Vẽ truyền thần – một tinh hoa nghệ thuật đang
dần biến mất
"Truyền thần" theo tiếng Hán có nghĩa là truyền lại cái thần của người được
vẽ, cái "thần" đó chính là cảm xúc, là sự tinh tường trong từng nét vẽ của họa
sĩ.
Ra đời từ thế kỷ XIX, ban đầu người họa sĩ vẽ theo người mẫu thật sau đó là
vẽ theo trí tưởng tượng của người kể vì thời đó nghệ thuật nhiếp ảnh ở Việt
Nam còn là chuyện hiếm.
Đến thập niên 1930 của thế kỷ XX nghệ thuật vẽ truyền thần dần tiến triển
theo một bước mới. Nghệ thuật vẽ tranh theo trường phái ấn tượng Pháp
nhanh chóng phát triển trong các phòng vẽ của những họa sĩ đầu tiên tốt
nghiệp trường Mỹ thuật Đông Dương, các hiệu ảnh tân kỳ cũng bắt đầu xuất
hiện ở các thành phố lớn với những tấm ảnh rõ nét, nghề truyền ảnh ra đời.
Người họa sĩ dùng mực Tàu mài ra nước vẽ lại những bức ảnh đã chụp theo
yêu cầu của khách. Nhưng thời kỳ cực thịnh của nghệ thuật truyền thần này
lại là những năm 1960 - 1970, nhiều hợp tác xã truyền thành được thành lập
và cho ra đời những bức tranh sản xuất theo dây chuyền : người này chuyên
vẽ thân để người khác vẽ đầu, có người vẽ nét, người tạo bóng.... Nguyên
nhân chủ yếu là do thời kỳ chiến tranh chuyện chụp ảnh rất hiếm hơn thế
nữa, nhiều người ra đi không bao giờ trở lại. Tất cả những gia đình còn lưu
giữ được chỉ là một tấm hình nhỏ xíu có khi đã bị hư hại hay chụp chung với
nhiều người khác, mặt người chỉ to bằng hạt đỗ. Những tấm ảnh đó được
truyền thần phóng to và đặt lên bàn thờ của người đã khuất. Đó cũng là thời
kỳ nguyên liệu vẽ khó khăn, người họa sĩ phải sáng tạo ra nhiều chất liệu để
vẽ, từ bột than khô đến muội đèn, muội cao su. Bút vẽ cũng được chế tạo một
cách rất thủ công : vót thật nhọn một thanh tre, bọc lớp dạ thật mỏng vào
đầu nhọn là được chiếc bút. Mỗi họa sĩ thường có chừng 5-10 chiếc bút như
vậy. Nghe có vẻ đơn giản nhưng chưa ai có thể sản xuất hàng loạt bút này.
Mỗi họa sĩ có bí quyết riêng trong việc làm bút và ai vẽ thì tự tạo lấy bút
riêng cho mình.
Để vẽ lại một bức ảnh đòi hỏi người họa sĩ phải có ý chí kiên trì, cần mẫn và
tập trung cao độ, bức ảnh sao kho hoàn tất không chỉ giống với ảnh được
chụp mà còn phải truyền được thần thái của con người đó. Quan trọng nhất
đó chính là đôi mắt của người được vẽ mà người họa sĩ gọi là điểm nhãn, đó
chính là nét độc đáo trong các bức tranh truyền thần mà không một nhà
nhiếp ảnh nào thực hiện được.
truyền thần, Tranh vẽ từ ảnh chụp của hiệu số 47 Hàng Ngang
Nhưng ngày nay nghệ thuật này đang dần phôi pha khi mà máy ảnh kỹ thuật
số ra đời ngày càng nhiều, công nghệ chỉnh sửa ảnh ngày càng phát triển,
người ta không còn mặn mà với tác phẩm vẽ lại này nữa, những bức tranh ố
vàng, hư hỏng có thể phục chế nhanh chóng gọn nhẹ. Những họa sĩ già ngày
càng hiếm hoi, mắt mờ tay chậm không còn khéo léo; người trẻ thì không
ham thích một nghề không mang lại kinh tế vì vẽ một bức 18x24cm mất hai
ngày mới xong mà chỉ khoảng 100.000đ. Có một số người muốn dùng máy
móc để thúc đẩy nhanh công việc tỉ mỉ này nhưng mọi cố gắng đều vô ích và
tranh truyền thần từ đầu đến cuối vẫn phải thực hiện bằng tay, hơn nữa chất
lượng của các bức vẽ còn phụ thuộc vào trình độ của từng họa sĩ.
Ngày nay du khách nào có dịp đến thăm phố cổ Hà Nội nếu tinh ý sẽ phát
hiện các hiệu vẽ truyền thần nằm nép mình trong những ngôi nhà cổ nhỏ giữa
phố xá đông đúc sầm uất. Nhưng bước vào đó bao xô bồ, lo toan của thế giới
hiện tại sẽ biến mất một thế giới khác mộc mạc, tinh tế với bao điều độc đáo
sẽ mở ra trước mắt. Một số cửa hiệu mà du khách có thế ghé đến mang kỷ
niệm về là 47 Hàng Ngang của cụ Bảo Nguyên, 24 Hàng Đường của họa sĩ
Trần Thịnh, 51 Hàng Đào, 31 Hàng Đường...