Phim tài liệu VN
Lâu nay, các nhà làm phim tài liệu VN vẫn khiêm nhường khi có sự xuất
hiện các đồng nghiệp người nước ngoài, tỏ ra là người học nghề hơn là người đang
làm nghề.
Cảnh trong phim Phóng viên chiến trường
Lần đầu tiên, Hãng phim TL và KH TW phối hợp cùng với Đại sứ quán
Thụy sĩ, Đức, Italia, phái đoàn Walloni – Bruxelles ( Bỉ) đồng tổ chức Tuần lễ
phim tài liệu quốc tế HN 2009. Bốn phim tài liệu đại diện cho điện ảnh châu Âu là
Người thắng kẻ thua ( Đức), Ngày xửa ngày xưa … những thú vui bình dị ( Italia),
Phóng viên chiến trường ( Thụy sĩ), Mizike Mama ( Bỉ). Hãng phim TL và KH
TW giới thiệu 4 bộ phim mang chủ đề tương ứng để người xem có thể so sánh và
suy ngẫm : Gầm cầu mặt nước, Bài ca trên đỉnh Tà Lùng, Trở lại Ngư Thủy, Một
trích đoạn cũ. Đặc điểm chung của các bộ phim chiếu tại Tuần lễ phim tài liệu HN
2009 đều phản ánh sự giao thoa và đa dạng văn hóa giữa cộng đồng các dân tộc,
những xung đột, mâu thuẫn giữa con người với con người từ những nền văn hóa
khác nhau, bảo tồn và lưu giữ nét đặc sắc văn hóa trong xu thế toàn cầu hóa.
Hai bộ phim Phóng viên chiến trường, Mizike Mama rất nổi tiếng trên thế
giới, giành được nhiều giải thưởng quốc tế khác nhau. Bốn bộ phim của VN đều
từng đoạt giải tại các liên hoan phim trong nước. Riêng bộ phim Trở lại Ngư Thủy
từng giành giải phim tài liệu hay nhất tại LH phim châu Á Thái Bình Dương.
Bên cạnh mục đích giao lưu trao đổi văn hóa, Tuần lễ phim tài liệu HN
2009 còn mang nghĩa khởi động lại lòng yêu nghệ thuật của khán giả đối với
phim tài liệu, thể loại phim gần gũi với cuộc sống nhưng không có nhiều người
xem. Đối với các nhà làm phim tài liệu, họ ngầm hiểu với nhau, đây không chỉ là
cuộc giao lưu, học hỏi lẫn nhau, mà còn là một cuộc thi xem ai hay hơn ai, đồng
thời để xác định phim tài liệu VN hiện đang ở đâu trong gia đình họ hàng điện ảnh
tài liệu thế giới.
Sau 4 buổi tối chiếu phim, điều ngạc nhiên duy nhất là người xem có mặt
khá đông, rạp chiếu hơn 200 chỗ thường xuyên chật kín, điều không ngạc nhiên là
chúng ta có thể xác định phim tài liệu VN hiện nay không ở đâu cả. Phim tài liệu
của chúng ta thường ngắn ngủi, khán giả chưa kịp ngồi ấm chỗ đã thấy chữ hết,
chưa kịp hiểu đầu cua tai nheo của câu chuyện ra sao đã thấy tác giả kết luận lại bộ
phim. Phim tài liệu nướcngoài, các tác giả chuẩn bị đầy đủ thể lực, kĩ thuật chiến
thuật, các miếng đánh để thi đấu 90 phút trong một trận bóng đá. Phim tài liệu VN
chỉ đủ sức thi đấu 20 – 30 phút. Nghĩa là phim của chúng ta đá 1 phần 3 trận đấu.
Hai phần 3 thời gian còn lại, chúng ta xem họ chơi như thế nào. Phim tài liệu của
chúng ta một mình một chợ nên chơi một mình một kiểu. Không phải các nhà làm
phim tài liệu VN không biết thời lượng chuẩn của một bộ phim tài liệu dài bao
nhiêu phút, nhưng từ rất nhiều năm nay chúng ta không phá nổi cái khung kinh phí
hạn hẹp để chỉ có thể làm phim dưới 30 phút (nếu phim làm theo kĩ thuật analog,
hoặc kĩ thuật số), 20 phút đối với phim nhựa. Cũng có tác giả làm phim dài hơn,
hoặc phim tài liệu nhiều tập, tuy nhiên bắt buộc phải ôm đồm rất nhiều thứ cả vi
mô và vĩ mô, tản mạn quá nhiều vấn đề, nhắc tới hàng loạt nhân vật kể cả có tên
và không tên. Một ví dụ cụ thể, khi làm phim tài liệu về nhà tù Côn Đảo, tác giả
phải dồn 113 năm lịch sử nhà tù với các âm mưu thủ đoạn của kẻ thù, với chân
dung của những người tù vào một khuôn khổ hữu hạn của phim,. Trong phim cái
gì cũng có, nhưng chưa tới đầu tới đũa vấn đề này đã nhảy sang vấn đề khác. Chưa
kể các nhà làm phim tài liệu VN không chuẩn bị đầy đủ về tâm thế, độ dày dặn
của tư duy, mảng miếng kĩ thuật để bắt tay vào một công việc dài hơi. Còn có lí do
khác rất đời, tác giả làm phim không nhanh không nhiều thì đói.
Làm phim truyện, tác giả sáng tạo ra thế giới của riêng mình. Làm phim tài
liệu, tác giả phải sống và ghi chép lại bằng hình ảnh thế giới hiện thực mà chúng ta
đang sống. Tác giả phim tài liệu giống như bác sĩ đang hành nghề, nhìn các triệu
chứng lâm sàng của cuộc sống từ góc nhìn của ngành y và quyết định mổ xẻ cuộc
sống bằng con dao của nhà phẫu thuật. Hoạt động bên lề Tuần lễ phim tài liệu HN
2009 là cuộc hội thảo về phim tài liệu với sự tham gia của 2 nhà làm phim
Violaine de Viller người Bỉ, tác giả phim Mizike Mama và Joseph Paquin người
Italia, tác giả phim Ngày xửa ngày xưa … những thú vui bình dị. Hai đạo diễn
người Bỉ người Italia xem phim VN qua con mắt của bác sĩ phẫu thuật. Họ nhìn
phim tài liệu VN một cách lạnh lùng khách quan, không vị tình mà vị nghệ thuật
vị cuộc sống. Họ nói rằng phim tài liệu VN không có vấn đề gì về kĩ thuật ( nghĩa
là phim tài liệu VN được quay bằng những máy quay không lạc hậu so với châu
Âu, thậm chí còn chơi sang hơn khi quay phim tài liệu bằng phim nhựa), các cảnh
quay đẹp, có thể được coi là đã hình thành nên một phong cách quay phim tài liệu
VN. Tuy nhiên, theo tôi, cảnh quay đẹp về kĩ thuật khác xa với các cảnh quay đẹp
về cảm xúc. Họ khen phim tài liệu VN có cách lựa chọn đề tài rất tốt, rất phù hợp
với những vấn đề của thời đại của toàn cầu của nhân loại. Họ tuân theo nguyên tắc
khi làm phim: hết khen rồi đến chê. Đây mới là vấn đề những người làm phim tài
liêụ quan tâm, dù có đau cũng phải chịu khi các con bệnh đã trót nằm trên bàn mổ.
Thứ nhất, phim tài liệu VN có vấn đề trong cách tiếp cận hiện thực. Các
nhà làm phim tài liệu VN đứng bên ngoài cuộc sống nhìn vào cuộc sống, phản ánh
về thân phận con người một cách khách quan. Tác giả không đặt bản thân mình
vào nhân vật nên chưa cảm nhận sâu sắc niềm vui nỗi buồn của nhân vật. Điểm
xuất phát của phim không bắt nguồn từ bên trong con người, do vậy đã có khoảng
cách khá lớn giữa bộ phim do tác giả làm ra và người xem, truyền lửa tới người
xem với độ nóng vừa phải, có kìm nén và tiết chế.
Thứ hai, phim tài liệu VN có vấn đề trong cách kể chuyện. Giống như
người đẹp vô duyên, có sắc mà không hưong. Điều này phụ thuộc vào tài năng của
đạo diễn, giống như một người thầy khi đứng lớp. Có ông/ bà thày kiến thức uyên
thâm nhưng lên lớp không ma nào nghe. Có ông/bà thày kiến thức vừa phải nhưng
hễ cất giọng học sinh sán lại gần mà nghe. Về kĩ năng kể chuyện, có lẽ đạo diễn
phải học theo nghề của các nhà truyền giáo. Có những bộ phim, chủ đề không mới,
chi tiết bình thường, nhân vật quá cũ, nhưng do cách kể chuyện bằng hình hấp dẫn
nên trở thành bộ phim hay và ngược lại. Lại một lỗi khác, phim tài liệu VN thích
kể chuyện bằng lời bình, mang nặng tính giáo dục tuyên truyền, dạy khôn cho
người xem cứ phải như thế như thế mới đúng đạo lí làm người. Thực ra, hành
động của các nhân vật trong phim đã mang đầy đủ chức năng giáo dục như trong
lời bình. Vậy thì, lời bình phải bị thẻ đỏ để loại ra khỏi cuộc chơi, lời bình đã làm
thay khả năng suy ngẫm của người xem. Chỉ khi nào hình ảnh không đủ sức, lời
bình mới có quyền lên tiếng.
Thứ ba, phim tài liệu VN có vấn đề trong cách thức xây dựng nhân vật.
Nhân vật trong phim nhảy nhót hết chỗ nọ sang chỗ kia. Họ như những thánh nhân,
tốt bụng tới mức không tưởng. Con người phải có những góc khuất, góc không
người. Cần phải đảy con người tới tận cùng của số phận, hành động của họ lúc đó
sẽ người hơn sẽ đáng nhớ hơn. Phim tài liệu VN cũng tham khi liệt kê trên hình
ảnh quá nhiều nhân vật nên loãng, người xem khó theo dõi khó phân biệt ai là ai.
Nhẽ ra, cần ít nhân vật hơn, nhân vật nào đã xuất hiện phải thật rõ ràng về nhân
cách và cá tính. Hai đạo diễn châu Âu đánh giá cao bộ phim Trở lại Ngư Thủy của
cố đạo diễn Lê Mạnh Thích và Lò Minh về sự tinh tế, nhạy cảm và lòng nhân ái,
có thể chiếu ở châu Âu châu Mỹ mà không sợ xấu hổ. Đương nhiên. Đạo diễn Lê
Mạnh Thích và Lò Minh đã làm phim bằng cả cuộc đời mỉnh, bằng cả trải nghiệm
qua năm tháng giữa chiến tranh và hòa bình, đã sống đã đi qua và là nhân chứng
của cả một thế hệ. Cũng cần phải nói thêm một cách công bằng, các nhà làm phim
tài liệu VN hiện nay chỉ được phép làm phim trong vòng vài ba tháng, không làm
vài năm một phim như các nhà làm phim tài liệu nước ngoài vẫn thường làm. Nếu
có nhà đầu tư, họ làm một phim có thể đủ sống nhiều năm. Các nhà làm phim tài
liệu VN làm phim theo kiểu nghệ sĩ – công chức, chất tuyên truyền nhiều hơn chất
nghệ sĩ. Các nhà làm phim tài liệu nước ngoài làm phim với tư cách nghệ sĩ – công
dân, bản năng sáng tạo được đặt lên hàng đầu. Tâm thế của người làm nghề khác
nhau tạo nên sự khác biệt trong phương pháp tiếp cận hiện thực. Chắc chắn điều
này chỉ đúng với khái niệm số nhiều, còn số ít vẫn có thể vượt qua những rào cản
tâm lí và tư duy. Bằng chứng là một số đạo diễn phim tài liệu VN đã mang tên tuổi
của mình đi ra thế giới.
Lâu nay, các nhà làm phim tài liệu VN vẫn khiêm nhường khi có sự xuất
hiện các đồng nghiệp người nước ngoài, tỏ ra là người học nghề hơn là người đang
làm nghề. Khiêm tốn đúng mức khiến người ta lớn hơn, khiêm tốn quá mức khiến
người ta nhỏ bé. Nhưng có một điều không thể phủ nhận, khi xem 4 bộ phim châu
Âu chiếu tại Tuần lễ phim tài liệu HN 2009, tính tác giả thể hiện trong tác phẩm
quá mạnh, thông qua phim, tác giả có thể áp đặt và sai khiến người xem, bắt người
xem phải suy nghĩ và đồng cảm. Có thể hiểu, đó là cá tính của người làm nghề,
