1
CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
Độc lập - Tự do - Hạnh phúc
BẢN MÔ TẢ SÁNG KIẾN
Kính gửi: Hội đồng Sáng kiến huyện Cờ Đỏ.
1. Tên sáng kiến: Biện pháp giúp học sinh phân biệt từ đồng âm với từ
nhiều nghĩa.
2. Quyết định công nhận sáng kiến của đơn vị: số............. ngày .......
tháng ..... năm ...........
3. Tác giả sáng kiến:
SỐ
TT
Họ và tên
Ngày tháng
năm sinh
Chức vụ,
đơn vị công tác
Trình độ
chuyên môn
1
Võ Thanh Tâm
23/09/1984
Giáo viên, trường
TH Trung An 2
Đại học Sư
phạm
4. Chủ đầu tư tạo ra sáng kiến (nếu có): Võ Thanh Tâm
5. Thời điểm sáng kiến được áp dụng: năm học 2022 - 2023
6. Nội dung sáng kiến:
A – PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Không biết mọi người có cảm giác thế nào khi được nghe, được xem
những người nước ngoài nói, đặc biệt là hát tiếng Việt, riêng đối với tôi mỗi khi
được thấy ai đó là người ngoại quốc nói "sỏi" hoặc hát được những bài hát tiếng
Việt, một cảm xúc thán phục xen lẫn xúc động và niềm tự hào về tiếng Việt lại
trào dâng trong lòng. Trong thời kỳ đổi mới và hội nhập hiện nay, Việt Nam
chúng ta đang mở rộng quan hệ ngoại giao với nhiều nước trong khu vực và trên
thế giới, nhiều người nước ngoài biết đến Việt Nam, biết nói, hát, giao tiếp bằng
tiếng Việt cũng là điều bình thường. Nhưng sự thán phục của tôi đối với họ là
bởi một lẽ đi sâu vào ngôn ngữ tiếng Việt của chúng ta thực sự có nhiều khía
cạnh khó, đôi khi chính chúng ta cũng còn có sự nhầm lẫn. Một trong những nội
dung khó của tiếng Việt là phần nghĩa của từ.
Trong chương trình môn tiếng Việt lớp 5, mảng nội dung nghĩa của từ
được tập trung và được biên soạn có hệ thống trong phân môn luyện từ và câu.
Nhiều năm liền trong quá trình dạy học, tôi thường nhận thấy các em học sinh
dễ dàng tìm được các từ trái nghĩa, đồng nghĩa. Tuy nhiên, khi học xong về từ
đồng âm và từ nhiều nghĩa thì các em bắt đầu có sự nhầm lẫn, lúng túng và khả
năng phân biệt các từ đồng âm với từ nhiều nghĩa của học sinh không được như
mong đợi, kể cả những học sinh khá, giỏi đôi khi cũng làm chưa chính xác. Trăn
trở về vấn đề này, qua những năm được phân công dạy lớp 5 tôi đã rút ra một số
kinh nghiệm về dạy từ đồng âm, từ nhiều nghĩa, bài tập phân biệt từ đồng âm
với từ nhiều nghĩa. Sau đây tôi xin được chia sẻ những kinh nghiệm nhỏ ấy qua
2
đề tài: "Biện pháp giúp học sinh phân biệt từ đồng âm với từ nhiều nghĩa".
2. Giới hạn đề tài:
- Phạm vi nghiên cứu của sáng kiến là chương trình môn Tiếng Việt.
- Thực hiện nghiên cứu sáng kiến đối với học sinh lớp 5C và thời gian là
trong năm học 2022 – 2023.
B – PHẦN NỘI DUNG
1. Thực trạng vấn đề:
a) Thuận lợi:
- Cơ sở vật chất nhà trường cơ bản đầy đủ đáp ứng yêu cầu cho việc dạy
học. Lớp học sạch sẽ, thoáng mát, đảm bảo cho việc học. Học sinh có đủ sách và
các dụng cụ học tập cần thiết. Học sinh được học 2 buổi/ngày.
- Đa số học sinh sống trên cùng địa bàn, điều kiện giao thông thuận tiện
nên việc quản lý các em cũng như việc liên lạc thông tin hai chiều có nhiều
thuận lợi, dễ dàng.
- Ngoài ra, còn được sự quan tâm sâu sát của ban giám hiệu nhà trường,
các cấp chính quyền địa phương, các bậc phụ huynh và các mạnh thường quân.
Giáo viên nhiệt tình, năng động, sáng tạo, tận tâm trong giảng dạy. Học sinh tích
cực học tập.
b) Khó khăn:
- Do điều kiện công việc của phụ huynh nên việc kèm cặp, rèn luyện của
các em còn hạn chế. Hoàn cảnh kinh tế gia đình một số em vẫn còn khó khăn,
cha mẹ ít quan tâm, chưa tập trung nhiều cho việc học.
- Một số em năng lực học tập còn nhiều hạn chế, chưa có ý thức học tập
còn ham chơi.
- Học sinh không nắm vững nghĩa của từ, vốn từ ngữ tích lũy được còn rất
hạn chế nên hay nhầm lẫn giữa từ đồng âm với từ nhiều nghĩa.
c) Yêu cầu đặt ra:
- Học sinh nắm được kiến thức về từ đồng âm, từ nhiều nghĩa.
- Các em phân biệt được từ đồng âm với từ nhiều nghĩa.
- Vận dụng được các kiến thức đã học, vốn từ làm được các bài tập ứng
dụng, viết câu, đoạn, bài văn có sử dụng từ đồng âm, từ nhiều nghĩa một cách
phù hợp và hay.
Từ đồng âm được dạy trong 2 tiết. Các em được học khái niệm về từ đồng
âm. Các bài tập chủ yếu giúp học sinh phân biệt nghĩa các từ đồng âm, đặt câu
phân biệt các từ đồng âm.
Từ nhiều nghĩa các em được học 3 tiết. Trong đó một tiết khái niệm về từ
nhiều nghĩa. Các bài tập thực hành chủ yếu là phân biệt các từ mang nghĩa gốc
và các từ mang nghĩa chuyển. Hai tiết còn lại học sinh được luyện tập về từ
nhiều nghĩa với các dạng bài tập như giới thiệu nghĩa của một từ và yêu cầu học
sinh tìm hoạt động đúng với nghĩa cho trước, đặt câu phân biệt nghĩa gốc, nghĩa
chuyển, nêu nét nghĩa khác nhau của một từ. Duy nhất có 1 bài tập có dạng phân
3
biệt, nhận diện từ đồng âm và từ nhiều nghĩa. Như vậy số lượng bài tập thực
hành giúp học sinh phân biệt từ đồng âm và từ nhiều nghĩa còn ít. Trong khi đó
khả năng tư duy nắm bắt và nhận biết về từ đồng âm với từ nhiều nghĩa của các
em còn hạn chế.
Do thời lượng có hạn, nên giáo viên chưa lồng ghép liên hệ phân biệt từ
đồng âm và từ nhiều nghĩa trong các bài học được nhiều. Cho nên, sau các bài
học về từ đồng âm, từ nhiều nghĩa học sinh chỉ nắm được kiến thức trên một
cách tách bạch. Thực tế cho thấy khi học và làm bài tập về từ đồng âm các em
tiếp thu và làm bài nhanh hơn khi học và làm bài tập về từ nhiều nghĩa, có lẽ bởi
từ nhiều nghĩa trừu tượng hơn.
Đặc biệt, khi cho học sinh phân biệt và tìm các từ có quan hệ đồng âm,
các từ có quan hệ nhiều nghĩa với nhau trong một số văn cảnh thì đa số học sinh
lúng túng và làm bài chưa đạt yêu cầu. Để kiểm tra khả năng phân biệt chính xác
từ đồng âm, từ nhiều nghĩa tôi đã cho học sinh làm bài tập về phân biệt từ đồng
âm với từ nhiều nghĩa.
Đề bài: Trong các từ in đậm sau đây, những từ nào là từ đồng âm, những từ
nào là từ nhiều nghĩa ?
a) - Ba em đi ra ruộng.
- Em tôi năm nay ba tuổi.
b) - Tượng đá này rất đẹp.
- Em chơi đá bóng cùng các bạn.
c) - Đôi mắt bé mở to.
- Quả na mở mắt.
d) - Mặt trời lặn xuống chân núi.
- Bé đau chân.
Đáp án: Các câu a, b là các từ đồng âm. Các câu c, d là các từ nhiều nghĩa.
Sau khi chấm bài, kết quả học sinh làm bài tập trên như sau:
STT
Số lượng bài
Tỉ lệ %
1
3
13,6
2
7
31,8
3
8
36,4
4
4
18,2
Qua kết quả, số học sinh làm bài chưa đúng còn chiếm tỉ lệ cao, việc phân
biệt từ đồng âm và từ nhiều nghĩa của học sinh còn hạn chế chưa đạt theo yêu
cầu. Với kết quả trên tôi đã nghiên cứu, học hỏi và rút kinh nghiệm cho việc dạy
học sinh phân biệt từ đồng âm, từ nhiều nghĩa và mạnh dạn áp dụng giảng dạy
trong năm học 2022 – 2023.
2. Những giải pháp thực hiện:
2.1. Giải pháp 1: Nắm vững kiến thức về từ đồng âm, từ nhiều nghĩa và
4
phương pháp dạy từ đồng âm, từ nhiều nghĩa
* Từ đồng âm : Là những từ giống nhau về âm nhưng khác nhau về nghĩa
- Ví dụ : + cuốc (danh từ), đá (danh từ) - cái cuốc, hòn đá
+ cuốc (động từ), đá (động từ) - cuốc đất, đá bóng
Trong giao tiếp cần chú ý đầy đủ đến ngữ cảnh để tránh hiểu sai nghĩa của
từ hoặc dùng từ với nghĩa nước đôi do hiện tượng đồng âm.
Ví dụ: Đem cá về kho.
Câu trên có thể hiểu là hai cách
Cách 1: Đem cá về kho cất để dự trữ
Cách 2: Đem cá về để vào nồi kho lên ăn
* Từ nhiều nghĩa: là từ có một nghĩa gốc và một hay một số nghĩa chuyển.
Các nghĩa của từ nhiều nghĩa bao giờ cũng có mối liên hệ với nhau.
Ví dụ: Từ “mắt” trong câu “Quả na mở mắt” là nghĩa chuyển.
Muốn hiểu rõ hơn khái niệm về từ nhiều nghĩa ta có thể so sánh từ nhiều
nghĩa với từ một nghĩa. Từ nào là tên gọi của một sự vật, hiện tượng biểu đạt
một khái niệm thì từ ấy chỉ có một nghĩa.
Ví dụ: Từ “xe đạp” chỉ loại xe người đi có hai bánh hoặc ba bánh, dùng sức
người đạp cho quay bánh. Đó là nghĩa duy nhất thông dụng của từ “xe đạp”,
vậy có thể nói, từ “xe đạp” là từ chỉ có một nghĩa.
Từ nào là tên gọi của nhiều sự vât, hiện tượng, biểu thị nhiều khái niệm thì
từ ấy là từ nhiều nghĩa.
Ví dụ: Từ ăn có các nghĩa sau đây:
+ ăn cơm: đưa thức ăn vào cơ thể để nuôi sống cơ thể
+ ăn cưới: đi ăn uống nhân dịp cưới
+ tàu ăn hàng: tiếp nhận hàng để chuyên trở
+ ăn hoa hồng: nhận lấy để hưởng
+ da ăn nắng: hấp thụ cho thấm vào, nhiễm vào.
+ ăn ảnh: vẻ đẹp được tôn lên (trong ảnh).
Như vậy từ " ăn" là một từ nhiều nghĩa.
* Nắm vững phương pháp dạy từ đồng âm và từ nhiều nghĩa.
Khi dạy khái niệm về từ đồng âm và từ nhiều nghĩa, cần thực hiện theo quy
trình các bước.
- Cho học sinh nhận biết ngữ liệu để phát hiện những dấu hiệu bản chất của từ
đồng âm và từ nhiều nghĩa.
- Học sinh rút ra các đặc điểm của từ đồng âm, từ nhiều nghĩa và nêu định nghĩa.
- Luyện tập để nắm khái niệm trong ngữ liệu mới.
Việc dạy hai bài học trên cũng tuân theo nguyên tắc chung khi dạy luyện từ và
câu và vận dụng các phương pháp, hình thức dạy học như:
- Phương pháp hỏi đáp
- Hình thức học cá nhân
5
- Phương pháp giảng giải
- Phương pháp trực quan
- Phương pháp luyện tập thực hành.
- Trao đổi cặp đôi
- Thảo luận nhóm.
- Tổ chức trò chơi.
* Đối với các tiết dạy luyện tập về từ đồng âm, từ nhiều nghĩa, giáo viên chủ yếu
tổ chức các hình thức dạy học để giúp học sinh củng cố, nắm vững kiến thức,
nhận diện, đặt câu, xác định đúng nghĩa.
2.2. Giải pháp 2: Tìm các căn cứ để giúp học sinh nhận diện, phân biệt từ
đồng âm và từ nhiều nghĩa
Quay lại với bài kiểm tra ở phần thực trạng, tôi muốn đề cập đến một số lỗi
học sinh mắc phải khi phân biệt từ đồng âm và từ nhiều nghĩa. Đó là :
+ Các em không xác định được nghĩa cuả từ trong từng câu.
+ Không tìm được mối quan hệ giữa từ mang nghĩa gốc với từ mang nghĩa
chuyển.
+ Không dựa vào văn cảnh để hiểu nghĩa của từ trong mối quan hệ với các từ
khác của câu.
+ Không thuộc định nghĩa (tức phần ghi nhớ) của mỗi bài học.
Tìm hiểu và nắm được một số sai lầm của học sinh như trên, tôi đã thử
nghiệm một số biện pháp phân biệt từ đồng âm với từ nhiều nghĩa như sau:
* Cách 1: Yêu cầu học sinh thuộc ghi nhớ
Tâm lí học sinh thích làm những bài tập đơn giản, dễ dàng, ngại học thuộc
lòng, ngại viết các đoạn, bài cần yếu tố tư duy. Biết vậy, tôi thường cho học sinh
ngắt ý của phần ghi nhớ cho đọc nối tiếp, rồi ghép lại cho đọc toàn phần, đọc
theo nhóm đôi, có lúc thi đua xem ai nhanh nhất, ai đọc tốt. Cách làm này tôi đã
cho các em thực hiện ở các tiết học trước đó (về từ đồng nghĩa, từ trái nghĩa) do
đó dạy đến từ đồng âm, từ nhiều nghĩa các em cứ sẵn cách tổ chức như trước mà
thực hiện. Và kết quả có tới 20/22 học sinh thuộc ghi nhớ một cách trôi chảy tại
lớp chỉ còn hai em có thuộc nhưng còn ấp úng.
* Cách 2: Giúp học sinh hiểu đúng nghĩa của các từ phát âm giống nhau
Điều đặc biệt của từ đồng âm và từ nhiều nghĩa là phát âm giống nhau,
(nói đọc giống nhau, viết cũng giống nhau).
Ví dụ: - Mẹ bỏ đường(1) vào chè cho ngọt.
- Các chú công nhân đang sửa đường(2) dây điện.
- Ngoài đường(3) xe chạy tấp nập.
Ta thấy rõ ràng là “đường”(1), "đường"(2) và “đường”(3) đều phát âm, viết
giống nhau. Vậy mà “đường” (1) với “đường” (2) và “đường” (1 ) với "đường'
(3) lại có quan hệ đồng âm, còn "đường" (2) với "đường" (3 ) lại có quan hệ
nhiều nghĩa.
Để có được kết luận trên đây, trước hết học sinh phải hiểu rõ nghĩa của các
từ đường (1), đường(2), đường(3) là gì?
Đường (1): chỉ một chất có vị ngọt.
Đường (2): chỉ dây dẫn, truyền điện phục vụ cho đời sống, sản xuất.