Sơn Ta - Sơn Mài, Phát
Triển Hay Thụt Lùi
Bài viết của Họa sỹ: Phạm Huy Hùng
Trước khi đi vào vấn đề chính tôi thấy cần bàn đôi chút về
khái niệm Sơn Ta - Sơn Mài. Sơn Ta có nguồn gốc lâu đời,
trong xã hội cận đại, Sơn Ta chủ yếu được dùng sản xuất đồ
mỹ nghệ, và “trang trí” tượng chùa. Sơn Mài có xuất xứ từ
Sơn Ta. Sau năm 1925 mới có thuật ngữ Sơn Mài.
Thực ra, trong thao tác cơ bản khi làm vóc hay làm tượng
phủ sơn đã bao gồm có cả Sơn và Mài, nhưng sơn và mài ở
đây là hai quá trình bồi đắp và làm phẳng; Còn khi các sinh
viên trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (CĐMTĐD)
làm tranh lại áp dụng kỹ thuật sơn và mài theo một hướng
khác.
NGUYỄN SÁNG. Lớp học đêm. 1960. 80x120cm
Sơn là vẽ, là dự kiến, là đưa ra khả năng phối trợ, bao gồm
dự định phối hợp của nhiều lớp màu được chồng đè (không
tuyệt đối đồng đều về độ dày mỏng) lên nhau.
Mài, là vẽ, là làm phẳng, là tận dụng khả năng phối hợp (cả
ngẫu nhiên và chủ động) của những lớp màu đã sơn theo dự
kiến lúc trước. Với kỹ thuật như trên, sơn - mài có ưu thế về
chiều sâu, lộ rõ thứ lớp của nhiều lớp màu; khi bức tranh
được đánh bóng thì hiệu quả theo chiều sâu tăng lên rõ rệt,
không một chất liệu nào sánh kịp.
Ngày nay nhiều họa sĩ thay sơn ta bằng sơn Nhật, thao tác cơ
bản cũng bao gồm có sơn và mài như cách vẽ sơn ta, cũng
tạo nên hiệu quả lộ màu phía dưới, nhưng tịt và lì màu, không
có chiều sâu như chất sơn ta.
NGUYỄN KHANG. Đánh cá đêm trăng. 1943
Bởi vậy, để nhấn mạnh sơn mài có nguồn gốc từ sơn ta và
cũng để phân biệt với sơn mài sử dụng chất sơn bóng của
Nhật, tôi tạm đặt gạch nối giữa hai danh từ: sơn ta - sơn mài.
Trước năm 1925, nghĩa là trước khi nhóm thanh niên những
khóa đầu của trường CĐMTĐD, đưa sơn ta vào sáng tác hội
họa. Đại để sơn ta được sử dụng để sản xuất những đồ “thủ
công mỹ nghệ”, và quả thật khi ở trường Mỹ Thuật, người
Pháp chủ trương đào tạo những thợ mỹ nghệ.
Trong công cuộc này, sơn ta được coi như món hàng béo bở
nhằm khai thác lợi nhuận kếch xù cho người Pháp, việc
những sinh viên mỹ nghệ trở thành nghệ sĩ nằm ngoài ý
muốn của chính phủ bảo hộ là nhờ ở công lao rất lớn của ngài
Hiệu trưởng Victor Tardieu. Còn sơn ta được áp dụng làm
hội họa tương truyền nằm ở công lao khuyến khích và cổ vũ