Ch−¬ng II
Ph−¬ng ph¸p hµo ch©m
135
Bµi 7
VÞ trÝ vµ t¸c dông ®iÒu trÞ
cña nh÷ng huyÖt th«ng dông
MôC TIªU
1. Nªu ®−îc ®Þnh nghÜa cña huyÖt.
2. Nªu ®−îc 4 t¸c dông chung (sinh lý, bÖnh lý, chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ) cña huyÖt.
3. Ph©n biÖt ®−îc 3 lo¹i huyÖt chÝnh (huyÖt trªn ®−êng kinh, huyÖt ngoµi ®−êng
kinh, a thÞ huyÖt ).
4. M« t¶ ®−îc chÝnh x¸c vÞ trÝ 128 huyÖt.
5. LiÖt kª ®−îc t¸c dông ®iÒu trÞ cña 128 huyÖt th«ng dông.
6. Ph©n tÝch ®−îc c¬ së lý luËn cña nh÷ng t¸c dông ®iÒu trÞ cña huyÖt.
I. §ÞNH NGHÜA HUYÖT
Theo s¸ch Linh khu thiªn Cöu ch©m thËp nhÞ nguyªn: “HuyÖt lµ n¬i thÇn
khÝ ho¹t ®éng vµo - ra; nã ®−îc ph©n bè kh¾p phÇn ngoµi c¬ thÓ”.
Cã thÓ ®Þnh nghÜa huyÖt lµ n¬i khÝ cña t¹ng phñ, cña kinh l¹c, cña c©n c¬
x−¬ng khíp tô l¹i, táa ra ë phÇn ngoµi c¬ thÓ. Nãi c¸ch kh¸c, huyÖt lµ n¬i tËp
trung c¬ n¨ng ho¹t ®éng cña mçi mét t¹ng phñ, kinh l¹c…., n»m ë mét vÞ trÝ cè
®Þnh nµo ®ã trªn c¬ thÓ con ng−êi. ViÖc kÝch thÝch t¹i nh÷ng huyÖt vÞ nµy (b»ng
ch©m hay cøu) cã thÓ lµm nh÷ng vÞ trÝ kh¸c hay bé phËn cña mét néi t¹ng nµo
®ã cã sù ph¶n øng nh»m ®¹t ®−îc kÕt qu¶ ®iÒu trÞ mong muèn.
HuyÖt kh«ng nh÷ng cã quan hÖ chÆt chÏ víi c¸c ho¹t ®éng sinh lý vµ c¸c
biÓu hiÖn bÖnh lý cña c¬ thÓ, mµ cßn gióp cho viÖc chÈn ®o¸n vµ phßng ch÷a
bÖnh mét c¸ch tÝch cùc.
Theo c¸c s¸ch x−a, huyÖt ®−îc gäi d−íi nhiÒu tªn kh¸c nhau: du huyÖt ,
khæng huyÖt , kinh huyÖt , khÝ huyÖt , cèt huyÖt v.v......Ngµy nay huyÖt lµ danh
tõ ®−îc sö dông réng r·i nhÊt.
C¸c nhµ khoa häc ngµy nay chØ c«ng nhËn sù hiÖn h÷u cña huyÖt vÞ ch©m
cøu vÒ mÆt hiÖu qu¶ trÞ liÖu vµ vÒ mÆt ®iÖn sinh vËt (tham kh¶o thªm ë phÇn
III - bµi më ®Çu).
136
II. T¸C DôNG CñA HUYÖT VÞ CH©M CøU THEO §«NG Y
A. T¸C DôNG SINH Lý
HuyÖt cã quan hÖ chÆt chÏ víi kinh m¹ch vµ t¹ng phñ mµ nã phô thuéc. VÝ
dô huyÖt th¸i uyªn thuéc kinh PhÕ cã quan hÖ mËt thiÕt:
− Víi kinh PhÕ
− Víi c¸c tæ chøc cã ®−êng kinh PhÕ ®i qua.
− Víi c¸c chøc n¨ng sinh lý cña t¹ng PhÕ.
B. T¸C DôNG TRONG BÖNH Lý
Theo YHCT, huyÖt còng lµ cöa ngâ x©m lÊn cña c¸c nguyªn nh©n g©y
bÖnh tõ bªn ngoµi. Khi søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ (chÝnh khÝ) bÞ suy gi¶m th× c¸c
nguyªn nh©n bªn ngoµi (YHCT gäi lµ tµ khÝ) dÔ x©m lÊn vµo c¬ thÓ qua c¸c cöa
ngâ nµy ®Ó g©y bÖnh.
MÆt kh¸c, bÖnh cña c¸c t¹ng phñ kinh l¹c còng ®−îc ph¶n ¸nh ra ë huyÖt:
hoÆc ®au nhøc tù nhiªn, hoÆc Ên vµo ®au, hoÆc mµu s¾c ë huyÖt thay ®æi (tr¾ng
nhît, ®á thÉm), hoÆc h×nh th¸i thay ®æi (bong biÓu b×, môn nhá hoÆc sê cøng bªn
d−íi huyÖt).
C. T¸C DôNG CHÈN §O¸N
Dùa vµo nh÷ng thay ®æi ë huyÖt ®· nªu trªn (®au nhøc, ®æi mµu s¾c, co
cøng.....) ta cã thªm t− liÖu gióp chÈn ®o¸n nhÊt lµ chÈn ®o¸n vÞ trÝ bÖnh (vÝ dô
huyÖt t©m du ®au hoÆc Ên ®au lµm ta nghÜ ®Õn bÖnh ë T©m).
Nh÷ng biÓu hiÖn bÊt th−êng ë huyÖt th−êng chØ cã gi¸ trÞ gîi ý cho chÈn
®o¸n. §Ó cã ®−îc chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh cÇn dùa vµo toµn bé ph−¬ng ph¸p chÈn
®o¸n cña YHCT.
D. T¸C DôNG PHßNG Vµ CH÷A BÖNH
HuyÖt cßn lµ n¬i tiÕp nhËn c¸c kÝch thÝch kh¸c nhau. T¸c ®éng lªn huyÖt
víi mét l−îng kÝch thÝch thÝch hîp cã thÓ lµm ®iÒu hßa ®−îc nh÷ng rèi lo¹n
bÖnh lý, t¸i lËp l¹i ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng cña c¬ thÓ.
T¸c dông ®iÒu trÞ nµy cña huyÖt tïy thuéc vµo mèi liªn hÖ gi÷a huyÖt vµ
kinh l¹c t¹ng phñ, vÝ dô: phÕ du (bèi du huyÖt cña PhÕ) cã t¸c dông ®èi víi
chøng khã thë, ho…; tóc tam lý (hîp huyÖt cña kinh VÞ) cã t¸c dông ®èi víi
chøng ®au bông.
III. PH©N LO¹I HUYÖT
C¨n cø vµo häc thuyÕt Kinh l¹c, cã thÓ chia huyÖt lµm 3 lo¹i chÝnh:
137
1. HuyÖt n»m trªn ®−êng kinh (huyÖt cña kinh - kinh huyÖt)
HuyÖt cña kinh lµ nh÷ng huyÖt trªn 12 kinh chÝnh vµ 2 m¹ch Nh©m, §èc.
Mét c¸ch tæng qu¸t, tÊt c¶ c¸c huyÖt vÞ ch©m cøu ®Òu cã nh÷ng t¸c dông chung
trong sinh lý vµ bÖnh lý nh− ®· nªu ë trªn. Tuy nhiªn, cã nh÷ng huyÖt cã vai trß
quan träng h¬n nh÷ng huyÖt kh¸c trong ®iÒu trÞ vµ chÈn ®o¸n. Nh÷ng huyÖt
nµy ®· ®−îc ng−êi x−a tæng kÕt l¹i vµ ®Æt thªm tªn cho chóng nh− nguyªn, l¹c,
khÝch, ngò du, bèi du… Cã thÓ t¹m gäi ®©y lµ tªn chøc vô cña c¸c huyÖt vÞ ch©m
cøu (ngoµi tªn gäi riªng cña tõng huyÖt). Nh÷ng huyÖt quan träng nµy gåm:
HuyÖt nguyªn
Th−êng ®−îc ng−êi thÇy thuèc ch©m cøu xem lµ “huyÖt ®¹i diÖn” cña
®−êng kinh. Mçi kinh chÝnh cã 1 huyÖt nguyªn.
VÞ trÝ c¸c huyÖt nguyªn th−êng n»m ë cæ tay, cæ ch©n hoÆc gÇn ®ã.
Do tÝnh ®¹i diÖn cña nguyªn huyÖt mµ chóng th−êng ®−îc dïng ®Ó chÈn
®o¸n vµ ®iÒu trÞ nh÷ng bÖnh h−, thùc cña t¹ng, phñ, kinh l¹c t−¬ng øng.
HuyÖt l¹c
HuyÖt l¹c lµ n¬i khëi ®Çu cña l¹c ngang gióp nèi liÒn gi÷a kinh d−¬ng vµ
kinh ©m t−¬ng øng, thÓ hiÖn ®−îc quy luËt ©m d−ong, mèi quan hÖ trong ngoµi,
quan hÖ biÓu lý.
Mçi kinh chÝnh vµ 2 m¹ch Nh©m, §èc cã 1 huyÖt l¹c. Ngoµi ra do tÝnh
chÊt quan träng cña hÖ thèng Tú mµ cã thªm ®¹i l¹c cña Tú. Tæng céng cã 15
huyÖt l¹c.
Do ®Æc ®iÓm gióp nèi liÒn 2 kinh cã quan hÖ biÓu lý mµ huyÖt l¹c th−êng
®−îc dïng ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh cña kinh cã huyÖt ®ã, ®ång thêi ®iÒu trÞ c¶ bÖnh cña
kinh cã quan hÖ biÓu lý víi nã.
HuyÖt bèi du (huyÖt du ë l−ng)
Nh÷ng huyÖt du ë l−ng ®Òu n»m däc hai bªn cét sèng, c¸ch ®−êng gi÷a 1,5
thèn. Nh÷ng huyÖt nµy ®Òu n»m trªn kinh Bµng quang (®o¹n ë l−ng), nh−ng ®·
®−îc ng−êi thÇy thuèc x−a ®óc kÕt, ghi nhËn cã vai trß quan träng trong chÈn
®o¸n vµ ®iÒu trÞ c¸c bÖnh ë nh÷ng t¹ng phñ kh¸c nhau, vÝ dô nh− phÕ du lµ
huyÖt thuéc kinh Bµng quang nh−ng l¹i cã t¸c dông chñ yÕu trªn t¹ng PhÕ nªn
®−îc ng−êi x−a xÕp vµo huyÖt du ë l−ng cña t¹ng PhÕ.
Ng−êi x−a cho r»ng khÝ cña t¹ng phñ tô l¹i ë l−ng t¹i mét huyÖt du
t−¬ng øng.
HuyÖt mé
HuyÖt mé còng ®−îc tæng kÕt theo cïng nguyªn lý nh− huyÖt bèi du,
nh−ng cã hai ®iÓm kh¸c:
− HuyÖt mé cã vÞ trÝ ë ngùc vµ bông.
138
− HuyÖt mé n»m trªn nhiÒu ®−êng kinh m¹ch kh¸c nhau (vÝ dô nh− huyÖt
thiªn xu - huyÖt mé cña §¹i tr−êng, n»m trªn kinh VÞ; huyÖt trung qu¶n -
mé huyÖt cña VÞ, n»m trªn m¹ch Nh©m).
HuyÖt ngò du
HuyÖt ngò du lµ nhãm 5 huyÖt, cã vÞ trÝ tõ khuûu tay vµ gèi trë ra ®Õn
ngän chi. Chóng ®−îc gäi tªn theo thø tù tØnh, huúnh, du, kinh, hîp.
§Æc tÝnh cña huyÖt ngò du lµ cã thÓ ®iÒu trÞ nh÷ng chøng bÖnh cña b¶n
kinh rÊt tèt.
Nh÷ng huyÖt ngò du th−êng ®−îc sö dông trong ®iÒu trÞ theo hai c¸ch:
theo t¸c dông chñ yÕu cña tõng lo¹i huyÖt vµ theo luËt ngò hµnh sinh kh¾c (xin
tham kh¶o thªm chi tiÕt trong bµi Nguyªn t¾c chän huyÖt)
HuyÖt khÝch
KhÝch cã nghÜa lµ khe hë, ý muèn diÔn ®¹t ®©y lµ nh÷ng khe n¬i m¹ch khÝ
tô tËp s©u trong c¬ thÓ. VÒ mÆt vÞ trÝ, nh÷ng khÝch huyÖt th−êng tËp trung
ph©n bè ë gi÷a kÏ g©n vµ x−¬ng.
HuyÖt khÝch còng thuéc vµo nh÷ng yÕu huyÖt cña kinh m¹ch. Mçi kinh
m¹ch trong 12 kinh chÝnh ®Òu cã mét huyÖt khÝch. Ngoµi ra mçi m¹ch ©m kiÓu,
D−¬ng kiÓu, ©m duy, D−¬ng duy còng cã mét huyÖt khÝch. Tæng céng cã 16
huyÖt khÝch vµ tÊt c¶ ®Òu n»m trªn kinh chÝnh.
HuyÖt héi (b¸t héi huyÖt)
HuyÖt héi lµ nh÷ng huyÖt cã t¸c dông ch÷a bÖnh tèt cho nh÷ng tæ chøc
(theo §«ng y) cña c¬ thÓ. Cã 8 lo¹i tæ chøc trong c¬ thÓ: t¹ng, phñ, khÝ, huyÕt,
x−¬ng, tñy, g©n, m¹ch. V× thÕ cã tªn chung lµ t¸m héi huyÖt (b¸t héi huyÖt).
T¸m huyÖt héi ®Òu n»m trªn kinh chÝnh vµ m¹ch Nh©m.
Giao héi huyÖt
Lµ n¬i nh÷ng ®−êng kinh vµ m¹ch (2 hoÆc nhiÒu h¬n) gÆp nhau. HiÖn t¹i,
trong c¸c s¸ch ch©m cøu cã tæng céng 94 giao héi huyÖt ®−îc liÖt kª. Nh÷ng giao
héi huyÖt ®Òu n»m trªn kinh chÝnh vµ 2 m¹ch Nh©m, §èc.
§Æc tÝnh cña nh÷ng huyÖt giao héi lµ ®Ó ch÷a cïng lóc nh÷ng bÖnh cña tÊt
c¶ nh÷ng kinh m¹ch cã liªn quan (ch©m mét huyÖt mµ cã t¸c dông trªn nhiÒu
kinh m¹ch).
2. HuyÖt n»m ngoµi ®−êng kinh (huyÖt ngoµi kinh - ngo¹i kú huyÖt)
§−îc nh÷ng nhµ ch©m cøu xÕp vµo nhãm huyÖt ngoµi kinh lµ nh÷ng huyÖt
kh«ng thuéc vµo 12 kinh chÝnh. Mét c¸ch tæng qu¸t, huyÖt ngoµi kinh th−êng
n»m bªn ngoµi c¸c ®−êng kinh. Tuy nhiªn còng cã mét sè huyÖt, dï n»m trªn
®−êng tuÇn hoµn cña kinh m¹ch chÝnh, song kh«ng ph¶i lµ huyÖt cña kinh
m¹ch Êy, nh− huyÖt Ên ®−êng n»m ngay trªn m¹ch §èc, nh−ng kh«ng ph¶i
huyÖt cña m¹ch §èc
139
