sâm Lai Châu, tam thất Mường
Tè, tam thất đen, đã được sử dụng trong nhân
dân làm thuốc bổ, tăng lực [2], các công
dụng này tương tự như nhân sâm. Theo Y
học cổ truyền, nhân sâm có công năng đại bổ
nguyên khí, ích huyết sinh tân dịch và định
thần ích trí. Theo một số tài liệu, sâm còn
được dùng với nhiều tác dụng như: tăng hoạt
động, tăng trí nhớ, chống trầm cảm, tăng sinh
lực, chống mệt mỏi, giúp phục hồi sức khỏe,
tăng khả năng thích nghi, chống stress, tăng
nội tiết tố sinh dục, tăng miễn dịch, tăng sản
xuất hồng cầu - bạch cầu, giải độc gan,
chống oxy hóa, chống viêm, kháng khuẩn,
giảm cholesterol,… [1]. Như vậy, ngoài tác
dụng bổ, tăng lực ra, sâm Lai Châu còn có
thể có tác dụng tăng cường trí nhớ. Tuy vậy,
hiện nay vẫn chưa có nghiên cứu đánh giá
độc lập hiệu quả tiền lâm sàng của sâm Lai
Châu nói trên. Do đó, nghiên cứu được thực
hiện với mục đích đánh tác dụng cải thiện trí
nhớ của sâm Lai Châu trên mô hình gây sa
sút trí nhớ bằng scopolamin.
A. Toàn cây B. Hoa
C. Lá
Hình 1.1. Loài Panax vietnamensis var. fuscidiscus
II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Vật liệu nghiên cứu
- Mẫu thử: Sâm Lai Châu (Panax
vietnamensis var. fuscidiscus) thu mẫu từ
Vườn sâm Pusilung (Bản Pá Hạ - Xã Pa Vệ
Sử - Huyện Mường Tè - Tỉnh Lai Châu)
được giám định tên khoa học bởi ThS.
Nghiêm Đức Trọng (Khoa Dược liệu – Dược
học cổ truyền, Trường Đại học Dược Hà
Nội). Phiếu giám định tên khoa học số
48/2023. Mẫu nghiên cứu gồm thân rễ và rễ
cây sâm Lai Châu, được rửa sạch, thái phiến
mỏng, sấy khô ở 400C, bảo quản trong túi
nylon. Mẫu thử cho động vật uống được
TP CH Y HC VIỆT NAM TẬP 544 - THÁNG 11 - SỐ CHUYÊN ĐỀ - 2024
277
chuẩn bị hàng ngày bằng cách nghiền mịn và
đun sôi với nước cất vừa đủ, gạn lọc lấy dịch,
để nguội cho chuột uống. Liều dùng trong
nghiên cứu được thử nghiệm với hai mức
liều: liều cơ sở (1g/kg/ngày) và gấp đôi
(2g/kg/ngày) là các mức liều quy đổi sang
chuột nhắt trắng từ liều dùng gợi ý trên
người (5g/ngày và 10g/ngày).
- Hóa chất: Scopolamin hydrobromid
(Sigma-Aldrich, Mỹ); Donepezil 10 mg
(Aricept Evess, Eisai, Thái Lan); NaCl 9‰
chai 500ml (B.Braun, Việt Nam)
2.2. Đối tượng nghiên cứu
- Động vật thí nghiệm: Chuột nhắt trắng,
giống đực, chủng Swiss, khoẻ mạnh, trọng
lượng ban đầu 25±2g do Viện Vệ sinh Dịch
tễ Trung ương cung cấp. Động vật được nuôi
ổn định trong điều kiện phòng thí nghiệm 7
ngày trước khi tiến hành nghiên cứu. Động
vật được nuôi trong điều kiện sáng - tối đảo
ngược (pha sáng: 19 giờ - 7 giờ; pha tối: 7
giờ - 19 giờ) tại phòng nghiên cứu động vật
của trường Đại học Dược Hà Nội.
2.3. Phương pháp nghiên cứu
Thiết kế nghiên cứu [4, 7]:
Chuột nhắt trắng được chia ngẫu nhiên
thành 5 lô (mỗi lô 8-10 con), bao gồm: lô 1 -
chứng sinh lý (uống NaCl 9‰ 0,1ml/10g cân
nặng); lô 2 - chứng bệnh (uống NaCl 9‰
0,1ml/10g cân nặng); lô 3 - chứng dương
(uống donepezil liều 5 mg/kg cân nặng); lô 4
và 5 – lô thử (uống mẫu thử sâm Lai Châu
1g/kg thể trọng chuột và 2g/kg thể trọng
chuột, tương đương với liều trên người lần
lượt là 5g/ngày và 10g/ngày). Nước muối
sinh lý/ donezepil/chế phẩm thử được cho
uống 1 lần/ngày trong suốt quá trình nghiên
cứu và tại thời điểm 1 giờ trước khi gây sa
sút trí nhớ bằng scopolamin.
Chuột ở lô chứng bệnh, chứng dương và 2
lô thử được gây suy giảm trí nhớ bằng cách
tiêm phúc mạc scopolamin liều 1,5 mg/kg 30
phút trước khi tiến hành test hành vi. Lô chứng
sinh lý được tiêm NaCl 9‰ tại cùng thời
điểm. Tác dụng của chế phẩm sâm Lai Châu
được đánh giá thông qua các test hành vi
Bài tập mê lộ chữ Y:
Test mê lộ chữ Y được thực hiện vào
ngày 15 sau khi cho chuột uống chế phẩm
thử. Mê lộ chữ Y bao gồm ba cánh tay giống
nhau (kích thước 40x3x12cm), đặt đối chứng
sao cho góc giữa hai cánh tay bất kỳ bằng
120 độ. Sau 30 phút kể từ khi gây sa sút trí
nhớ bằng scopolamin, chuột được đặt vào
một trong ba cánh tay, đối diện với điểm tận
cùng của cánh tay đó. Sau đó, chuột được tự
do khám phá mê lộ trong thời gian 8 phút.
Ghi nhận số lần và trình tự chuột di chuyển
vào các cánh tay dựa trên phân tích video thí
nghiệm. Từ đó, xác định tỷ lệ chuyển tiếp
theo công thức sau:
Tỷ lệ chuyển tiếp (%) = [(số lần chuyển
tiếp)/ (tổng số lần vào các cánh tay – 2)] *
100. Trong đó, số lần chuyển tiếp được định
nghĩa là số lần chuột di chuyển vào ba cánh
tay khác nhau liên tiếp, tức là di chuyển vào
cả 3 cánh tay A, B, C theo thứ tự ABC, CAB
hoặc BCA.
Hình 2.1. Test mê lộ chữ Y
Bài tập né tránh thụ động
Test né tránh thụ động được thực hiện
vào ngày thứ 7 sau khi cho chuột uống chế
phẩm thử. Thử nghiệm bao gồm hai pha,
được thực hiện trong một hộp bằng gỗ, chia
thành 2 buồng giống nhau (kích thước
20x20x20cm): buồng tối (không được chiếu
sáng) và buồng sáng (được chiếu sáng bằng
một bóng đèn 50W). Trên vách ngăn giữa hai
HI NGH KHOA HC CÔNG NGH M RNG NĂM 2024 - TRƯNG ĐẠI HC Y KHOA VINH
278
buồng, đặt một cửa sập bằng gỗ, kích thước
5x5cm. Sàn của buồng tối và buồng sáng đều
được bố trí các thanh thép giống nhau
(đường kính 2mm, cách nhau 1cm), mắc nối
tiếp với máy tạo sốc điện có khả năng tùy
chỉnh cường độ và thời gian sốc (LE 10026
Shocker, Panlab).
Trong pha pretest (30 phút sau khi tiêm
scopolamin), chuột được đặt vào chính giữa
buồng sáng khi cửa sập đang ở trạng thái
đóng và được tự do khám phá trong 30 giây.
Tiếp đó, cửa sập giữa hai buồng được mở để
chuột có thể di chuyển qua lại giữa hai
buồng. Khi chuột đã di chuyển hoàn toàn vào
buồng tối, cửa sập lập tức được đóng lại,
đồng thời tiến hành gây sốc điện với cường
độ trung bình 0,06mA/10g cân nặng trong 2
giây. Những chuột không vào buồng tối
trong vòng 300 giây kể từ khi cửa mở trong
pha pretest sẽ bị loại khỏi nghiên cứu. Pha
test được thực hiện sau pha pretest 24 giờ,
chuột được đặt trở lại buồng sáng với quy
trình tương tự nhưng không gây sốc điện khi
chuột đã di chuyển vào buồng tối. Ghi lại
thời gian từ lúc cửa giữa hai buồng được mở
cho đến khi chuột di vào buồng tối. Nếu sau
300 giây chuột vẫn chưa vào buồng tối, thời
gian này được tính là 300 giây.
Hình 2.2. Test né tránh thụ động
Bài tập môi trường mở
Mô hình môi trường mở (open field) gồm 1 hộp hình vuông kích thước 40x40x60cm được
làm bằng khung gỗ. Sau khi cho uống thuốc 60 phút, chuột được đặt vào trung tâm của mô
hình, được tự do vận động và khám phá môi trưởng mở trong vòng 5 phút, ghi nhận số bước
vận động của chuột.
Hình 2.3. Môi trường mở (open field)
TP CH Y HC VIỆT NAM TẬP 544 - THÁNG 11 - SỐ CHUYÊN ĐỀ - 2024
279
2.3. Xử lý số liệu: Kết quả được xử lý bằng phần mềm SPSS 22.0. Với mẫu liên tục, phân
bố chuẩn, dữ liệu được biểu diễn dưới dạng giá trị trung bình ± sai số chuẩn và sử dụng kiểm
định ANOVA kèm hậu kiểm LSD hoặc Dunnett’s T3 để so sánh sự khác biệt giữa các lô. Với
mẫu phân hạng, dữ liệu được biểu diễn dưới dạng trung vị (khoảng tứ phân vị) và sử dụng
kiểm định Kruskal - Wallis test và hậu kiểm tương ứng để so sánh sự khác biệt giữa các lô.
III. KẾT QUẢ
3.1. Kết quả nghiên cứu
3.1.1. Tác dụng của PVF trên test mê lộ chữ Y
Bảng 3.1. Ảnh hưởng của PVF đến tỷ lệ luân phiên của động vật thí nghiệm trên test mê lộ chữ Y
Lô
n
Tỷ lệ luận phiên giữa các cánh tay (%)
Ghi chú
Chứng sinh lý
10
73,3805 (46,67 – 82,35)
#: p < 0,05 so với lô sinh lý;
##: p < 0,01 so với lô sinh lý;
*: p < 0,05 so với lô chứng bệnh;
**: p < 0,01 so với lô chứng bệnh
Chứng bệnh
10
57,0725 ## (10,00 – 65,39)
DPZ 5 mg/kg
10
68,2105 ** (50,00 – 88,89)
PVF 5 g/ngày
10
58,4445 (50,00 – 67,86)
PVF 10 g/ngày
10
68,1160 * (56,10 – 73,33)
Scopolamin liều đơn 1,5 mg/kg làm giảm tỷ lệ luân phiên giữa ba cánh tay của chuột nhắt
trắng (tỷ lệ giảm 22,22%, p < 0,01 so với chứng sinh lý). Sử dụng thuốc đối chứng donepezil
liều 5 mg/kg làm tăng tỷ lệ luân phiên so với lô chứng bệnh (tỷ lệ tăng 19,52%, p = 0,017 <
0,05). Tương tự, PVF cũng thể hiện xu hướng đảo ngược ảnh hưởng của scopolamine đến tỷ
lệ luân phiên nhưng sự khác biệt có ý nghĩa thống kê chỉ được ghi nhận ở lô dùng liều cao (10
g/ngày). Tỷ lệ cải thiện thông số này ở lô dùng PVF liều 5g/ngày và 10g/ngày lần lượt là
2,4% (p = 0,118) và 19,35% (p = 0,031).
3.1.2. Test né tránh thụ động
Bảng 3.2. Ảnh hưởng của PVF đến thời gian tiềm tàng vào buồng tối của chuột trên test né tránh
thụ động
Lô
n
Thời gian tiềm vào buồng tối giai
đoạn test (giây)
Ghi chú
Chứng sinh lý
8
300,00 (64 – 300)
#: p < 0,05 so với lô sinh lý;
##: p < 0,01 so với lô sinh lý;
*: p < 0,05 so với lô chứng bệnh;
**: p < 0,01 so với lô chứng bệnh
Chứng bệnh
10
92,00 # (31 – 259)
DPZ 5 mg/kg
10
300,00 ** (78 – 300)
PVF 5 g/ngày
8
73,50 (10 – 300)
PVF 10 g/ngày
10
167,00 * (97 – 300)
Trong giai đoạn test, thời gian tiềm tàng
vào buồng tối của lô chứng bệnh giảm rõ rệt so với chứng sinh lý (tỷ lệ giảm 69,3%, p =
0,028 < 0,05). Sử dụng thuốc đối chứng donepezil liều 5 mg/kg hoặc PVF liều 10 g/ngày có
tác dụng đảo ngược ảnh hưởng của scopolamin đến trí nhớ của động vật, thể hiện thông qua
tăng thời gian tiềm tàng vào buồng tối so với chứng bệnh lần lượt là 226,1% (p = 0,009 <
0,01) và 81,5% (p = 0,046 < 0,05). Tác dụng này thể hiện không rõ rệt khi sử dụng PVF với
mức liều 5 g/ngày.