Bµi 13
§IÖN CH©M
MôC TIªU
1. §Þnh nghÜa vµ nªu ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p ®iÖn ch©m.
2. LiÖt kª ®−îc tªn cña 4 nhãm ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ ®iÖn vµ 2 h×nh thøc ®iÖn
ch©m hiÖn nay.
3. Tr×nh bµy ®−îc t¸c dông sinh lý cña dßng ®iÖn mét chiÒu ®Òu.
Nªu ®Çy ®ñ nh÷ng chØ ®Þnh cña dßng ®iÖn mét chiÒu ®Òu.
4. Tr×nh bµy ®−îc t¸c dông sinh lý cña dßng ®iÖn xung tÇn sè thÊp, ®iÖn thÕ thÊp.
5. Tr×nh bµy ®−îc thø tù cña qu¸ tr×nh ®iÒu trÞ b»ng ®iÖn ch©m.
6. Tr×nh bµy ®−îc viÖc chän huyÖt ®Ó th«ng ®iÖn trong ®iÖn ch©m.
7. Tr×nh bµy vµ gi¶i thÝch ®−îc viÖc chän dßng ®iÖn, chän cùc ®iÖn trong ®iÒu trÞ
b»ng ®iÖn ch©m.
I. §¹I C−¬NG
A. §ÞNH NGHÜA
§iÖn ch©m lµ ph−¬ng ph¸p dïng mét dßng ®iÖn nhÊt ®Þnh t¸c ®éng lªn c¸c
huyÖt ch©m cøu ®Ó phßng vµ ch÷a bÖnh. Dßng ®iÖn ®−îc t¸c ®éng lªn huyÖt qua
kim ch©m, hoÆc qua c¸c ®iÖn cùc nhá ®Æt lªn da vïng huyÖt.
B. §ÆC §IÓM CHUNG CñA §IÖN CH©M
§©y lµ ph−¬ng ph¸p kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a ph−¬ng ph¸p ch÷a bÖnh b»ng
ch©m cøu (cña YHCT) víi ph−¬ng ph¸p ch÷a bÖnh b»ng dßng ®iÖn (cña YHH§).
Do ®ã ph−¬ng ph¸p ®iÖn ch©m cã ®Æc ®iÓm:
− Sö dông t¸c dông ch÷a bÖnh cña huyÖt vÞ, kinh l¹c.
− Sö dông t¸c dông ®iÒu trÞ cña dßng ®iÖn.
Muèn ph¸t huy ®Çy ®ñ hiÖu qu¶ cña ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ ®iÖn trªn huyÖt
nhÊt thiÕt ph¶i vËn dông nghiªm chØnh häc thuyÕt kinh l¹c nãi riªng vµ nh÷ng
lý luËn ®«ng y nãi chung. §ång thêi ph¶i cã hiÓu biÕt ®Çy ®ñ vµ vËn dông chÆt
chÏ nh÷ng t¸c dông sinh lý, bÖnh lý cña c¸c lo¹i dßng ®iÖn.
260
Trong ®iÒu trÞ b»ng ph−¬ng ph¸p ®iÖn ch©m, chØ míi dïng phæ cËp dßng
®iÖn mét chiÒu vµ dßng xung ®iÖn.
II. C¬ Së Lý LUËN CñA PH−¬NG PH¸P §IÖN CH©M THEO YHH§
A. NH÷NG PH−¬NG PH¸P §IÒU TRÞ §IÖN TRªN HUYÖT
HiÖn nay cã 4 nhãm ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ ®iÖn:
1. §iÖn tr−êng tÜnh ®iÖn vµ ion khÝ.
2. Dßng ®iÖn mét chiÒu ®Òu.
3. C¸c dßng ®iÖn xung tÇn sè thÊp, ®iÖn thÕ thÊp.
4. C¸c dßng ®iÖn cao tÇn.
B. DßNG §IÖN mét CHIÒu §ÒU
1. T¸c dông sinh lý cña dßng ®iÖn mét chiÒu ®Òu
− G©y báng n¬i ®Æt ®iÖn cùc (hiÖn t−îng ®iÖn ph©n dÞch thÓ tæ chøc).
− G©y gi·n m¹ch, tuÇn hoµn t¹i chç n¬i ®Æt ®iÖn cùc (nÕu lo¹i bá t¸c dông
g©y báng b»ng c¸ch ®Öm nhiÒu líp v¶i d−íi c¸c ®iÖn cùc).
− G©y t×nh tr¹ng mÉn c¶m t¨ng, tr−¬ng lùc c¬ t¨ng t¹i cùc ©m.
− G©y t×nh tr¹ng gi¶m c¶m gi¸c, gi¶m tr−¬ng lùc c¬, gi¶m ®au, gi¶m co th¾t
t¹i cùc d−¬ng.
− T¨ng tuÇn hoµn m¸u, t¨ng dinh d−ìng chuyÓn hãa cña c¸c c¬ quan tæ chøc
n»m gi÷a c¸c ®iÖn cùc.
− C¸c c¬ quan ë xa chç ®Æt ®iÖn cùc nh−ng cã liªn hÖ vÒ mÆt tiÕt ®o¹n thÇn
kinh còng ®ång thêi bÞ ¶nh h−ëng.
− Toµn th©n: t¸c dông an thÇn, t¹o c¶m gi¸c khoan kho¸i dÔ chÞu (khi ng−êi
bÖnh ®ang cã t×nh tr¹ng h−ng phÊn) vµ ng−îc l¹i, nã sÏ t¹o mét t¸c dông
t¨ng tr−¬ng lùc thÇn kinh c¬ (khi ng−êi bÖnh ®ang suy nh−îc).
2. ChØ ®Þnh cña dßng ®iÖn mét chiÒu ®Òu
1. T¨ng c−êng ®iÒu hßa ho¹t ®éng thÇn kinh thùc vËt vµ c¸c qu¸ tr×nh ho¹t
®éng thÇn kinh cao cÊp trong suy nh−îc thÇn kinh, mÊt ngñ.....
2. T¨ng c−êng tuÇn hoµn dinh d−ìng ë mét bé phËn hoÆc mét t¹ng phñ ë
s©u (trùc tiÕp hoÆc qua trung gian tiÕt ®o¹n thÇn kinh).
3. §−a thuèc vµo c¬ thÓ b»ng hiÖn t−îng ®iÖn ph©n thuèc.
4. Dïng t¸c dông g©y báng t¹i ®iÖn cùc ©m ®Ó ®èt c¸c ch©n l«ng mi xiªu vÑo,
nèt ruåi....
261
3. Nh÷ng ®Æc ®iÓm khi øng dông dßng ®iÖn mét chiÒu ®Òu trong ®iÖn ch©m
− Dßng ®iÖn ®−îc ®−a trùc tiÕp tíi ngay c¸c tæ chøc tÕ bµo cña c¬ thÓ, ®Æc
biÖt n¬i Êy ®−îc gäi lµ huyÖt, n¬i “mÉn c¶m ®Æc biÖt” (®iÖn trë da thÊp).
− Do hiÖn t−îng báng x¶y ra däc phÇn th©n kim ®©m vµo tæ chøc vÉn tån t¹i
mét thêi gian sau ®ã (hµng tuÇn) nªn cã t¸c dông kÝch thÝch tiÕp tôc t¹i
huyÖt sau ®ã. Ch©m mét lÇn cã t¸c dông 5 - 7 ngµy.
− Gi¶m ®au, gi¶m co th¾t t¹i cùc d−¬ng, t¸c dông h−ng phÊn, t¨ng tr−¬ng
lùc c¬ t¹i cùc ©m.
− Tæng hîp tÊt c¶ c¸c ®Æc ®iÓm trªn, ®iÖn ch©m vµ dßng diÖn mét chiÒu ®Òu
th−êng dïng trong c¸c bÖnh m¹n tÝnh.
Chó ý: do viÖc ®iÖn ph©n lµm mßn kim cho nªn cÇn chó ý kiÓm tra kim
th−êng xuyªn, tr¸nh t×nh tr¹ng g·y kim.
C. C¸C DßNG §IÖN XUNG TÇN Sè THÊP, §IÖN THÕ THÊP
1. T¸c dông sinh lý cña c¸c dßng ®iÖn xung
− T¸c dông kÝch thÝch: nhê vµo sù lªn xuèng cña c−êng ®é xung (®é dèc lªn
xuèng cµng dùng ®øng bao nhiªu th× kÝch thÝch cµng m¹nh).
− T¸c dông øc chÕ c¶m gi¸c vµ gi¶m tr−¬ng lùc c¬: t¸c dông nµy ®Õn nhanh
khi tÇn sè xung lín h¬n 60Hz. TÇn sè g©y øc chÕ tèt nhÊt lµ 100 - 150Hz.
Tõ nh÷ng t¸c dông chung nhÊt nªu trªn, do ®Æc ®iÓm vÒ h×nh thÓ, c−êng
®é vµ tÇn sè xung cña c¸c dßng ®iÖn xung mµ:
+ Dßng Faradic (xung gai nhän, Hz: 100): chñ yÕu t¸c dông kÝch thÝch
m¹nh. Tuy nhiªn nÕu dïng l©u th× g©y øc chÕ.
+ Dßng Leduc (xung h×nh ch÷ nhËt, Hz: 100 - 1000): tïy tÇn sè, thêi gian
xung, thêi gian nghØ mµ cã t¸c dông h−ng phÊn hay øc chÕ m¹nh h¬n.
+ Dßng Lapicque (xung h×nh l−ìi cµy, ®é dèc lªn xuèng thoai tho¶i): øng
dông tèt víi nh÷ng tr−êng hîp c¬ vµ thÇn kinh ®· bÞ th−¬ng tæn.
+ Dßng Bernard (xung h×nh sin; 50 - 100Hz): øng dông tèt cho nh÷ng tr−êng
hîp c¬ vµ thÇn kinh bÞ th−¬ng tæn. Tuy nhiªn dßng 50Hz cã t¸c dông kÝch
thÝch tréi h¬n, dßng 100Hz cã t¸c dông øc chÕ tréi h¬n. T¸c dông ®iÖn
ph©n cña dßng Bernard còng m¹nh.
+ Dßng giao thoa thùc tÕ cã tÇn sè tõ 10 - 100Hz ph¸t sinh ra trong tæ
chøc ë s©u: nã chØ t¸c dông ®Õn nh÷ng bé phËn ë s©u, kh«ng t¸c dông
trªn c¶m gi¸c bÒ mÆt da nªn cã thÓ t¨ng c−êng ®é ®Õn møc g©y co c¬ ë
s©u mµ bÖnh nh©n cã thÓ chÞu ®−îc dÔ dµng. T¸c dông øc chÕ hay h−ng
phÊn tïy tÇn sè.
262
2. Nh÷ng chØ ®Þnh chÝnh cña dßng ®iÖn xung
− KÝch thÝch c¸c c¬ b¹i liÖt.
− Chèng ®au.
− T¨ng c−êng tuÇn hoµn ngo¹i vi, khi cã hiÖn t−îng co th¾t m¹ch, phï nÒ,
sung huyÕt tÜnh m¹ch...
C¬ së lý luËn cña ®iÖn ch©m
- §iÖn ch©m cã ®Æc ®iÓm võa sö dông t¸c dông ch÷a bÖnh cña huyÖt vÞ, kinh l¹c, võa sö
dông t¸c dông ®iÒu trÞ cña dßng ®iÖn.
- Trong 4 ph−¬ng ph¸p sö dông ®iÖn ®iÒu trÞ th× cã 2 ph−¬ng ph¸p phèi hîp ®−îc víi ch©m
cøu, gåm dßng ®iÖn mét chiÒu ®Òu vµ c¸c dßng ®iÖn xung tÇn sè thÊp, ®iÖn thÕ thÊp.
- Nh÷ng t¸c dông sinh lý cña dßng ®iÖn mét chiÒu ®Òu ®−îc sö dông trong ®iÖn ch©m:
+ Gi¶m ®au, gi¶m co th¾t t¹i cùc d−¬ng; g©y h−ng phÊn, t¨ng tr−¬ng lùc c¬ t¹i cùc ©m.
+ T¨ng tuÇn hoµn m¸u, t¨ng dinh d−ìng chuyÓn hãa cña c¸c c¬ quan tæ chøc n»m gi÷a
c¸c ®iÖn cùc.
+ KÐo dµi t¸c dông trÞ liÖu: ch©m mét lÇn cã t¸c dông 5 - 7 ngµy (do hiÖn t−îng báng x¶y ra
däc phÇn th©n kim ®©m vµo tæ chøc).
+ Th−êng dïng ®iÒu trÞ bÖnh m¹n tÝnh.
- Nh÷ng t¸c dông sinh lý cña dßng ®iÖn xung ®−îc sö dông trong ®iÖn ch©m:
+ T¸c dông kÝch thÝch: ®é dèc xung cµng dùng ®øng bao nhiªu th× kÝch thÝch cµng m¹nh.
+ T¸c dông øc chÕ c¶m gi¸c vµ gi¶m tr−¬ng lùc c¬: liªn quan ®Õn yÕu tè tÇn sè xung. TÇn
sè g©y øc chÕ tèt nhÊt lµ 100-150Hz.
+ Th−êng dïng ®iÒu trÞ ®au nhøc, phôc håi vËn ®éng, viªm nhiÔm.
III. Kü THUËT §IÒU TRÞ §IÖN TRªN HUYÖT
A. C¸C C¸CH §IÒU TRÞ §IÖN TRªN HUYÖT
1. Dïng kim dÉn ®iÖn vµo huyÖt
− C¸ch thùc hiÖn: sau khi ch©m kim vµo huyÖt theo ®óng thñ thuËt cÇn
ch©m, cho cùc ®iÖn tiÕp xóc víi kim ®Ó kim dÉn ®iÖn vµo th¼ng tæ chøc.
− §Æc ®iÓm:
− Dßng ®iÖn ®−îc kim dÉn trùc tiÕp tíi c¸c tæ chøc tÕ bµo cña c¬ thÓ.
+ Dßng ®iÖn ®−îc kÝch thÝch vµo nh÷ng chç gäi lµ huyÖt (n¬i cã kh¶ n¨ng
tiÕp nhËn c¸c kÝch thÝch tõ bªn ngoµi ®Ó ch÷a bÖnh (YHCT), n¬i cã mét
mÉn c¶m ®Æc biÖt (YHH§)).
+ DiÖn tÝch cña cùc ®iÖn tiÕp xóc víi c¬ thÓ hÕt søc nhá (0,1 - 0,5cm2), mËt
®é ®iÖn trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch trë nªn cao. ChÝnh v× thÕ mµ chØ ®−a
vµo huyÖt mét c«ng suÊt ®iÖn hÕt søc nhá còng vÉn g©y ra mét t¸c dông
kÝch thÝch m¹nh.
263
+ Khi dïng dßng diÖn mét chiÒu ®Òu, tæ chøc quanh kim sÏ bÞ báng hãa
häc (dï rÊt nhá). Sau khi rót kim, ¶nh h−ëng cña báng vÉn cßn tån t¹i
mét thêi gian vµ trë thµnh mét kÝch thÝch th−êng xuyªn ®èi víi huyÖt.
Nhê vËy kho¶ng c¸ch 2 lÇn ch©m cho mét huyÖt cã thÓ kÐo dµi ra rÊt
hîp víi ®iÒu trÞ bÖnh m¹n tÝnh.
2. Dïng cùc ®iÖn nhá ®−a ®iÖn qua da vµo huyÖt
− C¸ch thùc hiÖn: ®Æt nh÷ng ®iÖn cùc (th−êng lµ nh÷ng b¶n dÑt) lªn mÆt da
t¹i nh÷ng huyÖt. Cè ®Þnh ®iÖn cùc lªn mÆt da víi nh÷ng b¨ng dÝnh (hiÖn
nay ®· s¶n xuÊt nh÷ng ®iÖn cùc d¸n ®−îc trªn mÆt da). Nèi víi c¸c ®iÖn
cùc cña m¸y ®iÖn ch©m.
− §Æc ®iÓm:
+ Kh¸c víi ®iÖn ch©m c¸ch 1: kh«ng lµm bÖnh nh©n ®au hay khã chÞu.
KÕt qu¶ kh«ng nhanh vµ th−êng ®−îc ®¸nh gi¸ lµ kh«ng b»ng c¸ch 1.
+ Kh¸c víi lý liÖu ph¸p: dßng ®iÖn chØ ®−a vµo mét diÖn hÑp (chØ ®−a vµo
c¸c huyÖt thÝch øng), dßng ®iÖn cho vµo nhá nh−ng vÉn cã ®−îc nh÷ng
t¸c dông t¹i chç vµ toµn th©n mong muèn.
B. C¸CH TIÕN HµNH CH©M §IÖN
1. Chän huyÖt
ChÈn ®o¸n x¸c ®Þnh nguyªn nh©n bÖnh theo y häc hiÖn ®¹i vµ y häc cæ
truyÒn, ®Ò ra ph−¬ng ph¸p ch÷a bÖnh, chän huyÖt tiÕn hµnh ch©m kim (gièng
nh− ch©m kim th−êng quy).
Trong giai ®o¹n nµy yÕu tè cÇn quan t©m lµ viÖc chän huyÖt ®Ó kÝch thÝch
®iÖn. Chän huyÖt ®Ó ch©m th−êng cã nhiÒu, song kh«ng ph¶i tÊt c¶ ®Òu ph¶i
®−îc kÝch thÝch ®iÖn míi tèt. Nguyªn t¾c lín trong ®iÒu trÞ ®iÖn lµ dßng ®iÖn
ph¶i ®i qua n¬i cÇn ®iÒu trÞ hay cùc ®iÖn ph¶i ®Æt trªn vïng da cã cïng tiÕt
®o¹n thÇn kinh víi n¬i cÇn ®iÒu trÞ. Do ®ã chØ cho ®iÖn kÝch thÝch lªn huyÖt khi
nµo yªu cÇu cña ch©m cøu vµ cña ®iÒu trÞ ®iÖn phï hîp víi nhau.
ViÖc chän huyÖt kÝch thÝch ®iÖn cã thÓ thùc hiÖn nh− sau:
− §èi víi ®au nhøc, viªm nhiÔm:
+ HuyÖt c¬ b¶n lµ a thÞ.
+ HuyÖt thø 2 cã thÓ ®−îc chän theo mét trong nh÷ng c¸ch sau:
• ë phÝa ®èi diÖn sao cho dßng ®iÖn ®i qua ®−îc n¬i ®au.
• ë trªn ®−êng kinh ®i qua n¬i ®au.
• Lµ huyÖt cã t¸c dông ®èi víi bÖnh vµ cã cïng tiÕt ®o¹n thÇn kinh víi
vïng ®au cÇn ®iÒu trÞ (vÝ dô: ®au ngùc chän a thÞ vµ néi quan).
264