331
PHƯƠNG PHÁP SỬ DỤNG NGÔN TỪ
TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
Nguyễn Thị Kim Ánh 1
1. Khoa Sư phạm, Trường đại học Thủ Dầu Một
TÓM TẮT
Tác giả trình bày phần lý lun phương pháp sử dụng ngôn từ (trình bày miệng) trong dạy
học lịch sử bc THPT. Bài viết giới thiệu một số phương pháp trnh bày miệng như: Thông báo,
tường thut, miêu tả, nêu đặc trưng, giải thích, giảng thoại…Đồng thời, tác giả phân tích một
số ví dụ minh họa về phương pháp kể chuyện (là một trong những phương pháp trnh bày
miệng) vn dụng vào những bài học,chủ đề lịch sử lớp 10.
Từ khóa: Phương pháp sử dụng ngôn từ, phương pháp dạy học truyền thống, phương
pháp dạy học hiện đại…
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Phương pháp dạy học tích cực ứng dụng công nghệ thông tin lấy học sinh làm trung tâm
giáo dục theo định hướng phát triển năng lực người học là phương pháp chủ lực trong cải cách
giáo dục hiện nay. Tuy nhiên dù phương pháp dạy học hiện đại hay phương pháp dạy học truyền
thống đều phải sử dụng phương pháp trình bày miệng.Giáo viên sử dụng giọng nói hay và cuốn
hút thôi chưa đủ mà giáo viên còn phải vận dụng phương pháp kể chuyện, chọn lọc những câu
chuyện lịch sử phù hợp để minh họa bài dạy. Để vận dụng tốt phương pháp kể chuyện giáo viên
phải biết chọn lọc nội dung phù hợp bài dạy, soạn kết cấu câu chuyện và nghệ thuật kể chuyện hấp
dẫn nữa.Tác giả bài viết muốn chia sẻ lý luận phương pháp sử dụng ngôn từ (trình bày miệng) và
kinh nghiệm thực hành phương pháp kể chuyện (là một trong những phương pháp trình bày miệng)
được vận dụng trong dạy học môn lịch sử bậc lớp 10 THPT. Bài viết có giá trị tham khảo cho tất
cả giáo viên môn lịch sử trường THCS;THPT và sinh viên đang học ngành Sư phạm lịch sử.
2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Phương pháp lịch sử: Thu thập tư liệu thành văn về lý luận và phương pháp dạy học
Phương pháp thực hành: Thực hành giảng dạy môn lịch sử bằng phương pháp kể chuyện
phối hợp cùng nhiều phương pháp dạy học khác vào những bài học, chủ đề, chuyên đề lịch sử,
sau đó rút kinh nghiệm.
3. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN
Tác giả chia sẻ những kinh nghiệm vận dụng phương pháp kể chuyện vào dạy học lịch
sử. Qua đó chúng ta cần thảo luận về cách lựa chọn tư liệu lịch sử như thế nào để phù hợp nội
dung bài dạy; Thời lượng câu chuyện kể là bao lâu?; Phương pháp kể chuyện như thế nào để
332
hấp dẫn và hiệu quả? Phương pháp kể chuyện được phối hợp với các phương pháp dạy học
khác ra sao? Phương pháp dạy học hiện đại ứng dụng công nghệ thông tin có cần sử dụng
phương pháp kể chuyện hay không? Đây là những vấn đề cần bàn luận và rút kinh nghiệm quý
báu cho giáo viên và sinh viên ngành sư phạm lịch sử.
Theo Phan Ngọc Liên (chủ biên) (2012), Phương pháp dạy học lịch sử, tác giả chọn một
trong các phương pháp dạy học để trình bày trong bài tham luận đó là phương pháp dạy học sử
dụng ngôn từ (phương pháp trình bày miệng)
3.1. Phương pháp sử dụng ngôn từ (Phương pháp trình bày miệng)
Trong hệ thống các phương pháp dạy học, phương pháp trình bày miệng (hay phương
pháp sử dụng ngôn từ/ diễn giảng) chiếm giữ vị trí chủ đạo nhất, bởi lời nói sinh động chẳng
những là nguồn kiến thức vô tận mà còn là có tác động mạnh mẽ tới tư tưởng, tình cảm của
người học. Nói một cách khác, nó có một vai trò rất lớn trong việc thực hiện chức năng giáo
dục.Người ta có thể dạy “chay”, song không thể diễn kịch câm trong một tiết học mà có thể đạt
được kết quả mong muốn được. Hiện nay, nhiều công đoạn của quá trình dạy học có thể được
thay thế bởi những thiết bị, máy móc hiện đại, song không một phương tiện hiện đại nào có thể
thay thế được lời giảng của người thầy giáo.
Lời nói có vai trò quan trọng đặc biệt quan trọng bởi nó có thể thực hiện các chức năng
kể chuyện, miêu tả... Lời nói có thể thay thế mọi đồ dùng trực quan, nhưng không một đồ dùng
trực quan nào có thể thay thế lời nói. Lời nói còn thực hiện chức năng lô gích, gợi ý cho học
sinh tìm tòi, suy nghĩ, phát hiện vấn đề, góp phần phát triển tư duy. Lời nói có tầm quan trọng
đặc biệt trong việc giáo dục tình cảm (yêu/ght, căm giận, thán phục, tự hào...) ở học sinh. Lời
nói tâm huyết, nhiệt thành sẽ tác động mạnh mẽ tới tư tưởng, tình cảm của người nghe; ngược
lại, lời giảng tẻ nhạt, vô cảm, vô hồn, sẽ phản tác dụng giáo dục. Giọng đọc đều đều của thầy
giáo cũng có tác dụng ru ngủ học sinh nhất là vào những tiết học đầu buổi chiều.
Giáo viên không phải là diễn viên, song trong một chừng mực nào đó, ngôn ngữ của
thầy/cô giáo cũng phải có một sự hấp dẫn tương tự như vậy. Rõ ràng là, cùng một nội dung
thông báo, song diễn đạt theo những cách khác nhau sẽ có những hiệu quả khác nhau, thậm chí
là đối ngược nhau.
Căn cứ vào sách Phương pháp dạy học lịch sử của Phan Ngọc Liên (chủ biên) (2012), tác
giả trình bày tóm lược các phương pháp dạy học thuộc nhóm phương pháp sử dụng ngôn từ
như: Thông báo, tường thuật, miêu tả, nêu đặc trưng, giải thích... đồng thời tác giả sử dụng
nhiều ví dụ minh họa cho từng phương pháp vừa nêu trong nhiều tư liệu thành văn khác mà tác
giả đ liệt kê ở phần danh mục tài liệu tham khảo. Đầu tiên chúng ta cùng tìm hiểu về phương
pháp sử dụng ngôn từ thể loại Thông báo
3.1.1. Thông báo
Thông báo là sử dụng ngôn ngữ để đưa thông tin một cách ngắn gọn, chính xác về một
sự kiện lịch sử, các số liệu niên đại, tên người, tên địa điểm xảy ra sự kiện... Thí dụ: Đêm
9/3/1945, phát xít Nhật ở Đông Dương tiến hành đảo chính Pháp. Bọn Pháp ở đây đ chống trả
một cách yếu ớt và nhanh chóng đầu hàng sau vài tiếng đồng hồ” hay “Ngày 30/8/1945, tại lầu
Ngũ Phụng trên Ngọ môn của Kinh thành Huế, vua Bảo Đại đ tuyên bố thoái vị, giao nộp ấn,
333
kiếm cho đại diện của Chính phủ Lâm thời, chấm dứt sự tồn tại hàng ngàn năm của chế độ
phong kiến trên đất nước ta...
Thông báo có ưu điểm là ngắn gọn, tiết kiệm thời gian, cung cấp được nhiều thông tin
cho người học…, song có hạn chế là khô khan, không gây tác động mạnh mẽ tới tư tưởng tình
cảm của người nghe, không tạo được ấn tượng sâu sắc để người học xúc động, nhớ lâu, nhớ kỹ.
3.1.2. Tường thut
Khác với thông báo, tường thuật cung cấp thông tin một cách đầy đủ với những nội dung
phong phú, những tình tiết cụ thể, gây hấp dẫn đối với người nghe, người học.
Ví dụ: Sự kiện Tưởng Giới Thạch bị bắt cóc trong sự biến Tây An theo sách “28 ngày
đêm quyết định vận mệnh Trung Quốc” có viết rằng Tưởng Giới Thạch chuẩn bị thị sát tình
hình ở Tây An để phát động cuộc tổng tấn công lực lượng Đảng cộng sản.Theo tương quan lực
lượng lúc đó (trước chiến tranh Thế giới thứ hai khoảng năm 1937),Tưởng Giới Thạch ước
lượng sẽ tổng tấn công 4 đợt nữa sẽ tiêu diệt tận gốc lực lượng Đảng cộng sản,sau đó mới dồn
sức kháng chiến chống phát xít Nhật.Tây An là vùng giáp ranh với căn cứ của Đảng cộng sản
nhưng có lực lượng mạnh của Quốc Dân đảng do tướng Trương Học Lương đang trấn giữ ở đó,
vì vậy Tưởng giới Thạch chỉ dẫn theo khoảng 50 cận vệ.Bối cảnh lịch sử năm 1937 Nhật đ
xâm chiếm Đông Bắc Trung Quốc, bóc lột và giết hại nhân dân Trung Quốc. Trương Học
Lương có cha bị Nhật Bản giết,nợ nước thù nhà chồng chất hai vai, ông cũng như nhiều người
dân Trung Quốc lúc bấy giờ đang khao khát Tưởng Giới Thạch liên minh với Đảng cộng sản
để kháng chiến chống Nhật nhưng không thuyết phục được Tưởng.Đêm đó khi Tưởng Giới
Thạch đang ngủ trong phòng trên một ngọn đồi thì Trương Học Lương cho quân bao vây nhằm
bắt sống Tưởng Giới Thạch . Nghe động, Tưởng Giới Thạch nhanh chân nhảy cửa sổ thoát ra
ngoài nấp trong bụi rậm, Trương Học Lương sờ chăn chiếu còn hơi ấm biết Tưởng Giới Thạch
chưa đi được xa bèn hạ lệnh cho quân lính tiếp tục lùng sục.Biết rằng khó thoát, Tưởng Giới
Thạch nhảy ra đứng chống nạnh hất hàm hỏi Trương Học Lương: “Muốn làm phản à ?” (người
ta nói hùm thiêng khi đ sa cơ cũng hèn nhưng Tưởng Giới Thạch vẫn toát lên uy dũng của vị
tổng chi huy Quốc Dân đảng và cựu hiệu trưởng trường đại học quân sự của Trung Quốc –là
Thầy của nhiều sĩ quan trong đó có Trương Học Lương). Lúc đó Trương Học Lương cung kính
trả lời đại ý là vì bất đắc dĩ muốn Ngài hợp tác với đảng Cộng sản để kháng chiến chống Nhật
mới mạo phạm, sau đó đích thân Trương Học Lương cõng Tưởng Giới Thạch xuống núi giam
lỏng và p thương thuyết với đảng Cộng sản. Lịch sử ghi chỉ một dòng vắn tắt: “năm 1937
Quốc dân Đảng hợp tác với Đảng CS kháng chiến chống Nhật”, nhưng có mấy ai biết có được
sự hợp tác trên gay go như thế nào, bản thân Trương Học Lương phải ra tòa án binh, bị tước
hết mọi chức vụ và bị giam.Sử gọi sự kiện trên là “sự biến Tây An ” và nơi bắt giam Tưởng
Giới Thạch người ta xây một cái đền gọi là “đền tróc Tưởng.(Người dịch:Thái Nguyễn Bạch
Liên, 2001).
Hoặc khi dạy về lịch sử Trung Quốc để thêm phần hấp dẫn ta có thể tường thuật các vụ
ám sát Tần Thủy Hoàng trong Sử ký Tư M Thiên chẳng hạn…
Ưu điểm của phương pháp tường thuật là nội dung thông tin phong phú, đầy đủ, đa diện,
sinh động, ly kỳ hấp dẫn thu hút và gây ấn tượng mạnh tới tình cảm của người nghe... giáo viên
có cơ hội tốt để thực hiện các yêu cầu về giáo dục.
334
Hạn chế:Tốn nhiều thời gian, do vậy không thể lạm dụng. Đương nhiên, nếu quá sa đà
vào phương pháp này thì cái giá phải trả sẽ là “cháy” giáo án và nếu quá nhiều cũng có thể gây
nhàm chán.
Phương pháp tiến hành :
Mặt khác, không phải bao giờ cũng có thể tổ chức được những pha tường thuật. Muốn
tường thuật, đòi hỏi phải có cốt truyện. Bởi vậy, để có một bài tường thuật tốt, giáo viên phải
dành khá nhiều thời gian vào khâu chuẩn bị. Trước hết là thu thập các nguồn tài liệu có liên
quan tới sự kiện/biến cố mà giáo viên định tường thuật. Tiếp đó là khâu xử lý được các trường
hợp mâu thuẫn trong các nguồn tư liệu (nếu có), gặp g những người tham gia hoặc nhân chứng
để làm sáng tỏ thêm những điều nghi vấn (nếu có điều kiện)... Sau cùng là soạn một bài tường
thuật theo một cấu trúc:
1. Mở đầu
2. Tình tiết phát triển
3. Tình tiết phát triển cao (thắt nút)
4. Sự căng thẳng của tình tiết giảm xuống (mở nút)
5. Kết thúc
Chú ý, ngôn ngữ sử dụng trong tường thuật cần súc tích, chắt lọc chu đáo, tránh tham
lam, rờm rà, dài dòng văn tự... để “cây che mất rừng”. Tuyệt đối không được kể lể “con cà con
kê”và nhất là không được xen vào những câu nói bậy hay chửi đổng cho sướng miệng. Để tái
hiện lại không khí lịch sử, cần khai thác được ngôn ngữ của người đương thời, tránh việc dùng
từ ngữ hôm nay gắn vào miệng người xưa.Ví dụ thời phong kiến phải dùng từ “chàng”, “nàng,
thiếp”…
3.1.3. Miêu tả
Khác với tường thuật, miêu tả không cần cốt truyện mà tập trung vào việc chỉ ra những
đặc trưng của một đối tượng cụ thể (sự vật, nhân vật, trang phục, công cụ sản xuất, vũ khí, công
trình kiến trúc, cảnh quan nơi diễn ra một trận đánh, quê hương của một danh nhân...) và thông
quá đó để khắc họa hình dáng bên ngoài cũng như cấu tạo bên trong của đối tượng. Có thể miêu
tả toàn bộ, nhưng cũng có thể miêu tả khái quát kết hợp với phân tích. Miêu tả thường được
tiến hành kết hợp với tường thuật và thường kết hợp với dùng hình ảnh trực quan minh họa.
Chẳng hạn, muốn miêu tả cho học sinh về chiếc trống đồng Ngọc Lũ, giáo viên không thể không
đưa ra hình minh họa, nhất là với những họa tiết hoa văn tiêu biểu, đặc trưng của nó (như ngôi
sao 14 cánh ở giữa mặt trống, chim lạc, hoa văn hình tròn tiếp tuyến, cảnh người giã gạo, các
loại nhà sàn...)
Một ví dụ khác cho phương pháp dạy học miêu tả trận địa lịch sử tích hợp địa lý như miêu
tả vị trí trận Điện Biên Phủ:Điện Biên Phủ là một thung lũng hình lòng chảo có núi rừng bao
bọc, không có đường đi vào, bởi vậy quân dân ta phải làm đường đến trận địa, huy động mấy
chục vạn dân công và toàn dân đều phá đá, mở đường đến trận địa. Để giữ bí mật đến giờ chót
ta phải chặt cây xanh làm giàn che dấu con đường, khi phá đá ta phải lợi dụng lúc máy bay
335
Pháp đi trinh sát để át tiếng mìn nổ, ban đêm ta phải khoét một lõm sâu trong vách núi để đuốc
trong đó, khi có tiếng máy bay địch phải thổi tắt đuốc ngay… trường hợp này phương pháp
miêu tả kết hợp với tường thuật và sử dụng đồ dùng trực quan.
Thông thường, để phần miêu tả có hiệu quả cao, giáo viên chẳng những phải tìm tòi,
nghiên cứu tài liệu khổ công mà còn phải soạn trước thật chi tiết. Trong bài soạn, cần phải đặt
vị trí của đối tượng miêu tả trong bức tranh tổng thể của văn hóa tộc người hay một giai đoạn
lịch sử nào đó. Ví dụ như các nhân vật lịch sử như: Quang Trung,Nguyễn Trường Tộ, Phan
Thanh Giản, Nguyễn Tri Phương ta phải đặt họ trong hoàn cảnh lịch sử, giai đoạn lịch sử mà
họ đang sống mới hiểu được tầm nhìn, sự tiến bộ vượt thời đại hay cách hành xử của họ. Cũng
giống như tường thuật, ngôn ngữ miêu tả cần chắt lọc sao cho thật “đắt”, tránh lòng thòng, dây
cà ra dây muống, để cái tiểu tiết che lấp cái chính yếu...
3.1.4.Nêu đặc trưng
Khác với tường thuật, miêu tả, nêu đặc trưng không trình bày chi tiết mọi phương diện
của hiện tượng, sự vật mà chỉ nhắm vào những nét nổi trội dễ nhận thấy nhất và thường cũng
là những nét bản chất nhất của sự vật, hiện tượng.
Ví dụ đặc trưng của Chủ Nghĩa Đế Quốc Anh là Chủ Nghĩa Đế Quốc Thực dân, của Pháp
là Chủ Nghĩa Đế Quốc cho vay li…
3.1.5. Giải thích
Giải thích là làm sáng tỏ nội hàm của các khái niệm, thuật ngữ, phạm trù lịch sử, thông
qua đó góp phần giúp cho học sinh hiểu sâu sắc nội dung bài giảng. Chẳng hạn giáo viên phải
giải thích các khái niệm : “Bầy người nguyên thủy”, “đồ đá cũ”, “đồ đá mới” hay “cách mạng
đá mới”, “thị tộc, bộ lạc”; chính thể “quân chủ lp hiến” hay “dân chủ đại nghị”, “Cách
mạng tư sản ”, “ Cách mạng dân chủ tư sản kiểu mới”, “chủ nghĩa thực dân”, “thuộc địa, nửa
thuộc địa”, “chủ nghĩa đế quốc”… các phạm trù “tự phát”, “tự giác”, “vô sản hóa”...
Giải thích cũng làm sáng rõ những nội dung chưa rõ nghĩa trong các nguồn tài liệu. Để
giải thích tốt cho học sinh, đòi hỏi người giáo viên chẳng những dày công tìm tòi tư liệu, nghiên
cứu thấu đáo vấn đề...mà phải sắm những loại sách công cụ cần thiết như từ điển Bách khoa, từ
điển Hán Việt (bởi một khối lượng đồ sộ các khái niệm lịch sử đều ở dạng từ gốc Hán) , từ điển
nhân vật lịch sử Việt Nam/thế giới... Cũng cần lưu ý, trong trường hợp bị học sinh hỏi bất ngờ
về một khái niệm nào đó mà bản thân chưa thật thấu đáo, giáo viên cần bình tĩnh, tránh trả lời
hấp tấp thiếu chính xác. Nếu cần, có thể “khất” học sinh tới hôm sau.
3.1.6.Giảng thoại
Giảng thọai là hình thức độc giảng. Ngày nay với phương pháp dạy học lấy học sinh làm
trung tâm, phương pháp dạy học hòa hợp tích cực nhằm phát triển năng lực cho học sinh thì giáo
viên giảng thoại rất ít, chủ yếu là giáo viên tổ chức và điều động lớp học, giáo viên nhắc nhở,
nhận xét kết quả học tập cho học sinh. Tuy nhiên, những phần kiến thức quá khó học sinh không
tự học được thì giáo viên phải giảng hoặc kết quả học tập sai thì giáo viên điều chỉnh chổ sai đó.
Tất cả các phương pháp nêu trên trong hệ thống các phương pháp sử dụng ngôn từ đều
có những ưu điểm và hạn chế nhất định, do vậy, không được tuyệt đối hóa một phương pháp