ĐẠI HỌC HUẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ
--------
BÀI GIẢNG
KINH TẾ CÔNG CỘNG
Người thực hiện: Th.s Dư Anh Thơ
Huế, tháng 5 năm 2023
Mục lục
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ VAI TRÒ CỦA CHÍNH PHỦ TRONG NỀN KINH TẾ
THỊ TRƯỜNG VÀ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU CỦA MÔN HỌC KINH TẾ CÔNG
CỘNG ...................................................................................................................................... 1
1. Chính phủ trong nền kinh tế thị trường. .......................................................................... 1
1.1. Quá trình phát triển nhận thức về vai trò của Chính phủ ......................................... 1
1.2. Sự thay đổi vai trò Chính phủ trong quá trình phát triển ......................................... 4
1.3. Chính phủ và khu vực công cộng ............................................................................ 5
1.4. Các giai đoạn phát triển của khu vực công ở Việt Nam. ......................................... 6
1.5. Chính phủ trong vòng tuần hoàn kinh tế. ................................................................ 8
2. Cơ sở khách quan cho sự can thiệp của Chính phủ vào nền kinh tế. ....................................... 11
2.1. Kinh tế học phúc lợi và các tiêu chuẩn về hiệu quả sử dụng nguồn lực................ 11
2.2. Định lý cơ bản của Kinh tế học phúc lợi. .............................................................. 15
2.3. Thất bại thị trường - cơ sở để Chính phủ can thiệp vào nền kinh tế ................................ 16
2.4. Những cơ sở khác cho sự can thiệp của Chính phủ vào nền kinh tế. ............................... 18
3. Chức năng, nguyên tắc và những hạn chế trong sự can thiệp của Chính phủ vào nền
kinh tế thị trường........................................................................................................... 19
3.1. Chức năng của Chính phủ. ..................................................................................... 19
3.2. Nguyên tắc cơ bản cho sự can thiệp của Chính phủ vào nền kinh tế thị trường ... 20
3.3. Những hạn chế của Chính phủ khi can thiệp. ........................................................ 20
4. Đối tượng, nội dung và phương pháp nghiên cứu môn học. ......................................... 21
4.1. Đối tượng nghiên cứu của môn học. ...................................................................... 21
4.2. Nội dung nghiên cứu môn học. .............................................................................. 23
4.3. Phương pháp luận nghiên cứu. .............................................................................. 23
BÀI TẬP VÀ CÂU HỎI ................................................................................................. 24
PHỤ LỤC CHƯƠNG 1 .................................................................................................. 26
CHƯƠNG 2: CHÍNH PHỦ VỚI VAI TRÒ PHÂN BỔ LẠI NGUỒN LỰC NHẰM
NÂNG CAO HIỆU QUẢ KINH TẾ ..................................................................................... 32
1. Độc quyền ..................................................................................................................... 32
1.1. Độc quyền thường. ................................................................................................. 32
1.2. Độc quyền tự nhiên. ............................................................................................... 35
2. Ngoại ứng ...................................................................................................................... 37
2.1. Khái niệm và đặc điểm. ......................................................................................... 37
2.2. Ngoại ứng tiêu cực. ................................................................................................ 38
2.3. Ngoại ứng tích cực. ................................................................................................ 43
3. Hàng hoá công cộng ...................................................................................................... 45
3.1. Khái niệm và thuộc tính cơ bản của hàng hoá công cộng. .................................... 45
3.2. Đường cầu tổng hợp của hàng hóa công cộng và hàng hóa cá nhân ..................... 47
3.3. Cung cấp hàng hoá công cộng. .............................................................................. 53
3.4. Cung cấp công cộng hàng hoá cá nhân. ................................................................. 57
4. Thông tin không đối xứng ............................................................................................. 59
4.1. Tính phi hiệu quả của thị trường do thông tin không đối xứng. ............................ 60
4.2. Nguyên nhân gây ra hiện tượng thông tin không đối xứng. .................................. 60
4.3. Mức độ nghiêm trọng của thất bại về thông tin không đối xứng với các loại hàng
hoá. ................................................................................................................................ 62
4.4. Các giải pháp khắc phục thông tin không đối xứng. .............................................. 62
BÀI TẬP VÀ CÂU HỎI ................................................................................................... 64
CHƯƠNG 3: CHÍNH PHỦ VỚI VAI TRÒ PHÂN PHỐI LẠI THU NHẬP NHẰM ĐẢM
BẢO CÔNG BẰNG XÃ HỘI ............................................................................................... 72
1. Công bằng xã hội trong phân phối thu nhập. ................................................................ 72
1.1. Khái niệm công bằng. ............................................................................................ 72
1.2. Thước đo mức độ bất bình đẳng trong phân phối thu nhập. .................................. 72
1.3. Nguyên nhân gây ra sự bất bình đẳng trong phân phối thu nhập...................................... 78
1.4. Lý do can thiệp của chính phủ nhằm đảm bảo công bằng xã hội. ................................ 78
2. Các lý thuyết về phân phối lại thu nhập. ....................................................................... 79
2.1. Thuyết vị lợi. .......................................................................................................... 80
2.2. Quan điểm bình quân đồng đều. ............................................................................ 82
2.3. Thuyết cực đai thấp nhất (thuyết Rawls). .............................................................. 82
2.4. Các quan điểm không dựa trên độ thoả dụng cá nhân. .......................................... 84
3. Quan hệ giữa hiệu quả kinh tế và công bằng xã hội. .................................................... 85
3.1. Quan điểm cho rằng hiệu quả và công bằng có mâu thuẫn. .................................. 85
3.2. Quan điểm cho rằng hiệu quả và công bằng không nhất thiết phải có mâu thuẫn. 86
3.3. Quan hệ giữa hiệu quả và công bằng trong thực tế. .............................................. 86
4. Đói nghèo và giải pháp xoá đói giảm nghèo. ................................................................ 87
4.1. Quan niệm về đói nghèo và thước đo đói nghèo. .................................................. 87
4.2. Tình hình đói nghèo ở Việt Nam và định hướng chính sách xóa đói giảm nghèo. 92
BÀI TẬP VÀ CÂU HỎI ................................................................................................... 95
CHƯƠNG 4: CHÍNH PHỦ VỚI VAI TRÒ ĐỊNH HƯỚNG KINH TẾ VĨ MÔ TRONG
ĐIỀU KIỆN TOÀN CẦU HOÁ. ........................................................................................... 98
1. Chính phủ với vai trò ổn định kinh tế vĩ mô trong điều kiện nền kinh tế đóng ............ 98
1.1. Chính sách tài khoá. ............................................................................................... 98
1.2. Chính sách tiền tệ. ................................................................................................ 100
1.3. Kết hợp chính sách tài khoá và tiền tệ để ổn định kinh tế vĩ mô.................................... 101
2. Chính sách ổn định kinh tế vĩ mô của Chính phủ trong điều kiện toàn cầu hoá. ........ 105
2.1. Tác động toàn cầu hoá đến sự ổn định của nền kinh tế. ...................................... 105
2.2. Chính sách ổn định kinh tế vĩ mô trong điều kiện toàn cầu hoá. ......................... 108
3. Chính phủ Việt Nam với việc sử dụng chính sách tài khoá, tiền tệ để ổn định kinh tế vĩ
mô trong điều kiện hội nhập. ...................................................................................... 113
3.1. Thời kỳ từ khi bắt đầu đổi mới đến trước khủng hoảng châu Á (1986 - 1996). . 113
3.2. Thời kỳ sau khủng hoảng tài chính - tiền tệ châu Á đến nay (1998 - nay).......... 113
CHƯƠNG 5: LỰA CHỌN CÔNG CỘNG ......................................................................... 116
1. Lợi ích của lựa chọn công cộng. ................................................................................. 116
1.1. Khái niệm lựa chọn công cộng. ........................................................................... 116
1.2. Lợi ích của lựa chọn công cộng. .......................................................................... 116
2. Lựa chọn công cộng trong cơ chế biểu quyết trực tiếp. .............................................. 118
2.1. Các nguyên tắc lựa chọn công cộng. ................................................................... 118
2.2. Các phiên bản của nguyên tắc biểu quyết theo đa số. ......................................... 121
2.3. Định lý bất khả thi của Arrow. ............................................................................ 122
3. Lựa chọn công cộng trong cơ chế biểu quyết đại diện................................................ 123
3.1. Những hạn chế của một chính phủ đại diện......................................................... 123
3.2. Những khó khăn trong quản lý cơ quan hành chính Nhà nư ớc. ......................... 126
BÀI TẬP VÀ CÂU HỎI ................................................................................................. 128
CHƯƠNG 6: CÁC CÔNG CỤ CHÍNH SÁCH CAN THIỆP CHỦ YẾU CỦA CHÍNH
PHỦ TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ................................................................... 129
1. Nhóm công cụ chính sách và quy định pháp lý .......................................................... 129
1.1. Quy định khung. .................................................................................................. 129
1.2. Các quy định kiểm soát trực tiếp. ........................................................................ 130
2. Nhóm công cụ chính sách tạo cơ chế thúc đẩy thị trường .......................................... 135
2.1. Tự do hoá thị trường. ........................................................................................... 135
2.2. Hỗ trợ sự hình thành thị trường. .......................................................................... 136
2.3. Mô phỏng thị trường. ........................................................................................... 137
3. Nhóm công cụ chính sách điều tiết bằng thuế và trợ cấp ............................................ 138
3.1. Thuế. .................................................................................................................... 138
3.2. Trợ cấp. ................................................................................................................ 143
4. Nhóm công cụ chính sách sử dụng khu vực kinh tế Nhà nước tham gia cung ứng
hàng hoá dịch vụ ......................................................................................................... 147
4.1. Chính phủ cung ứng trực tiếp. ............................................................................. 147
4.2. Chính phủ cung ứng gián tiếp. ............................................................................. 149
5. Nhóm công cụ chính sách về bảo hiểm và giảm nhẹ nguy cơ tổn thương ...................................... 150
5.1. Bảo hiểm. ............................................................................................................. 150
5.2. Giảm nhẹ nguy cơ tổn thương. ............................................................................ 151
BÀI TẬP VÀ CÂU HỎI ................................................................................................. 153
Bài giảng: Kinh tế công cộng
Trang 1
CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN VỀ VAI TRÒ CỦA CHÍNH PHỦ TRONG NỀN KINH
TẾ THỊ TRƯỜNG VÀ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU CỦA MÔN
HỌC KINH TẾ CÔNG CỘNG
Mục tiêu của chương:
Sau khi học xong chương này, sinh viên cần nắm vững các vấn đề chính sau:
• Chính phủ là gì và nhận thức về Chính phủ đã thay đổi qua thời gian như thế nào?
• Sự có mặt của Chính phủ trong vòng tuần hoàn kinh tế đã làm thay đổi tính chất
của các giao dịch trong nền kinh tế ra sao?
• Vì sao bàn tay vô hình của thị trường không phải lúc nào cũng tạo ra được những
kết quả mong muốn cho xã hội?
• Chức năng của Chính phủ khi can thiệp vào nền kinh tế là gì? Sự can thiệp đó của
Chính phủ có phải liều thuốc chữa bách bệnh hay không? Nếu không thì Chính phủ
thường gặp những hạn chế gì và làm thế nào để khắc phục những hạn chế đó?
• Đối tượng và nhiệm vụ nghiên cứu của môn học Kinh tế Công cộng là gì? Để giải
quyết nhiệm vụ đó, môn học sử dụng phương pháp nghiên cứu nào?
1. Chính phủ trong nền kinh tế thị trường.
1.1. Quá trình phát triển nhận thức về vai trò của Chính phủ.
1.1.1. Khái niệm về Chính phủ:
Tất cả chúng ta nếu đã sống trong cộng đồng thì đều có một mối quan hệ thường
xuyên, gắn bó chặt chẽ và tương tác qua lại với hệ thống các cơ quan, tổ chức nhà
nước mà chúng ta quen gọi là khu vực công cộng. Một bộ máy đứng đầu và chịu trách
nhiệm điều hành hoạt động của khu vực công cộng được gọi chung là Chính phủ. Tùy
vào góc độ xem xét của người nghiên cứu mà khái niệm Chính phủ được hiểu khác
nhau. Trong môn học Kinh tế công cộng, chúng ta chỉ xem xét vai trò điều tiết kinh tế
của Chính phủ nên Chính phủ được hiểu như sau:
- Chính phủ: Là một tổ chức được thiết lập để thực thi những quyền lực nhất
định, điều tiết hành vi của các cá nhân sống trong xã hội nhằm phục vụ cho lợi ích
chung của xã hội đó và tài trợ cho việc cung cấp những hàng hoá, dịch vụ thiết yếu mà
xã hội đó có nhu cầu.
Ví dụ: Các hệ thống đường giao thông (đặc biệt ở vùng sâu, vùng xa) nếu để tư
nhân xây dựng thì chất lượng tốt nhưng chi phí họ bỏ ra rất lớn, với mục tiêu bù đắp
được chi phí và có lãi thì họ sẽ không đầu tư buộc Chính phủ phải đầu tư; Chính phủ