Đ bài: Phân tích m i quan h k th a – phát tri n gi a con ng i “k sĩ hi n đi”ề ố ệ ế ừ ể ữ ườ ẻ ệ ạ
v i con ng i Nho sĩ truy n th ngớ ườ ề ố
Bài làm
L ch s dân t c là m t dòng ch y liên t c gi a các th h , các giai đo n theo quy lu t kị ử ộ ộ ả ụ ữ ế ệ ạ ậ ế
th a – phát tri n. T hình thái nhà n c phong ki n đn hình thái nhà n c xã h i chừ ể ừ ướ ế ế ướ ộ ủ
nghĩa là quá trình v n đng phát tri n không ng ng và luôn luôn thay đi v ch t. Tuyậ ộ ể ừ ổ ề ấ
nhiên, có nhi u giá tr truy n th ng t t đp v n đc trân tr ng gi gìn. Không bi t tề ị ề ố ố ẹ ẫ ượ ọ ữ ế ự
bao gi , vai trò c a k sĩ đã luôn đc đ cao và tôn vinh, dù l ch s luôn đi thay v iờ ủ ẻ ượ ề ị ử ổ ớ
nhi u bi n c , thăng tr m. Đi u này có nghĩa k sĩ – trí th c là thành ph n quan tr ng c aề ế ố ầ ể ẻ ứ ầ ọ ủ
xã h i, góp ph n làm nên giá tr văn hóa, văn minh cho c ng đng, qu c gia. Vì th xemộ ầ ị ộ ồ ố ế
xét vai trò, đc đi m c a m i quan h k th a – phát tri n gi a con ng i “k sĩ hi nặ ể ủ ố ệ ế ừ ể ữ ườ ẻ ệ
đi” v i con ng i Nho sĩ truy n th ng là m t vi c làm c n thi t, giúp các – “k sĩ hi nạ ớ ườ ề ố ộ ệ ầ ế ẻ ệ
đi” – có m t cái nhìn khách quan h n v giá tr c a mình.ạ ộ ơ ề ị ủ
“Nho sĩ truy n th ng” và “k sĩ hi n đi” đc dùng đ ch đi t ng trí th c trong xãề ố ẻ ệ ạ ượ ể ỉ ố ượ ứ
h i nh ng th i đi l ch s khác nhau. “Nho sĩ” là cách g i t ng l p trí th c s ng trongộ ở ữ ờ ạ ị ử ọ ầ ớ ứ ố
ch đ phong ki n, ch u s chi ph i b i h t t ng phong ki n. M i giá tr làm nên b nế ộ ế ị ự ố ở ệ ư ưở ế ọ ị ả
s c c a Nho sĩ đc gói tr n trong ba khái ni m: tu thân, x th và ch nhân. “K sĩ hi nắ ủ ượ ọ ệ ử ế ữ ẻ ệ
đi” là t ng l p trí th c c a xã h i Vi t Nam th i hi n đi.ạ ầ ớ ứ ủ ộ ệ ờ ệ ạ
Nh chúng ta đã bi t, nhà n c phong ki n s dĩ duy trì đc lâu dài trong l ch s là vìư ế ướ ế ở ượ ị ử
các tri u đình đã t o d ng uy quy n trên n n t ng c a hai y u t : đó là k c ng nghiêmề ạ ự ề ề ả ủ ế ố ỉ ươ
ng t và s tr ng d ng hi n tài. Trong nhi u th k , h th ng t t ng, luân lý phong ki nặ ự ọ ụ ề ề ế ỉ ệ ố ư ưở ế
d a trên c s t t ng c a Nho giáo đã th m nhu n r t sâu vào đi s ng tinh th nự ơ ở ư ưở ủ ấ ầ ấ ờ ố ầ
ng i Vi t.ườ ệ
Trong ch đ phong ki n ngày x a, t ng l p Nho sĩ đc coi là tinh hoa c a xã h i, làế ộ ế ư ầ ớ ượ ủ ộ
nguyên khí qu c gia. Đi v i h thì các t ch t nh k c ng và tài đc là vô cùng quanố ố ớ ọ ố ấ ư ỉ ươ ứ
tr ng. Nho sĩ là ng i quân t trên th tr i đt, th vua ; d i th cha m ; trong th ngọ ườ ử ờ ờ ấ ờ ướ ờ ẹ ươ
yêu anh em, v con; ngoài tín nghĩa v i b n bè, làng xóm.ợ ớ ạ
Nhà Nho tôn th Tr i nên làm b t c vi c gì h cũng ph i cân nh c có h p đo Tr i hayờ ờ ấ ứ ệ ọ ả ắ ợ ạ ờ
không. Đo Tr i đây là nh ng quy lu t khách quan c a vũ tr mà con ng i c n tuânạ ờ ở ữ ậ ủ ụ ườ ầ
th . Nhà Nho đt lòng trung thành v i vua lên hàng đu vì theo quan ni m Nho giáo thìủ ặ ớ ầ ệ
vua là Thiên t (con Tr i), thay Tr i hành đo.ử ờ ờ ạ
Trung quân ái qu c là lí t ng cao quý c a t ng l p Nho sĩ, dù là trong b t c tình hu ngố ưở ủ ầ ớ ấ ứ ố
nào, lúc thu n cũng nh lúc ngh ch, lúc h ng cũng nh lúc ph . Th m chí vua b t ch t làậ ư ị ư ư ố ậ ắ ế
ph i ch t, không đc phép ch ng l nh: Quân x th n t th n b t t b t trung (Vua b tả ế ượ ố ệ ử ầ ử ầ ấ ử ấ ắ
b tôi ch t mà b tôi không ch t là không trung thành). Trung quân theo quan ni m c aề ế ề ế ệ ủ
Nho giáo là trung thành v i b c Thiên t đng đu bách tính, cai tr thiên h . Lí t ngớ ậ ử ứ ầ ị ạ ưở
trung quân thôi thúc k sĩ s n sàng x thân vì vua, vì n c. Trung quân g n li n v i áiẻ ẵ ả ướ ắ ề ớ
qu c. G ng sáng c a lòng trung quân ái qu c có th k đn Tô Hi n Thành, Tr n Thố ươ ủ ố ể ể ế ế ầ ủ
Đ, Tr n Bình Tr ng, Tr n Qu c Tu n, Nguy n Phi Khanh, Nguy n Trãi… Hay nh Lêộ ầ ọ ầ ố ấ ễ ễ ư
Lai đã li u mình c u chúa đ Lê L i thoát kh i tình th hi m nguy n i tr n m cề ứ ể ợ ỏ ế ể ơ ậ ạ
Các nhà Nho ngày x a đ cao đo hi u. Trên thì trung v i vua, d i thì hi u v i cha m .ư ề ạ ế ớ ướ ế ớ ẹ
Nguy n Đình Chi u ra kinh ng thí, tr c ngày thi thì nh n đc tin m m t, đã b thìễ ể ứ ướ ậ ượ ẹ ấ ỏ
quay v ch u tang. D c đng, do th ng khóc m quá nhi u nên b mù c hai m t. Nhàề ị ọ ườ ươ ẹ ề ị ả ắ
Nho cũng r t có trách nhi m v i gia đình, th ng yêu, lo l ng cho v con. Khi không làmấ ệ ớ ươ ắ ợ
gì giúp ích đc cho v con thì bu n b c, day d t và t trách mình: Cha m thói đi ăn ượ ợ ồ ự ứ ự ẹ ờ ở
b c, Có ch ng h h ng cũng nh không… (Th ng v – Tú x ng). Nhà Nho coi tr ngạ ồ ờ ữ ư ươ ợ ươ ọ
tình b n g n bó, tri âm tri k . Giai tho i v chàng D ng L đ v đi nuôi b n là L uạ ắ ỉ ạ ề ươ ễ ể ợ ạ ư
Bình, t o đi u ki n cho b n mình h c hành, đ đt còn l u truy n đn t n ngày nay. Bàiạ ề ệ ạ ọ ỗ ạ ư ề ế ậ
th Khóc D ng Khuê c a Tam nguyên Yên Đ Nguy n Khuy n th hi n tình b n sâuơ ươ ủ ổ ễ ế ể ệ ạ
s c và c m đng:ắ ả ộ
Bác D ng thôi đã thôi r i,ươ ồ
N c mây man mác ng m ngùi lòng ta!ướ ậ
Nh t thu đăng khoa ngày tr c,ớ ừ ở ướ
Bác v i tôi, tôi bác cùng nhau…ớ
B n thân gi đã m t, đ l i m t kho ng tr ng r t l n trong tâm h n Nguy n Khuy n,ạ ờ ấ ể ạ ộ ả ố ấ ớ ồ ễ ế
không gì bù đp đc:ắ ượ
R u ngon không có b n hi n,ượ ạ ề
Không mua không ph i không ti n không mua.ả ề
Câu th nghĩ đn đo không vi t,ơ ắ ế
Vi t đa ai, ai bi t mà đa;ế ư ế ư
Gi ng kia treo cũng h ng h ,ườ ữ ờ
Đàn kia g y cũng ng n ng ti ng đàn…ả ẩ ơ ế
Tuy nhiên, do s ng trong th i đi phong ki n, ch u s chi ph i c a h t t ng văn hóaố ờ ạ ế ị ự ố ủ ệ ư ưở
phong ki n nên nho sĩ truy n th ng có nh ng đc đi m riêng t o thành nét đp văn hóaế ề ố ữ ặ ể ạ ẹ
truy n th ng. Đó là l i s ng khép mình vào l nghĩa, là s tu d ng công phu, tr thànhề ố ố ố ễ ự ưỡ ở
m u m c trong m i quan h xã h i, rèn kh năng ki m ch , nghiêm kh c v i mình (tuẫ ự ọ ệ ộ ả ề ế ắ ớ
thân). Trong x th , “Nho sĩ truy n th ng” chú tr ng đ cao l i s ng theo đo lí và b ngử ế ề ố ọ ề ố ố ạ ằ
cách đó kh ng đnh nhân cách c a mình. Ng i “Nho sĩ truy n th ng” coi tr ng ý th cẳ ị ủ ườ ề ố ọ ứ
trách nhi m, b n ph n v i gia đình, c ng đng và cao h n t t th y là T qu c. K t quệ ổ ậ ớ ộ ồ ơ ấ ả ổ ố ế ả
c a ý th c trách nhi m đó là Nho sĩ đc đm b o và tôn vinh v danh d . Khi nói t iủ ứ ệ ượ ả ả ề ự ớ
con ng i “Nho sĩ truy n th ng”, còn m t đi m n a không th không nh c đn, đó làườ ề ố ộ ể ữ ể ắ ế
m c đích c a vi c h c. Nho sĩ truy n th ng coi vi c h c hành, thi c và đ đt ph i g nụ ủ ệ ọ ề ố ệ ọ ử ỗ ạ ả ắ
li n v i con đng ho n l , t c là làm quan. H c đ giúp vua, giúp n c. H c đ có đaề ớ ườ ạ ộ ứ ọ ể ướ ọ ể ị
v , ch c t c, uy th trong xã h i.ị ứ ướ ế ộ
Các nhà Nho x a ngày đêm quan tâm lo l ng t i vi c dân vi c n c. Trong th i lo n, hư ắ ớ ệ ệ ướ ờ ạ ọ
s n sàng x thân phò vua đánh gi c. Trong th i bình, h giúp vua xây d ng giang s n g mẵ ả ặ ờ ọ ự ơ ấ
vóc v i tinh th n: Tiên thiên h chi u nhi u, h u thiên h chi l c nhi l c (lo tr c thiênớ ầ ạ ư ư ậ ạ ạ ạ ướ
h , vui sau thiên h ). Nguy n Trãi phò ch t ng Lê L i su t m i năm kháng chi nạ ạ ễ ủ ướ ợ ố ườ ế
đánh đu i gi c Minh ra kh i b cõi Đi Vi t. Sau khi đt n c hòa bình, ông ti p t c làmổ ặ ỏ ờ ạ ệ ấ ướ ế ụ
quân s cho vua Lê xây d ng nghi p l n, m c dù cu c đi riêng ph i ch u nhi u oan trái.ư ự ệ ớ ặ ộ ờ ả ị ề
Nguy n B nh Khiêm, quan Tr ng nguyên d u tu i đã ngo i chín m i v n ngày đêm loễ ỉ ạ ẫ ổ ạ ươ ẫ
l ng cho s an nguy c a xã t c. Nhà Nho Nguy n Công Tr m t đi ngang d c đ th cắ ự ủ ắ ễ ứ ộ ờ ọ ể ự
hi n tr n v n nghĩa v c a m t trang nam nhi v i vua, v i n c, b i ông quan ni mệ ọ ẹ ụ ủ ộ ớ ớ ướ ở ệ
r ng: Vũ tr n i m c phi ph n s (Trong vũ tr , không có vi c gì mà không ph i là vi cằ ụ ộ ạ ậ ự ụ ệ ả ệ
c a ta), ông cùng v i dân m r ng làng m c, khai kh n đt hoang, đào kênh tr thu . Sauủ ớ ở ộ ạ ẩ ấ ị ỷ
khi qua đi, Nguy n Công Tr đc dân chúng nhi u n i l p đn th , tôn là “phúc th n”.ờ ễ ứ ượ ề ơ ậ ề ờ ầ
Các nhà Nho x a coi nh ng câu t c ng nh : T t danh h n lành o, Ch t trong h n s ngư ữ ụ ữ ư ố ơ ả ế ơ ố
đc, Ch t vinh h n s ng nh c làm ph ng châm s ng vì ý nghĩa c a nó gi ng v i đo líụ ế ơ ố ụ ươ ố ủ ố ớ ạ
mà h ti p thu đc t ch n c a Kh ng sân Trình, t sách v c a thánh hi n, Vì v y,ọ ế ượ ừ ố ử ổ ừ ở ủ ề ậ
nh ng ai đc coi là “k sĩ” đu có ph m ch t, ti t tháo c a ng i quân t : Phú quý b tữ ượ ẻ ề ẩ ấ ế ủ ườ ử ấ
năng dâm, b n ti n b t năng di, uy vũ b t năng khu t (Giàu sang không th mua chu c,ầ ệ ấ ấ ấ ể ộ
nghèo khó không th chuy n lay, uy vũ không th khu t ph c). Nh ng n d ngh thu tể ể ể ấ ụ ữ ẩ ụ ệ ậ
t ng tr ng cho khí ti t trung th c, thanh cao c a ng i quân t là hình nh cây trúc:ượ ư ế ự ủ ườ ử ả
Trúc d u cháy ti t ngay v n đ, ho c cây thông:ẫ ế ẫ ể ặ
M t mình l t th a ba đông,ộ ạ ủ
Lâm tuy n ai r ng già làm khách,ề ặ
Tài đng l ng cao t c dùngố ươ ắ ả
(Nguy n Trãi)…ễ
Chuy n Ch c phán s đn T n Viên c a Nguy n D vi t t th k XVI đã đ cao tinhệ ứ ự ề ả ủ ễ ữ ế ừ ế ỉ ề
th n kh ng khái, trung th c, dám đu tranh ch ng l i cái x u, cái ác, tr h i cho dân c aầ ẳ ự ấ ố ạ ấ ừ ạ ủ
m t k sĩ tên là Ngô T Văn; đng th i th hi n ni m tin vào công lí chính nghĩa nh tộ ẻ ử ồ ờ ể ệ ề ấ
đnh s th ng gian tà. Ngô T Văn đã châm l a đt ngôi đn mà h n ma tên t ng gi cị ẽ ắ ử ử ố ề ồ ướ ặ
ph ng B c h Thôi chi m gi đ tr h i cho dân lành trong vùng. H n ma tên t ngươ ắ ọ ế ữ ể ừ ạ ồ ướ
gi c ki n chàng d i Minh ti (Âm ph ). Tr c Diêm v ng, chàng v n không h s hãi,ặ ệ ướ ủ ướ ươ ẫ ề ợ
tìm m i cách v ch tr n b m t gi d i và b n ch t thâm hi m c a k b t l ng. Cu iọ ạ ầ ộ ặ ả ố ả ấ ể ủ ẻ ấ ươ ố
truy n, tác gi bình lu n: Than ôi! Ng i ta th ng nói: “C ng quá thì gãy”. K sĩ ch loệ ả ậ ườ ườ ứ ẻ ỉ
không c ng c i đc, còn gãy hay không là vi c c a tr i. Sao l i s gãy mà ch u đi c ngứ ỏ ượ ệ ủ ờ ạ ợ ị ổ ứ
ra m m?ề
Ngô T Văn là m t chàng áo v i. Vì c ng c i mà dám đt cháy đn tà, ch ng l i yêu ma,ử ộ ả ứ ỏ ố ề ố ạ
làm m t vi c h n c th n và ng i. B i th đc n i ti ng và đc gi ch c v Minhộ ệ ơ ả ầ ườ ở ế ượ ổ ế ượ ữ ứ ụ ở
ti, th t là x ng đáng. V y k sĩ không nên kiêng s s c ng c i.ậ ứ ậ ẻ ợ ự ứ ỏ
Nguy n D đã m n l i bình đ m t l n n a kh ng đnh khí ti t c ng tr c, b t khu tễ ữ ượ ờ ể ộ ầ ữ ẳ ị ế ươ ự ấ ấ
đáng ca ng i c a ng i quân t .ợ ủ ườ ử
Trong ch đ phong ki n, vi c chiêu hi n đãi sĩ đc quan tâm hàng đu. Trong Bài kí đế ộ ế ệ ề ượ ầ ề
danh ti n sĩ khoa Nhâm Tu t niên hi u Đi B o th ba do tác gi Thân Nhân Trung biênế ấ ệ ạ ả ứ ả
so n theo l nh c a vua Lê Thánh Tông có câu: Hi n tài là nguyên khí c a qu c gia,ạ ệ ủ ề ủ ố
nguyên khí th nh thì th n c m nh, r i lên cao, nguyên khí suy thì th n c y u r iị ế ướ ạ ồ ế ướ ế ồ
xu ng th p. Trong Chi u c u hi n mà Ngô Thì Nh m thay m t Quang Trung Nguy nố ấ ế ầ ề ậ ặ ễ
Hu so n ra sau khi đánh tan hai m i v n quân Thanh, l p nên tri u đình nhà Nguy n cóệ ạ ươ ạ ậ ề ễ
đo n mang n i dung kh ng đnh nh ng k sĩ chân chính, nh ng b c hi n tài ph i mang tàiạ ộ ẳ ị ữ ẻ ữ ậ ề ả
đc ra phò vua giúp n c, góp ph n xây d ng đt n c thái bình th nh tr : T ng nghe nóiứ ướ ầ ự ấ ướ ị ị ừ
r ng: Ng i hi n xu t hi n đi, thì nh ngôi sao sáng trên tr i cao.ằ ườ ề ấ ệ ở ờ ư ờ
Sao sáng t ch u v ngôi B c Th n, ng i hi n t làm s gi cho thiên tù. N u nh cheắ ầ ề ắ ầ ườ ề ắ ứ ả ế ư
m t ánh sáng, gi u đi v đp, có tài mà không đc đi dùng, thì không ph i là ý tr i sinhấ ấ ẻ ẹ ượ ờ ả ờ
ra ng i hi n v y… Trong kho ng tr i đt, hi n tài còn n náu, tr c đây thì nên nhườ ề ậ ả ờ ấ ề ẩ ướ ư
th . Nay tr i trong sáng, đt thanh bình, chính là lúc ng i hi n g p h i gió mây, nh ng aiế ờ ấ ườ ề ặ ộ ữ
có tài đc hãy cùng c g ng lên, ghi tên t i tri u đình, cùng nhau cung kính, cùng nhauứ ố ắ ạ ề
h ng phúc lành tôn vinh.ưở
Lí t ng chung c a k sĩ là: tu thân, t gia, tr qu c, bình thiên h . K sĩ coi tr ng nămưở ủ ẻ ề ị ố ạ ẻ ọ
