CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
Độc lập- Tự do- Hạnh phúc
THUYẾT MINH MÔ TẢ GIẢI PHÁP
VÀ KẾT QUẢ THỰC HIỆN SÁNG KIẾN
1. Tên sáng kiến: “Vận dụng lí thuyết kiến tạo vào dạy học chủ đề Sử thi anh hùng”.
2. Ngày sáng kiến được áp dụng lần đầu hoặc áp dụng thử: 9,10/2020
3. Các thông tin cần bảo mật: không
4. Mô tả các giải pháp cũ thường làm
Sử thi là khái niệm được tiếp nhận từ các nền học thuật chịu ảnh hưởng quan
niệm văn và mĩ học thuộc truyền thống châu Âu. Đây là những bài ca ca ngợi các anh
hùng, bài ca lịch sử gắn liền với sự kiện lịch sử dân tộc trong một thời kì nhất định.
Tác phẩm sử thi khắc họa chiều dài từ quá khứ đau thương để bước vào thời đại văn
minh. Chính vì vậy, nó có những giá trị tích hợp, liên kết với các nền văn minh trên
thế giới, phản ánh chân thực đặc trưng của một cộng đồng, dân tộc trong mối quan hệ
biện chứng với thế giới.
Tuy nhiên, tôi nhận thấy hiện nay việc giảng dạy và tiếp nhận sử thi trong Nhà
trường vẫn còn nhiều vấn đề bất cập.
Thứ nhất, thực trạng việc tiếp nhận tác phẩm sử thi của học sinh THPT.
Học sinh không ý thức được ý nghĩa của môn học nói chung và ý nghĩa tích
hợp của từng bài học nói riêng. Hầu hết HS coi Văn chỉ là môn học lí thuyết mà hoàn
toàn không để tâm tới tính ứng dụng của môn học. Vì vậy, trong giờ học xảy ra tình
trạng thụ động, với sức ì lớn trong tư duy. Việc học không có động lực, say mê sẽ dẫn
đến kết quả thu được chỉ là kiến thức máy móc, học vẹt, thuộc lòng và “học đâu quên
đấy”.
Ngoài ra, việc giáo viên ngại đổi mới, trung thành với giáo án và chưa tìm hiểu
nhiều về những yếu tố liên môn cũng khiến môn Văn trở nên khó tiếp nhận. Cụ thể,
khi tôi kiểm tra HS lớp 11, 12 về những câu hỏi về tác phẩm sử thi anh hùng ở lớp
10, cùng câu hỏi liên môn kiến thức văn hóa, kết quả thu được như sau:
BẢNG KHẢO SÁT ĐIỂM KIỂM TRA KIẾN THỨC VỀ SỬ THI
(Phiếu số 2)
Kết quả cho thấy đến lớp 12, dù kiến thức thi có định nghĩa sử thi, nhưng hơn
90% HS không nhớ được kiến thức lớp 10 về nguồn gốc của sử thi, càng không trả
lời được những câu hỏi về cái cốt lõi lịch sử, văn hóa của thể loại. Đó là sự thiếu sót
to lớn khi học Sử thi dân gian.
Thứ hai, thực trạng việc dạy tác phẩm sử thi của giáo viên.
Sử thi anh hùng là những tác phẩm hay nhưng khó, đòi hỏi người giáo viên cần
có kiến thức sâu và rộng, lựa chọn được phương pháp tiếp cận tối ưu. Thực tiễn dạy
văn và học văn đặt ra yêu cầu mới, là xác lập hệ thống tri thức văn học dân tộc trong
thời đai hội nhập, tại đó các giá trị văn chương của dân tộc phải nằm trong dòng
chảy văn chương nhân loại. Nhưng một thực trạng đáng nói tới ở đây đó là quy trình
dạy học hầu như không thay đổi. Các trở ngại chính đến từ các nguyên nhân sau:
- Giáo viên (GV) dạy sử thi trong không gian kín, tự bó hẹp tác phẩm, không
gắn với nền văn hóa dân gian và văn hóa thế giới.
- GV chỉ tập trung khai thác kết cấu, ngôn ngữ về mặt văn chương, coi nhẹ giá
trị văn hóa và tính chất đa hệ thống của một tác phẩm văn học.
- GV dạy học thi pháp sử thi dựa trên những văn bản tách biệt, không có tính
khái quát, không liên hệ - kết nối đươc văn bản sử thi của nước ta với thế giới.
- Cách thức truyền thụ kiến thức còn nặng về nghe – giảng, có phát huy đọc
sáng tạo, nhưng nhìn chung không tạo cho HS không gian trải nghiệm – điều rất cần
thiết khi học chủ đề sử thi.
- Thị hiếu thẩm mĩ của HS không nằm trong tác phẩm sử thi cách xa thời đại
Hơn nữa, bất cứ chương trình giáo dục Ngữ văn của quốc gia nào cũng phải
quan tâm tới sự giao thoa của văn học nước nhà với thế giới. Đây cũng là định hướng
của một thế giới mở, phát triển vượt biên giới. Sử thi anh hùng là phần kiến thức
được chú trọng tới sự liên hệ với văn học nước ngoài nhất, vì sử thi là hiện tượng liên
3
lịch sử và đa văn hóa. Tuy nhiên, thực tế việc dạy và học Ngữ văn hiện nay ở nước ta
lại xem nhẹ văn học nước ngoài:
-Trong chủ đề sử thi anh hùng có 03 văn bản, trong đó có 02 văn bản Sử thi Ấn
Độ và Hi Lạp, nhưng HS chỉ tập trung vào văn bản Sử thi Việt Nam.
-Khoảng cách lớn về không gian, thời gian, lịch sử, văn hóa và tâm lí đã tạo nên
lực cản cho HS. Tâm lí chỉ học để thi cũng ảnh hưởng tới thái độ học của HS.
-Tư tưởng của HS là học văn học nước ngoài để biết chứ không phục vụ cho thi
cử nên thầy cô cũng coi nhẹ vấn đề soạn và giảng.
-Theo kế hoạch dạy học Ngữ văn của các trường, các tác phẩm văn học nước
ngoài rất ít thời gian, chỉ đủ cho tóm tắt và tìm hiểu sơ lược về tác phẩm.
-Một khó khăn nữa là chúng ta dạy và học tác phẩm trong điều kiện tài liệu sách
vở tham khảo còn khan hiếm.
Vấn đề mà nhiều người bỏ qua trong dạy và học, là GV và HS đều xem tác
phẩm văn học nước ngoài là cái bên lề, cái dư thừa, học để biết chứ không phải để
cảm thụ. Học sử thi Việt Nam và nước ngoài, nhưng chỉ chú trọng vào văn bản Việt
Nam khiến HS thiếu hụt hẳn kiến thức về thể loại và thu hẹp phạm vi kiến thức cần
đạt của chương trình giáo dục THPT.
Thứ ba, về thực tế kiểm tra đánh giá kết quả học tập tác phẩm sử thi của HS
Trong bước kiểm tra đánh giá kết quả học tập của HS hiện nay, hầu như mới
chỉ đánh giá được về mặt kiến thức, dạng đề truyền thống, khô cứng, kiểm tra kiến
thức được học nhiều hơn là kĩ năng được rèn luyện. Tôi nhận thấy một số vấn đề sau
trong việc kiểm tra đánh giá phần kiến thức Sử thi anh hùng:
- Nội dung đề kiểm tra chủ yếu yêu cầu văn bản tự sự, không đề cập tới thi
pháp, càng không đề cập tới văn hóa hay lịch sử.
- Các tác phẩm văn học nước ngoài bị bỏ quên, không được đưa vào kiểm tra.
-HS kiểm tra với hình thức viết là chủ yếu, không có các hình thức kiểm tra đa
dạng. GV không đặt năng lực và kĩ năng sống thành mục đích cần đạt của HS.
-Sau khi kiểm tra, HS thường quên luôn kiến thức đã được học, dù lớp 12 các
em còn đề cập tới Sử thi và đặc trưng của sử thi trong văn học hiện đại.
Qua những thực trạng trên, có thể thấy chủ đề sử thi anh hùng vẫn chưa thực
sự được khai thác hiệu quả trong quá trình dạy và học. Sử thi anh hùng là chủ đề
mang tính chất đa hệ thống hàm chứa một nội dung đa văn hóa gắn liền với văn hóa
dân tộc, văn hóa thời đại và văn hóa mà bản thân HS thu nhận được trong trải nghiệm
thực tiễn. Việc tháo gỡ các vấn đề của tác phẩm cần kết hợp cách thức giải kiến tạo,
để giải quyết các vấn đề của tác phẩm.
5. Sự cần thiết phải áp dụng giải pháp sáng kiến
Đổi mới PPDH là một giải pháp cơ bản để nâng cao chất lượng nền giáo dục
nước ta trong giai đoạn hiện nay. Cốt lõi của đổi mới PPDH là hướng tới hoạt động
học tập tự chủ của học sinh (HS), giúp các em phát huy tích cực tính tích cực, sáng
tạo, rèn luyện khả năng tự học. HS là đối tượng của hoạt động dạy, đồng thời là chủ
thể của hoạt động học, đây là điều kiện tiên quyết của một nền giáo dục hiện đại.
Dạy học với lí thuyết kiến tạo (LTKT) là PPDH theo hướng giáo dục tích cực
đã được giới thiệu trong tài liệu Hướng dẫn thực hiện chương trình Sách giáo khoa
lớp 12 môn Ngữ văn. Nhìn chung, đây là PPDH đã phát triển ở nước ngoài, với tính
ứng dụng cao và tác động mạnh mẽ tới học sinh. Theo LTKT, người học tiếp thu tri
thức bằng cách đặt mình vào môi trường học tập tích cực, phát hiện vấn đề theo lối
đồng hóa hay điều ứng những kiến thức và kinh nghiệm đã có cho tương thích với
tình huống mới, xây dựng hiểu biết. Mục đích của LTKT không chỉ là truyền thụ, mà
chủ yếu là biến đổi nhận thức, kiến tạo kiến thức, thông qua đó HS phát triển trí tuệ
và nhân cách.
Ở nước ta, dạy học theo LTKT mới chỉ bước đầu được nghiên cứu và ứng dụng
với các môn Tự nhiên, tiềm năng của PPDH này với môn Ngữ văn còn rất rộng lớn
và đầy triển vọng.
Trong bài Tiếp tục thực thi tư tưởng đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn,
GS Phan Trọng Luận cho rằng: “Lí thuyết đổi mới hiện đại hóa dạy học Ngữ văn
hiện nay khá phong phú. Có lí thuyết đáp ứng, có lí thuyết kiến tạo trong đọc văn, lí
thuyết về hành vi sáng tạo, thậm chí có lí thuyết về hành vi chính trị và bảo vệ dân
chủ - Defense of democracy”… Chia sẻ quan điểm trên, GS Trần Đình Sử khẳng
định: “Bài học tác phẩm văn học không phải là bài để giáo viên giảng và bình, mà để
cho học sinh đọc”, và “Dạy học đọc có nghĩa là dạy HS kiến tạo nội dung ý nghĩa bài
5
văn.” Đây là điều tất yếu không những thích ứng với xu thế thời đại mà còn phù hợp
với đặc trưng môn học.
Từ những lí do trên, tôi đã hiện thực hóa lí thuyết kiến tạo (LTKT) vào dạy học
Ngữ văn lớp 10 – phần Văn học dân gian qua Sáng kiến kinh nghiệm: Vận dụng lí
thuyết kiến tạo vào dạy học Chủ đề Sử thi Anh hùng.
6. Mục đích của giải pháp sáng kiến
Chủ đề Sử thi anh hùng giới thiệu đến HS một thể loại văn học dân gian độc
đáo. Mỗi loại hình văn học dân gian lại có cách tiếp cận riêng không giống nhau. Vì
vậy, giáo viên khi giảng ở loại hình này cần chú ý đặc biệt tới PPDH phù hợp để HS
có thể hiểu được văn bản. Những sai lầm thường gặp khi đọc hiểu sử thi là áp dụng
cách đọc hiểu thể loại khác với sử thi; hay giải thích vấn đề của sử thi theo tư duy
thần thoại, truyền thuyết. Để đọc hiểu sử thi, cần bắt nguồn từ tư duy suy luận đặc thù
của sử thi: Tư duy lưỡng hợp và biểu tượng văn hóa.
Vận dụng LTKT vào chủ đề sử thi anh hùng, tôi khai thác bài bài học dưới cách
tiếp cận đặc thù, đồng thời hướng dẫn cho HS cách tiếp cận đó. Mục đích của chủ đề
dạy học gồm các ý chính sau:
-HS nắm được các kiến thức về thể loại, tiếp cận sử thi từ đặc trưng loại hình,
tìm hiểu thi pháp sử thi và những đặc trưng của sử thi trong văn học.
-HS hiểu rõ cách thức học liên môn, tích hợp kiến thức các môn học Lịch sử,
Địa lí, Giáo dục công dân…. Đồng thời tìm hiểu các kiến thức đời sống: Hội họa, âm
nhạc, thẩm mĩ, ẩm thực…
-HS nắm bắt được cách kết hợp lí thuyết với tạo nên một sản phẩm thực tiễn, có
ý nghĩa ứng dụng trong đời sống.
-Luyện tập cho Hs những phát biểu đa dạng, giúp các em trưởng thành hơn và
có khả năng đối mặt với những tình huống trong cuộc sống.
Bằng cách vận dụng LTKT vào học chủ đề Sử thi anh hùng, HS sẽ được đọc,
viết, nói và nghe để phát triển năng lực của chính mình. GV sẽ không còn nắm vai trò
“độc quyền chân lí”, mà người HS sẽ trở thành người lao động sáng tạo chính trong
giờ Văn nói riêng và việc học nói chung.
7. Nội dung:
7.1. Thuyết minh giải pháp mới hoặc cải tiến.