Bài 1
THÔNG ĐIỆP TỪ THIÊN NHIÊN (TÙY BÚT, TẢN VĂN)
*Yêu cầu cần đạt
-Nhận biết và phân tích được sự kết hợp giữa tự sự và trữ tình trong tùy bút, tản văn....
-Phân tích và đánh giá được chủ đề, tư tưởng, cảm hứng chủ đạo, thông điệp mà tác giả
muốn gửi gắm tới người đọc, phát hiện được các giá trị văn hóa, triết lí nhân sinh.
-Nhận biết và phân tích được một số đặc điểm cơ bản của ngôn ngữ văn học, tính đa nghĩa
của ngôn từ trong tác phẩm văn học, phân tích được ý nghĩa hay tác động của văn bản văn
học trong việc làm thay đổi suy nghĩ, tình cảm, cách nhìn và cách thường thức, đánh giá của
cá nhân đối với văn học và cuộc sống.
- Giải thích được nghĩa của từ.
-Viết được bài thuyết minh có lồng ghép một hay nhiều yếu tố như: tự sự, miêu tả, biểu
cảm, nghị luận.
-Biết giới thiệu một tác phẩm nghệ thuật theo lựa chọn cá nhân (tác phẩm văn học, tác phẩm
điện ảnh, âm nhạc, hội họa.
- Nắm bắt được nội dung thuyết trình và quan điểm của người nói, nêu được nhận xét, đánh
giá về nội dung và cách thức thuyết trình, biết đặt câu hỏi về những điểm cần làm rõ.
- Biết yêu quý và có ý thức gìn giữ vẻ đẹp của thiên nhiên.
TRI THỨC NGỮ VĂN
Tùy bút
Tùy bút là tiểu loại thuộc loại hình kí, thường tập trung thể hiện cái “tôi” của tác giả,
luôn có sự kết hợp giữa tự sự và trữ tình. Ở tùy bút, chi tiết, sự kiện chỉ là cái cớ, là tiền đề
để bộc lộ cảm xúc, suy tư, nhận thức, đánh giá về con người và cuộc sống. Ngôn ngữ của
tùy bút giàu chất thơ (có chất trữ tình, giàu nhạc điệu, giàu sức gợi,…).
Tản văn
Tản văn là một dạng văn xuôi gần với tùy bút, thường kết hợp tự sự, trữ tình, nghị
luận, miêu tả thiên nhiên, khắc họa nhân vật. Tản văn chú trọng việc nêu lên được nét chính
của các hiện tượng giàu ý nghĩa xã hội và bộc lộ tình cảm, ý nghĩa của tác giả.
Nếu sức hấp dẫn của tùy bút là tính chất tự do, tài hoa trong liên tưởng gắn với cái
“tôi” tác giả thì sức hấp dẫn của tản văn chủ yếu ở khả năng phát hiện những nét đặc thù,
đặc biệt của sự việc, đối tượng hay khả năng kết nối, xâu chuỗi các sự việc, đối tượng có vẻ
rời rạc, nhỏ nhặt để hướng đến thể hiện chủ đề của tác phẩm.
1
Yếu tố tự sự trong tùy bút, tản văn
Yếu tố tự sự trong tuỳ bút, tản văn là yếu tố kể chuyện, thể hiện qua việc ghi chép,
thuật lại các sự việc, câu chuyện, chuỗi tình tiết liên quan tới hành vi, diễn biến tâm trạng,
tình cảm của nhân vật hay lịch sử, phong tục được đề cập trong tác phẩm.
Yếu tố trữ tình trong tuỳ bút, tản văn
Yếu tố trữ tình trong tuỳ bút, tản văn là yếu tố thể hiện trực tiếp tình cảm, cảm xúc
của cái “tôi” tác giả trong tuỳ bút hay của người kể chuyện, quan sát, miêu tả trong tản văn.
Cái “tôi” tác giả trong sáng tác văn học là tổng thể những nét riêng biệt, nổi bật làm
nên phẩm chất tinh thần độc đáo của tác giả, thể hiện trong tác phẩm văn học nói chung, đặc
biệt là trong các tác phẩm giàu yếu tố trữ tình như thơ trữ tình hay tuỳ bút, tản văn,... Người
đọc có thể nhận ra cái "tôi" của tác giả trong tác phẩm qua quan niệm về cái đẹp; qua cách
nhìn, cách cảm về thế giới và con người, qua cách biểu đạt riêng giàu tính sáng tạo và thẩm
mĩ....
Ngôn ngữ văn học là ngôn ngữ trong tác phẩm văn chương, có tính nghệ thuật, thể
hiện qua các đặc điểm: 1) tính biểu cảm, truyền cảm: có khả năng chứa đựng, khơi gợi nhiều
tình cảm, cảm xúc; 2) tính đa nghĩa: các hình thức ẩn dụ, nhân hoá, tượng trưng.... khiến câu
văn, câu thơ hàm chứa nhiều tầng ý nghĩa; 3) tỉnh hình tượng: có khả năng khơi gợi hình
ảnh, hình tượng, mang lại cho người đọc ấn tượng sinh động về sự vật được nói đến, từ đó
có những liên tưởng, phán đoán thú vị 4) tính thẩm mĩ: ngôn ngữ văn học phải được gọt
giũa, tinh luyện từ ngôn ngữ chung để đạt tới giá trị nghệ thuật, tạo được rung động thẩm mĩ
trong người đọc. Ngôn ngữ trong tuỳ bút, tản văn, ngoài các đặc điểm chung của ngôn ngữ
văn học còn có thêm nét riêng của thể loại: thường thấm đượm chất thơ và dấu ấn riêng của
tác giả.
Cách giải thích nghĩa của từ
Nghĩa của từ là nội dung (sự vật, tỉnh chất, hoạt động, quan hệ,...) mà từ biểu thị.
Nghĩa của từ được nhận diện thông qua nhận thức, sự hiểu biết của mỗi người.
• Có thể giải thích nghĩa của từ bằng một số cách chính sau đây:
- Phân tích nội dung nghĩa của từ và nếu cần có thể nêu phạm vi sử dụng, khả năng kết hợp
của từ, chú ý đến sự khác nhau giữa các từ đồng nghĩa (nếu có). Ví dụ: Hắn (khẩu ngữ): từ
dùng để chỉ người ở ngôi thứ ba, với hàm ý coi thường hoặc thân mật. Hắn không phải là
người tử tế.
2
– Dùng một (hoặc một số) từ đồng nghĩa hoặc trái nghĩa với từ cần giải thích. Lưu ý:
Những từ dùng để giảng giải phải dễ hiểu hơn từ cần giải thích. Khi dùng từ đồng nghĩa để
giải thích, có thể nói thêm sự khác biệt về sắc thái nghĩa và cách dùng của những từ ngữ ấy.
Ví dụ: Đẫy đà: to béo, mập mạp.
Ví dụ: Bất chợt: chợt: xảy ra thình lình và trong khoảnh khắc; bất chợt: như chợt
nhưng nghĩa mạnh hơn.
Bất an: không yên ổn.
Sơ suất: không cẩn thận.
Bài 2: HÀNH TRANG VÀO TƯƠNG LAI
Yêu cầu cần đạt
• Nhận biết và phân tích được vai trò của các yếu tố thuyết minh hoặc miêu tả, tự sự trong
văn bản nghị luận.
• Nhận biết và phân tích được: nội dung và mối quan hệ của luận đề, các luận điểm, li lẽ và
bằng chứng tiêu biểu, độc đáo trong văn bản; sự phù hợp giữa nội dung nghị luận với nhan
đề của văn bản; xác định mục đích, thái độ và tình cảm của người viết, nội dung và ý nghĩa
của văn bản.
• Thể hiện được quan điểm đồng ý hay không đồng ý với nội dung chính của văn bản và giải
thích lí do, liên hệ được nội dung văn bản với một tư tưởng, quan niệm, xu thế (kinh tế,
chính trị, văn hoá, xã hội, khoa học) của giai đoạn mà văn bản ra đời để hiểu sâu hơn:
• Nhận biết, đánh giá được cách giải thích nghĩa của từ trong các trường hợp cụ thể.
• Viết được văn bản nghị luận về một vấn đề xã hội: trình bày rõ quan điểm và hệ thống các
luận điểm, cấu trúc chặt chẽ, có mở đầu và kết thúc gây ấn tượng, sử dụng các lí lẽ và bằng
chứng thuyết phục, chính xác, tin cậy, thích hợp, đầy đủ.
Biết trình bày ý kiến đánh giá, bình luận một vấn đề xã hội: kết cấu bài có ba phần rõ ràng,
có nêu và phân tích, đánh giá các ý kiến trái ngược, sử dụng kết hợp phương tiện ngôn
ngữ với các phương tiện phi ngôn ngữ một cách đa dạng.
• Có ý thức trong việc học tập, rèn luyện để phát triển bản thân, quan tâm và xác định các
mục tiêu phấn đấu cho tương lai.
3
TRI THỨC NGỮ VĂN
Tính thuyết phục của lí lẽ, bằng chứng trong văn bản nghị luận
Để làm nên sức hấp dẫn, thuyết phục của văn bản nghị luận, cần có những lí lẽ, bằng
chứng thích hợp, chính xác, đầy đủ. Tính thuyết phục của lí lẽ thể hiện ở chỗ soi chiếu vấn
để trên nhiều khía cạnh, có những cơ sở vững chắc (từ lí thuyết và thực tiễn) để làm điểm
tựa cho lập luận. Lí lẽ cần được lập luận một cách chặt chẽ, đảm bảo đủ cơ sở và kết luận.
Tính thuyết phục của bằng chứng còn thể hiện ở những cách biểu đạt độc đáo, ấn tượng,
giàu tỉnh hùng biện, nhằm tác động vào tư tưởng, tình cảm của người đọc.
Yếu tố thuyết minh, miêu tả, tự sự trong văn bản nghị luận
Các yếu tố thuyết minh, miêu tả, tự sự được đưa vào văn bản nghị luận giúp người
đọc hình dung về luận đề, bằng chứng trong văn bản. Yếu tố thuyết minh cung cấp tri thức
về nguồn gốc, cấu tạo, vai trò, ý nghĩa,... của đối tượng cần bàn luận. Yếu tố miêu tả thể
hiện các đặc điểm, tinh chất nổi bật của con người, con vật, đồ vật, cảnh sinh hoạt,... có liên
quan đến vấn đề nghị luận. Yếu tố tự sự thuật lại các sự việc liên quan đến luận đề, luận
điểm, các bằng chứng trong văn bản. Các yếu tố thuyết minh, miêu tả, tự sự trong văn bản
nghị luận cần đáp ứng mục đích của văn bản là thuyết phục người đọc về ý kiến, quan điểm
của người viết.
Nhan đề của văn bản nghị luận
Nhan đề của văn bản nghị luận thường khái quát nội dung chính của văn bản. Bên cạnh
đó, để tăng sức thuyết phục, người viết có thể chọn những nhan để độc đáo, khơi gợi cảm
xúc nơi người đọc. Ví dụ: Nguyễn Ái Quốc đã đặt nhan để cho chương một của Bản án chế
độ thực dân Pháp là Thuế máu. Đây là một nhan để giàu hình ảnh và giá trị biểu cảm, gây ấn
tượng mạnh cho người đọc về tội ác của chính quyền thực dân và số phận bi thảm của nhân
dân các nước thuộc địa trong chiến tranh.
Bài 3
KHÁT KHAO ĐOÀN TỤ (TRUYỆN THƠ)
Yêu cầu cần đạt
• Nhận biết và phân tích được một số yếu tố của truyện thơ dân gian và truyện thơ Nôm
như cốt truyện, nhân vật, người kể chuyện, ngôn ngữ,...
4
• Phân tích được các chi tiết tiêu biểu, đề tài, câu chuyện, sự kiện, nhân vật và mối quan hệ
của chúng trong tỉnh chỉnh thể của tác phẩm; nhận xét được những chi tiết quan trọng trong
việc thể hiện nội dung truyện thơ.
• Phân tích và đánh giá được chủ đề, tư tưởng, thông điệp mà tác giả muốn gửi đến người
đọc thông qua hình thức nghệ thuật của văn bản truyện thơ.
• Phân tích được đặc điểm cơ bản của ngôn ngữ nói.
• Viết được văn bản nghị luận về một tác phẩm văn học (truyện thơ) hoặc một tác phẩm
nghệ thuật (bài hát); nêu và nhận xét về nội dung, một số nét nghệ thuật đặc sắc.
• Biết giới thiệu một tác phẩm văn học (truyện thơ), nghệ thuật (bài hát) theo lựa chọn cá
nhân.
• Nắm bắt được nội dung thuyết trình và quan điểm của người nói; nhận xét, đánh giả được
nội dung và cách thức thuyết trình; biết đặt câu hỏi về những điểm cần làm rõ.
• Biết trân trọng tình cảm và sự đoàn tụ gia đình.
TRI THỨC NGỮ VĂN
Truyện thơ dân gian
Truyện thơ dân gian là một thể loại văn học dân gian, sáng tác dưới hình thức văn vần,
thường xoay quanh đề tài tình yêu, hôn nhân; kết hợp tự sự với trữ tình, rất gần gũi với ca
dao, dân ca, phát triển nhiều ở các dân tộc miền núi. Ví dụ: Tiễn dặn người yêu (dân tộc
Thái), Nàng con côi, Út Lót - Hồ Liêu (dân tộc Mường), Kim Quế (dân tộc Tày - Nùng)....
Cốt truyện trong truyện thơ dân gian: Cốt truyện đơn giản, thường xoay quanh số phận của
một vài nhân vật chính; có thể sử dụng yếu tố kì ảo (ví dụ: Nàng con côi, Kim Quế,...) hoặc
không sử dụng (ví dụ: Tiễn dặn người yêu).
Nhân vật chính trong truyện thơ dân gian thường là những con người có số phận ngang trái,
bất hạnh trong cuộc sống, tình yêu như nhân vật chàng trai, cô gái ("anh", "em") trong Tiễn
dặn người yêu (Xống chụ xon xao) hoặc chàng Hồ Liêu, nàng Út Lót trong Út Lót – Hồ
Liêu.
Ngôn ngữ trong truyện thơ dân gian là ngôn ngữ truyền khẩu, giàu chất trữ tình và mang
âm hưởng của các làn điệu dân ca Việt Nam
Truyện thơ Nôm
Truyện thơ Nôm (hay truyện Nôm) là một thể loại tự sự trong văn học trung đại Việt
Nam; viết bằng chữ Nôm, dưới hình thức văn vần (thường là thơ lục bát), có cốt truyện,
phát triển mạnh mẽ nhất vào nửa cuối thế kỉ XVIII và thế kỉ XIX; có khả năng phản ánh
hiện thực xã hội và con người với một phạm vi tương đối rộng lớn.
5
