PHƯƠNG PHÁP BÀO CHẾ THUỐC
Để một vị thuốc dễ dàng được người tiêu dùng chấp nhận, phải chú ý
rất nhiều từ khâu sơ chế đến bào chế. Tây y có những quy trình rất rõ về việc
bào chế từng vị thuốc. Đông y từ trước đến nay, đa số bào chế theo truyền
khẩu, theo kinh nghiệm, ít có đơn vị, cơ quan chính thức làm hẳn công việc
này. Ngoài ra việc bào chế thuốc Đông y còn yêu cầu chế biến theo diễn
biến bệnh nên có nhiều vị thuốc không thể làm sẵn được.
Quy chế và phương pháp bào chế theo người xưa được mô tả rõ nhất
trong quyển ‘Bào Chích Luận’ của Lôi Hiệu, viết khoảng năm 420 – 479.
Sau này dựa vào tên tác giả đổi thành ‘Lôi Công Bào Chích’. Quyển sách
này hiện nay vẫn còn được coi là quy phạm cho những người bào chế thuốc.
Một vị thuốc khi đến tay người tiêu dùng thường trải qua 3 giai đoạn:
1- Cách trồng.
2- Thu hái, Sơ chế.
3- Bào chế.
Mỗi khâu đều có kỹ thuật riêng, vì vậy, chúng tôi sẽ lần lượt giới
thiệu các giai đoạn này để việc chế biến thuốc đạt hiệu quả hơn.
1- CÁCH TRỒNG
Mỗi cây thuốc, vị thuốc có cách trồng hoặc nuôi dưỡng riêng.
- Thời điểm trồng có thể sẽ mang thêm hiệu quả. Thí dụ có những cây
trồng vào đầu màu xuân, có cây lai trồng vào dịp hè thu… Nếu trồng sai thời
vụ, kết quả thu hoạch sẽ kém hơn.
- Cách chăm sóc cho cây sinh trưởng cũng sẽ giúp thu hoạch đạt năng
suất hơn. Thí dụ, cũng cùng một loại cây, nếu biết phân bón đúng thời điểm,
lượng thu hoạch cho 4-5 tấn/hecta so với 1 tấn/ hecta nếu không chăm sóc,
phân bót.
2- THU HÁI
. Xác định đúng thời kỳ thu hái.
+ Đối với cây lấy củ: thu hái lúc cây bắt đầu vàng úa, lá gốc đã già,
lúc này hoạt chất tập trung nhiều ở củ.
+ Đối với cây lấy lá: thường thu hái lúc cây ra nụ.
+ Đối với cây lấy tinh dầu: thường thu hoạch vào thời kỳ hoa nở rộ, là
lúc hàm lượng tinh dầu thường cao nhất.
. Kỹ thuật thu hái:
+ Nên chọn ngày nắng ráo để dễ dàng trong việc phơi, sấy chế biến.
+ Thu hoạch củ khi đào, tránh làm sây sát hoặc đứt rễ.
+ Thu hoạch lá: cắt lá theo đúng yêu cầu (loại lá già hoặc bánh tẻ…),
trải mỏng, không nên xếp đống hoặc vất bừa bài vì lá sẽ bị hấp nóng dễ bị
thối ủng.
+ Thu hoạch cây để lấy tinh dầu: Cắt lá sau khi tan hết sương cho đến
khoảng 15-16 giờ sẽ đỡ hao tinh dầu.
+ Thu hái vỏ cây thì phải dùng dây thắt ngang cây hoặc cành làm
chuẩn rồi dùng dao rạch thành từng miếng cho đều, dễ phơi sấy và uốn thành
từng thanh. Nếu bóc tùy tiện sẽ ảnh hưởng đến sự sinh trưởng của cây và
giảm giá trị của vị thuốc.
3- CHẾ BIẾN
Có 2 giai đoạn: Sơ Chế và Bào Chế.
A- SƠ CHẾ
Để bảo quản dược liệu sau khi thu hoạch, cần sơ chế ngay. Mỗi loại
dược liệu có cách sơ chế riêng (xem chi tiết trong từng vị thuốc).
+ Các loại lá:
. Nên phơi trong râm cho héo dần, không nên phơi nắng to sẽ làm cho
thuốc khô giòn, vụn nát.
. Trước khi phơi hoặc sấy, thường người ta dùng phép ‘diệt men phân
hủy’ để giữ nguyên hoạt chất có trong lá. Thí dụ: vị thuốc Cam thảo dây,
nếu thu hái xong mà phơi ngay thì lá biến thành mầu nâu xám, vị thuốc
không ngọt, hoạt chất giảm đi, nhưng nếu chế biến bằng cách sao lá tươi trên
chảo nóng bỏng, sau đó giảm dần lửa cho đến khi khô hẳn thì lá Cam thảo
dây vẫn giữ nguyên mầu xanh lục và vị ngọt đậm vì chất Glyxyrizin không
bị phá hủy đi.
+ Các loại thân cây có nhựa khô như Thạch hộc, nên luộc sơ qua rồi
phơi nắng to cho khô
+ Các loại củ, phải sấy từ từ, lúc đầu nhiệt độ khoảng 40 – 500C, sau
tăng dần lên 70 – 800C, để tránh tình trạng bên ngoài vỏ đã khô mà trong
ruột còn ướt.
Các giai đoạn chế biến dược liệu:
THÁI, BÀO
Dùng dao cắt dược liệu thành những miếng mỏng.
Đa số các nhà thuốc đều mua loại dao chế sẵn, tùy theo yêu cầu dược
liệu, gọi là Dao Cầu, Dao Bào hoặc Dao Thái.
+ Dao Cầu: Bản dao to hơn, thường dùng thái các dược liệu to và
cứng.
+ Dao Bào: có hình dáng giống chiếc bào gỗ của thợ mộc, thường
dùng để cắt những dược liệu đã được ủ mềm cho đều và không bị nát vụn
như Đương quy, Thương truật, Xuyên khung…
+ Dao Thái: Loại dao sắc để cắt dược liệu nhỏ, mềm như lá: Bạc hà,
Kinh giới…
TÁN