Viêm đường hô hấp trên
Điều quan trọng nhất trong lâm sàng hô hấp không phải là phát hiện
chính xác loại nguyên nhân nào gây bệnh mà là thẩm định cho được
những biến chứng có thể xảy ra để có phương án dự phòng tốt. Viêm
đường hô hấp trên đa phần là những bệnh có mức độ trung bình nhưng
chúng có thể nặng lên ở những đối tượng mẫn cảm gây nhiều biến thể
nghiêm trọng.
Từ đâu được gọi “là trên”?
Hệ hô hấp của chúng ta được tính bắt đầu từ cửa mũi trước đến tận các phế
nang trong phổi. Đường hô hấp trên bao gồm mũi, hầu, họng, xoang và cả
thanh quản. Hệ thống hô hấp trên có chức năng chủ yếu là lấy không khí bên
ngoài cơ thể, làm ẩm, sưởi ấm và lọc không khí trước khi đưa vào phổi. Các
bộ phận của đường hô hấp dưới một phần chức năng thực hiện lọc không khí
và phần chức năng còn lại là trao đổi khí.
Là cơ quan đầu ngoài cùng tiếp xúc với không khí nên hầu như mọi điều
kiện bất lợi của môi trường đều do đường hô hấp trên gánh chịu hết như bụi,
lạnh, nóng, hơi độc, kể cả các virus, vi khuẩn, nấm mốc. Bởi thế, nếu xét về
tỷ lệ mắc bệnh hô hấp thì tỷ lệ bệnh mắc đường hô hấp trên chiếm phần lớn
so với tỷ lệ mắc các bệnh về hô hấp khác. Viêm đường hô hấp trên là một
chứng bệnh thường gặp hàng năm, mắc tái diễn, nhiều lần và là một chứng
bệnh chủ yếu gây giảm giờ làm và giờ học của nhóm người mắc bệnh trên
toàn thế giới. Mặc dù là loại bệnh “tự khỏi” nhưng những phiền toái do
chúng gây ra cũng đủ tạo ra những thiệt hại đáng kể về sức khoẻ và kinh tế.
Bệnh viêm đường hô hấp trên thường xuất hiện theo mùa, nhất là mùa đông,
mùa hanh khô, trùng với mùa của bệnh hen, viêm phế quản mạn, viêm phổi.
Đối tượng mắc bệnh chủ yếu thường là trẻ em. Tính trên toàn thế giới, hàng
năm có hàng triệu trẻ em mắc bệnh. Bên cạnh đối tượng là trẻ em, những
người dễ mẫn cảm với viêm đường hô hấp trên bao gồm người bị bệnh bạch
cầu (leukemia), suy tủy, suy giảm miễn dịch sau ghép tạng, điều trị ức chế
miễn dịch ở những bệnh tự miễn, HIV… Vì thế, ở những đối tượng này cần
được chăm sóc dự phòng, đặc biệt vào mùa lạnh, mùa hanh khô.
Thủ phạm nào gây viêm đường hô hấp trên?
Bằng những nghiên cứu và thử nghiệm khoa học, người ta thấy đa phần
nguyên nhân gây ra viêm đường hô hấp trên là các virus. Ngoài ra chúng ta
có thể gặp các nguyên nhân khác như vi khuẩn, nấm, bụi, khí độc. Có thể kể
ra đây một số loại vi rút điển hình như: virus Rhino, Corona, Á cúm
Parainfluenza, Adeno, virus hô hấp hợp bào RSV. Một số loại vi khuẩn cũng
thường gặp trong bệnh viêm đường hô hấp trên là liên cầu khuẩn tan máu
nhóm A, phế cầu khuẩn, Haemophilus influenzae, một số loại nấm...
Nhóm virus trên gây bệnh bằng cách cư trú ở chất nhầy niêm mạc mũi họng.
Chúng sẽ nằm ở đó, xâm nhập vào tế bào niêm mạc, nhân bản rồi phá huỷ tế
bào và lây lan sang tế bào bên cạnh. Cơ thể sẽ kháng cự lại với các kháng
thể IgA sẵn có và đội quân bạch cầu bảo vệ. Thông thường sẽ có một vài tế
bào niêm mạc hô hấp bị tổn thương và bị virus phá huỷ nhưng sau khoảng 2
tuần lớp tế bào mới lại mọc lên và đẩy lùi virus. Nhưng trong một số trường
hợp, cơ thể tiêu diệt không hiệu quả, virus từ đường hô hấp trên sẽ nhân bản
và xâm nhập xuống tận đường hô hấp dưới và vào máu gây nhiều bệnh biến
thể khác.
Trong trường hợp căn nguyên do vi khuẩn thì ít khi vi khuẩn gây bệnh một
mình mà chúng thường được khởi phát bằng sự nhiễm và gây viêm của một
loại virus trước đó. Tỷ lệ cao thuộc về liên cầu khuẩn tan máu nhóm A. Đây
là vi khuẩn hàng đầu gây biến chứng viêm cầu thận cấp ở trẻ em từ một
viêm họng thông thường.
Biểu hiện và biến chứng
Viêm đường hô hấp trên không phải là một bệnh mà là một tổ hợp bệnh bao
gồm: cảm lạnh, viêm mũi họng, viêm họng, viêm xoang, viêm thanh quản.
Mặc dù có nhiều bệnh đơn lẻ khác nhau nhưng chúng đều có một số biểu
hiện chung rất dễ nhận thấy. Những triệu chứng chủ yếu bao gồm: sốt cao,
hắt hơi, sổ mũi, chảy mũi, ngạt mũi, tắc mũi, đau rát họng, ho, khàn tiếng,
lạc tiếng, giọng mũi, khản đặc có khi mất tiếng, mệt mỏi, đau đầu, đau mỏi
cơ khớp…
Đặc điểm quan trọng của viêm đường hô hấp trên là thời gian ủ bệnh ngắn,
tốc độ biểu hiện bệnh nhanh và các biểu hiện mang tính ồ ạt. Chính vì thế
mà sốt trong các bệnh của viêm đường hô hấp trên thường là sốt cao và
thành cơn. Thân nhiệt thường là 39oC trở lên. Đi kèm với sốt là hắt hơi, sổ
mũi, người bệnh hắt hơi nhiều hơn mức bình thường, có khi đến 4-5 cái/một
lần và xuất hiện nhiều lần trong ngày. Có khi hắt hơi đến rát cả mũi họng.
Sau đó người bệnh sẽ bị chảy dịch mũi với đặc điểm dịch nhiều, trong,
loãng, không có mủ và không có mùi hôi.
Cần điều trị kịp thời và triệt để bệnh viêm
đường hô hấp trên để tránh biến chứng.
Khi virus gây bệnh ở thanh quản thì người bệnh sẽ bị khàn tiếng. Càng nói
nhiều như ca sỹ, người bán hàng, giáo viên, nhân viên tiếp thị… thì tốc độ
khàn tiếng càng nhanh và càng nặng vì dây thanh âm càng bị tổn thường
nặng nề. Ban đầu chỉ là lạc tiếng, giọng mũi, sau đó tiếng bị khàn đục và có
khi đến mất giọng.
Tuỳ thuộc vào cơ quan bị bệnh mà mỗi một mặt bệnh cụ thể đơn lẻ sẽ có
những dấu hiệu điển hình và đặc thù khác nhau. Mặc dầu vậy, vì lý do giữa
các bộ phận mũi-họng-thanh quản-xoang đều thông với nhau bằng đường
khí và dịch nên khi một cơ quan bị bệnh thì nó sẽ nhanh chóng lây sang cơ
quan liền kề và các triệu chứng sẽ nhanh chóng tổ hợp lại thành một hình
ảnh bệnh lý đầy đủ.
Viêm đường hô hấp trên đa phần là những bệnh tự khỏi, chỉ sau 5-6 ngày là
bệnh đã bắt đầu lui dần tiến tới khỏi sau 2 tuần. Mặc dù các bệnh này có
mức độ lâm sàng trung bình nhưng lại là những căn bệnh phổ biến nhất
khiến chúng ta phải ngừng lao động và trẻ em thì không thể đến trường và
có thể nặng lên ở những đối tượng mẫn cảm như trẻ em dưới 1 tuổi, người
già, người bị suy giảm miễn dịch và gây nhiều biến thể nghiêm trọng.
Một trong các biến thể nghiêm trọng ấy là tử vong do đồng nhiễm với bệnh
đường hô hấp dưới và chúng tự làm nặng lẫn nhau. Biến thể cũng hay gặp
đó là biến chứng viêm đường hô hấp dưới nếu viêm đường hô hấp trên
không được xử trí đúng đắn và đúng mức. Do đó, với một bệnh hết sức
thông thường như cảm lạnh trong mùa đông thì có thể đưa đến viêm phổi,
nhất là ở trẻ em. Ngoài những biến chứng này thì viêm đường hô hấp trên
thể nặng, thể do vi khuẩn dễ gây ra những biến chứng cơ thể khác như viêm
não, viêm tim, viêm cầu thận, thấp khớp cấp. Vì vậy cần có thái độ dự phòng
đúng mức với bệnh này.
Phòng tránh như nào?
Cho đến nay, bệnh viêm đường hô hấp trên đã có nhiều phương án điều trị.
Nhưng vì chủ yếu là do virus gây ra nên tất cả những phương án đó đều là
những phương án điều trị triệu chứng mà chưa có điều trị căn nguyên. Các
thuốc chủ yếu được sử dụng là thuốc giảm đau, hạ sốt, chống viêm dòng
NSAID nhằm ngăn chặn sốt quá cao và tai biến co giật do sốt cao. Thuốc
kháng histamin nhằm ngăn chặn giải phóng quá nhiều chất trung gian hóa
học gây viêm do cơ chế phản ứng đôi khi là quá mức. Còn lại là dựa vào sức
đề kháng của người bệnh và chờ cho đến khi cơ thể tự đào thải vi rút.
Trong chứng bệnh này, biện pháp dự phòng được đặt lên hàng đầu để ứng
phó. Vì đây là một bệnh lây nên hạn chế tiếp xúc trực tiếp với người bệnh là
điều cần thiết. Giữ một đôi bàn tay sạch sẽ khi ăn uống sẽ loại trừ lượng
virus khỏi bàn tay và do đó chúng không có cơ hội xâm nhập vào đường hô
hấp (vì virus xâm nhập vào đường hô hấp theo đường thở và đường ăn
uống). Đeo khẩu trang cách ly với mầm bệnh sẽ làm giảm nhiều yếu tố có
hại cho đường hô hấp trên như bụi, hơi nóng, hơi lạnh, khí độc. Khi tiếp xúc
với người bệnh nên đeo khẩu trang dự phòng vì virus có thể theo hơi thở, nói
chuyện, hắt hơi mà “bắn” sang người đối diện và xâm nhập. Tránh nằm điều
hoà quá lạnh, tránh làm việc trong môi trường nhiệt độ quá cao. Giữ ấm cơ
thể khi đi đường, giữ ấm cổ khi ngủ là những biện pháp tuy đơn giản nhưng
lại giúp ta phòng tránh khá tốt với những căn bệnh thuộc loại này.