1
A. ĐẶT VẤN ĐỀ.
1. Lý do chọn đề tài:
Địa Lí là một môn khoa học có phạm trù rộng lớn và có tính thực nghiệm
cao, môn khoa học vừa có tính chất tự nhiên vừa có tính chất xã hội. Nó không
chỉ dừng lại ở việc mô tả các sự việc và hiện tượng địa lý xảy ra trên bề mặt Trái
Đất mà còn tìm cách giải thích, phân tích, so sánh, tổng hợp các yếu tố địa lý
cũng như thấy được mối quan hệ giữa chúng với nhau. Mặt khác nó còn góp
phần phát hiện, sử dụng, khai thác và cải tạo tài nguyên thiên nhiên, môi trường
một cách hợp lý nhằm góp phần tích cực vào xây dựng kinh tế xã hội, quốc
phòng, an ninh quốc gia.
Để phù hợp với đặc trưng bộ môn, đồng thời thực hiện tốt quá trình đổi mới
phương pháp dạy học theo hướng tích cực hóa các hoạt động học của học sinh.
Việc dạy học môn Địa Lí ở các trường phổ thông muốn đạt được chất lượng cao
thì đi đôi với lý thuyết việc sử dụng đồ dùng trực quan đặc biệt là kênh hình một
yếu tố bắt buộc và có tác dụng lớn để phát huy tính tích cực, chủ động của học
sinh trong quá trình học tập, tăng cường kỹ năng Địa Lí( nhận xét, phân tích,
giải thích,đánh giá, so sánh, tổng hợp… các bản đồ, biểu đồ,tranh ảnh…). Qua
đó học sinh sẽ tự mình phát hiện kiến thức và khắc sâu nội dung bài học. Mặt
khác nó còn giúp giáo viên tổ chức việc dạy học theo đặc trưng bộ môn có hiệu
quả trong giảng dạy Địa lý ở trường THCS nói chung và lớp 6 nói riêng.
Qua thực tế giảng dạy bộ môn Lịch Sử - Địa Lí lớp 6 với phân môn Địa Lí ,
qua dự giờ của đồng nghiệp, trao đổi chuyên môn, tôi nhận thấy nhiều em học
sinh còn quan niệm môn Địa Lí là môn học thuộc lòng. Chính vì vậy trong
những năm qua, khi tiến hành cải cách giáo dục chúng ta đã cố gắng trong việc
đổi mới phương pháp dạy học nhằm tăng cường tính tích cực, chủ động, sáng
tạo của học sinh, bằng cách phải chú ý rèn luyện cho học sinh kỹ năng sử dụng
kênh hình như: Tranh ảnh, biểu đồ, bản đồ... bởi vì tất cả các kiến thức Địa lý 6
không được trình bày, phàn tích, mô tả một cách đầy đủ, mà còn tiềm ẩn trong
kênh hình có trong bài học, trong khi tư duy của học sinh lứa tuổi nà còn thiên
về tính cụ thể. Vì thế trong quá trình dạy Địa Lí 6, giáo viên cần rèn luyện cho
2
học sinh kỹ năng sử dụng, khai thác kênh hình để giảm tính trừu tượng cho học
sinh.
Xuất phát từ lí do trên , tôi đã mạnh dạn chọn đề tài : “ Hướng dẫn học sinh
nâng cao sử dụng, khai thác kênh hình trong dạy học phân môn Địa Lí lớp 6”
2. Mục đính nghiên cứu:
Trong sách giáo khoa Lịch Sử - Địa Lí 6, kênh hình chiếm một tỉ lệ lớn và
chiếm một nội dung quan trọng trong bài hoc. Kênh hình ở đây bao gồm các bản
đồ, tranh ảnh, các hình vẽ, biểu đồ… Ngoài việc hỗ trợ kênh chữ, việc khai thác
có hiệu quả kênh hình trong sách giáo khoa sẽ dễ dàng giúp cho học sinh nhận
thức được các sự vật, hiện tượng địa lý và các mối quan hệ của chúng theo thời
gian và không gian. Chính vì vậy việc sử dụng, khai thác kênh hình trong dạy
học môn Địa Lí lớp 6 có ý nghĩa rất lớn trong quá trình hình thành kiến thức và
kỹ năng địa lý cho học sinh.
3. Đối tượng nghiên cứu:
Học sịnh khối 6 trường THCS Di Trạch.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu:
- Xác định các tiết , bài cần khai thác kênh hình trong các bài dạy.
- Thực hiện việc áp dụng các bài dạy trên lớp.
- Đề xuất các giải pháp trong quá trình nghiên cứu.
5. Phạm vi nghiên cứu của đề tài.
- Các bài học Địa Lí có sử dụng tranh ảnh, bản đồ, sơ đồ ... ở lớp 6.
- Thời gian : Dự kiến đến hết tháng 3 năm 2023.
6. Phương pháp nghiên cứu :
- Phân tích , tổng hợp , khái quát hoá.
- Dự giờ , rút kinh nghiệm.
- Khảo sát chất lượng học sinh.
- Dạy thử nghiệm.
- Khảo sát lớp thực nghiệm và lớp đối chứng.
3
B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ.
1. Cơ sở lý luận và thực tiễn:
1.1. Cơ sở lý luận :
Xuất phát từ chức năng, nhiệm vụ, đặc trưng của phân môn Địa lí trong bộ
môn Lịch Sử - Địa Lí và trước yêu cầu đổi mới giáo dục cũng như thực tiễn dạy
học bộ môn dịa lý. Nên việc biên soạn sách giáo khoa địa lý cấp THCS cũng có
nhiều thay đổi về nội dung và phương pháp. Sách giáo khoa địa lý hiện nay
được biên soạn không chỉ là tài liệu cho giáo viên giảng dạy mà còn là quyển
sách bài tập cho học sinh theo định hướng mới. Sự đổi mới đó yêu cầu học sinh
không phải học thuộc lòng mà phải tìm tòi, nghiên cứu, quan sát… những vấn
đề về tự nhiên, về sự vật, hiện tượng được thể hiện qua kênh hình trong mỗi bài
học dưới sự tổ chức hướng dẫn của giáo viên.
Thiết bị dạy học đối với môn Địa lý rất đa dạng và phong phú: tranh ảnh,
hình vẽ, sơ đồ, bản đồ, mẫu vật… trong khuôn khổ đề tài này tôi xin đề cập tới
việc thực hiện sử dụng, khai thác kênh hình trong phân môn Địa Lí ở lớp 6( nội
dung chủ yếu là hình ảnh). Nội dung của các hình ảnh Địa Lí lớp 6, tập trung
vào các hiện tượng tự nhiên trên Trái Đất. Chính vì vậy việc sử dụng, khai thác
kênh hình trong giảng dạy Địa lý THCS là một yêu cầu cần thiết không thể xem
nhẹ được. Có như vậy mới đáp ứng được yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học
hiện nay nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo trong học tập của học
sinh nói chung và học môn địa lý nói riêng.
1.2. Cơ sở thực tiễn:
Để đáp ứng yêu cầu về nhận thức, lý luận nội dung khoa học các tài liệu
trực quan, phương pháp sử dụng kênh hình trong giảng dạy bộ môn Địa lý, đặc
biệt là hình vẽ ( hình ảnh) lớp 6. Để sử dụng và khai thác có hiệu qủa hình vẽ địa
lý nhằm nâng cao hiệu quả giờ học, chúng ta đều thống nhất rằng chỉ có thể sử
dụng sách giáo khoa khi nào khi mà cả giáo viên và học sinh đều hiểu sâu sắc
bài viết (kênh chữ) cũng như hình ảnh (kênh hình) của sách giáo khoa. Tuy
nhiên trong giờ dạy Địa Lí vẫn còn giáo viên coi nhẹ việc sử dụng kênh hình và
4
chỉ cho kênh hình là minh họa cho bài học, hoặc nếu có khai thác thì phương
pháp và nội dung khai thác chưa phù hợp. Nguyên nhân của tình trạng trên là:
- Không ít giáo viên chưa hiểu xuất xứ, nội dung, ý nghĩa của kênh hình trong
sách giáo khoa, trong khi đó lần đổi mới sách giáo khoa này số lượng kênh hình
được tăng lên rất nhiều so với trước đây nhất là hình vẽ.
- Có giáo viên nhận thức đầy đủ giá trị nội dung kênh hình nhưng lại ngại sử
dụng, sợ mất thời gian hoặc sử dụng mang tính hình thức.
- Để phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh giáo viên
cần thiết phải sử dụng có hiệu qủa kênh hình trong dạy học môn Địa Lí lớp 6.Từ
việc nhận thức và xác định được vị trí, ý nghĩa của việc sử dụng kênh hình trong
giảng dạy địa lý lớp 6 bậc THCS, trong những năm gần đây việc sử dụng kênh
hình chưa có hiệu quả nên chưa giúp học sinh hiểu sâu những hình ảnh, hình vẽ,
những kiến thức Địa Lí, đồng thời không hình thành được khái niệm địa lý,
không giúp các em phát huy được khả năng quan sát, sự tư duy về ngôn ngữ của
học sinh. Từ thực tế những năm dạy Địa lý lớp 6 ở trường THCS Di Trạch , qua
dự giờ, trao đổi với đồng nghiệp ở trường. Tôi xin được trình bày kinh nghiệm
“Hướng dẫn học sinh nâng cao sử dụng, khai thác kênh hình trong dạy học
phân môn Địa Lí lớp 6”
2. Thực trạng của vấn đề nghiên cứu:
2.1. Nhiệm vụ của đề tài.
- Sử dụng, khai thác kênh hình nhằm gợi mở và hướng dẫn học sinh khai thác
các nguồng tri thức ở trong bài học chứa đựng trong kênh hình để phát triển các
năng lực tư duy sáng tạo của học sinh.
- Giúp học sinh hiểu bài nhanh hơn, nhớ bài lâu hơn,gây hứng thú học trong
học tập
- Giúp học sinh thông qua kênh hình kết hợp với kênh chữ để hiểu được nội
dung bài học
- Rèn kỹ năng quan sát, nhận xét các hiện tượng, sự vật địa lý qua hình vẽ,
tranh ảnh.
5
- Tham gia vào các hoạt động bào vệ, cải tạo môi trường trong nhà trường,
địa phương nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống gia đình và cộng đồng.
2.2. Những vấn đề cần giải quyết.
-Với quan điểm tranh ảnh và hình vẽ không phải là minh họa mà là nguồn
kiến thức mở để khai thác trong đề tài này tôi mong muốn được trình bày những
kinh nghiệm của bản thân về các vấn đề sau:
- Nguyên tắc khi sử dụng tranh.
- Cách tiếp cận, khai thác các hiện tượng, sự vật qua hình vẽ, tranh ảnh.
- Các bước hướng dẫn khai thác nội dung kiến thức qua hình vẽ, tranh ảnh.
-Hướng dẫn khai thác một số hình ảnh cụ thể.
2.3 Các giải pháp để tổ chức thực hiện.
*Các nguyên tắc sử dụng:
Thiết bị dạy học môn Địa lý rất phong phú, đa dạng như hình ảnh, bản đồ,
mẫu vật... trong khuôn khổ của đề tài này tôi xin được nêu việc sử dụng kênh
hình ( chủ yếu là hình ảnh) khi sử dụng những kênh hình được trình bày kết hợp
với kênh chữ để tìm hiểu nội dung của bài, mục bài nhằm giúp học sinh hoàn
thiện kiến thức mà bài học yêu cầu phải nắm được. Để học sinh khai thác tốt
kiến thức qua kênh hình, giáo viên giao nhiệm vụ tìm hiểu trước nội dung bài
học ở nhà để các em có được biểu tượng ban đầuvề các sự vật hiện tượng địa lý
thể hiện trong kênh hình.
Trong thời gian giảng bài mới, thời gian không cho phép nên giáo viên chỉ
tập giới thiệu một số hình ảnh trong bài, các hình ảnh khác giáo viên hướng dẫn
học sinh về nhà học bài và khai thác nội dung theo câu hỏi trong sách giáo khoa.
Nội dung khai thác kênh hình, ngoài câu hỏi trong sách giáo khoa thì giáo viên
phải có hệ thống câu hỏi gợi mở để tổ chức học sinh làm việc cá nhân hay theo
nhóm hoặc cả lớp.
*Cách tiếp cận, khai thác các hiện tượng, sự vật qua hình vẽ, tranh ảnh.
Giáo viên phải hiểu rõ hình vẽ được minh họa đó phản ánh được phần nào
của nội dung bài học để cho học sinh tìm hiểu.
*Kỹ năng khai thác hình ảnh địa lý.