Bài giảng: Tài chí nh nhà nước
Biên soạn: ThS.Nguyễn Tấn Minh
1
BÀI GIẢNG
TÀI CHÍNH NHÀ NƯỚC
ThS. Nguyễn Tấn Minh
Bài giảng: Tài chí nh nhà nước
Biên soạn: ThS.Nguyễn Tấn Minh
2
Tiền tệ
Chính ph
ủ
Các doanh
ng
hi
ệp
và tổ chức khác
H
ộ gia đ
(cá nhân)
Th
ị tr
ư
ờng
HH-DVvà YTSX
Th
ị tr
ư
ờng
chứng khoán
Th
ị tr
ư
ờng
Tiền tệ, ngoại hối
CHƯƠNG 1
NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ TÀI CH ÍNH NHÀ NƯỚC
1.1. Khái niệm và đặc điểm của tài chính Nhà nước
1.1.1. Khái niệm Tài chính Nhà nước
Trong thực tiễn đời sống xã hội, hoạt động tài chính thể hiện ra như là các hiện
tượng thu, chi bằng tiền - sự vận động của các nguồn tài chính - gắn liền với việc tạo lập
hoặc sử dụng các quỹ tiền tệ nhất định.
Các quỹ tiền tệ Quỹ tiền tệ của các hộ gia đình; quỹ tiền tệ của các doanh nghiệp;
quỹ tiền tệ của các tổ chức bảo hiểm , tín dụng; quỹ tiền tệ của Nhà nước … Quỹ tiền tệ
của Nhà nước là một bộ phận của hệ thống của các quỹ tiền tệ trong nền kinh tế và có mối
quan hệ hữu cơ với quỹ tiền tệ khác đi liền với mối quan hệ ràng buộc phụ thuộc giữa các
chủ thể kinh tế - xã hội trong khi tham gia phân phối các nguồn tài chính.
Các quỹ tiền tệ của Nhà nước là tổng số các nguồn lực tài chính đã được tập trung
vào trong tay Nhà nước, thuộc quyền nắm giữ của Nhà nước và được Nhà nước sử dụng
cho việc thực hiện các sứ mệnh xã hội của mình.
Tài chính Nhà nước là tổng thể các hoạt động thu, chi bằng tiền do Nhà nước tiến
hành trong quá trình tạo lập và s ử dụng các quỹ tiền tệ của Nhà nước nhằm phục vụ các
chức năng kinh tế - xã hội của Nhà nước. Tài chính Nhà nước phản ánh hệ thống các quan
hệ kinh tế giữa Nhà nước với các chủ thể khác trong xã hội nảy sinh trong quá trình Nhà
nước tham gia phân phối các nguồn tài chính.
Bài giảng: Tài chí nh nhà nước
Biên soạn: ThS.Nguyễn Tấn Minh
3
Chính phủ
Chính ph
ủ
khác
Các doanh hi
ệp
và tổ chức khác
H
ộ gia đ
(cá nhân)
Th
ị tr
ư
ờng
HH-DVvà YTSX
T
h
ị tr
ư
ờng
chứng khoán
Th
ị tr
ư
ờng
Tiền tệ, ngoại hối
1.1.2. Đặc điểm của tài chính Nhà nước
- Tài chính Nhà nước thuộc sở hữu Nhà nước, do đó, Nhà nước là chủ thể duy nhất quyết
định việc sử dụng các quỹ tiền tệ của Nhà nước.
- Tài chính Nhà nước nguồn hình thành từ thu nhập của tài chính Nhà nước. Việc hình
thành thu nhập của tài chính Nhà nước mà đại diện tiêu biểu là ngân sách nhà nước có các
đặc điểm chủ yếu là:
Thứ nhất, Thu nhập của tài chính Nhà nước có thể được lấy từ nhiều nguồn khác
nhau, cả trong nước và ngoài nước; từ nhiều lĩnh vực hoạt động khác nhau, cả sản
xuất, lưu thông và phân phối, nhưng nét đặc trưng là luôn gắn chặt với kết quả của
hoạt động kinh tế trong nước và sự vận động của các phạm trù giá trị khác như: giá
cả, thu nhập, lãi suất…
Thứ hai, Thu nhập của tài chính Nhà nước có thể được lấy về bằng nhiều hình thức
và phương pháp khác nhau, có bắt buộc và tự nguyện, có hoàn trả và không hoàn
trả, ngang giá và không ngang giá… nhưng, nét đặc trưng là luôn gắn liền với
quyền lực chính trị của Nhà nước, thể hiện tính cưỡng chế bằng hệ thống luật lệ do
Nhà nước quy định và mang tính không hoàn trả là chủ yếu.
- Đặc điểm về tính hiệu quả của chi tiêu tài chính Nhà nước. Thông thường việc đánh
giá hiệu quả hoạt động tài chính Nhà nước dựa vào hai tiêu thức cơ bản: kết quả đạt
được và chi phí bỏ ra. Kết quả ở đây được hiểu bao gồm: kết quả kinh tế và kết quả xã
hội, kết quả trực tiếp và kết quả gián tiếp.
- Đặc điểm về phạm vi hoạt động của tài chính Nhà nước. Thông qua quá trình phân
phối các nguồn tài chính, tài chính Nhà nước có khả năng động viên, tập trung một
phần nguồn tài chính quốc gia vào tay Nhà nước từ mọi lĩnh vực hoạt động, từ mọi chủ
thể kinh tế xã hội; đồng thời, bằng việc sử dụng các quỹ tiền tệ của Nhà nước, tài chính
Bài giảng: Tài chí nh nhà nước
Biên soạn: ThS.Nguyễn Tấn Minh
4
Nhà nước có khả năng tác động tới mọi lĩnh vực hoạt động kinh tế - xã hội, đạt tới
những mục tiêu đã định.
1.2. Chức năng của tài chính Nhà nước
1.2.1. Tích tụ nguồn vốn
Tập trung các nguồn vốn từ các chủ thể thừa vốn sau đó phân phối lại cho các chủ
thể thiếu vốn. Quá trình kể trên, Nhà nước là chủ thể tích tụ vốn với tư cách là người có
quyền lực chính trị, hoặc là người có quyền sở hữu, hoặc là nguời có quyền sử dụng các
nguồn tài chính và các nguồn lực tài chính thuộc quyền chi phối của Nhà nước chính.
Bằng các chính sách kinh tế vĩ mô như chính sách tài chính, tiền tệ, ngoại
hối…nhằm ổn định kinh tế chính trị xã hội.
1.2.2. Phân phối vốn
Chức năng phân phối và tái phân phối thu nhập của tài chính Nhà nước là khả năng
khách quan của TCNN mà nhờ vào đó tài chính Nhà nước được sử dụng vào việc phân
phối và phân phối lại các nguồn tài chính trong xã hội nhằm thực hiện mục tiêu công bằng
xã hội trong phân phối và hưởng thụ kết quả của sản xuất xã hội.
Trong chức năng này, chủ thể phân phối là Nhà nước chủ yếu trên tư cách là người
có quyền lực chính trị, còn đối tượng phân phối là các nguồn tài chính đã thuộc sở hữu nhà
nước hoặc đang là thu nhập của các pháp nhân và thể nhân trong xã hội mà Nhà nước tham
gia điều tiết.
Trong việc điều tiết thu nhập, thu thuế là biện pháp chủ yếu. Thông qua các thứ thuế
gián thu để điều tiết tương đối giá cả của các loại hàng hoá, từ đó điều tiết sự phân phối
các yếu tố sản xuất của các chủ thể kinh tế. Thông qua thuế thu nhập doanh nghiệp để điều
tiết lợi nhuận của doanh nghiệp. Thông qua thuế thu nhập cá nhân để điều tiết thu nhập lao
động và thu nhập phi lao động của cá nhân (thu nhập về tài sản, tiền cho thuê, lợi tức…).
Thông qua công cụ thuế, các thu nhập cao được điều tiết bớt một phần và được tập trung
vào Ngân sách Nhà nước.
Do đó, một sự tính toán cân nhắc trong chính sách phân phối và tái phân phối thu
nhập để có thể đạt tới mục tiêu công bằng trên cơ sở đảm bảo tính hiệu quả kinh tế của sự
phân phối và ít ảnh hưởng nhất tới mục tiêu hiệu quả là điều có ý nghĩa đặc biệt quan trọng
nhằm sử dụng tài chính Nhà nước làm công cụ thực hiện các mục tiêu kinh tế vĩ mô.
1.2.3. Kiểm tra điều chỉnh và kiểm soát
Chức năng điều chỉnh và kiểm soát của tài chính Nhà nước là khả năng khách quan
của tài chính Nhà nước để có thể thực hiện việc điều chỉnh lại quá trình phân phối các
nguồn lực tài chính và xem xét lại tính đúng đắn, tính hợp lý của các quá trình phân phối
đó trong mọi lĩnh vực khác nhau của nền kinh tế quốc dân. Phạm vi điều chỉnh và kiểm
soát của tài chính Nhà nước là rất rộng rãi, nó bao trùm mọ i lĩnh vực kinh tế - xã hội trong
suốt quá trình diễn ra các hoạt động phân phối các nguồn tài chính để tạo lập và sử dụng
các quỹ tiền tệ.
Nội dung của kiểm soát - kiểm tra quá trình vận động của các nguồn tài chính là:
kiểm tra việc khai thác, phân bổ và sử dụng các nguồn lực tài chính; Kiểm tra tính cân đối,
Bài giảng: Tài chí nh nhà nước
Biên soạn: ThS.Nguyễn Tấn Minh
5
tính hợp lý của việc phân bổ và kiểm tra tính tiết kiệm, tính hiệu quả của việc sử dụng
chúng. Còn nội dung của điều chỉnh quá trình vận động của các nguồn tài chính là: điều
chỉnh về mặt tổng lượng của nguồn tài chính nhằm đạt tới cân đối về mặt tổng lượng cung
cấp vốn và tổng lượng nhu cầu vốn; điều tiết cơ cấu và mối quan hệ tỷ lệ giữa các mặt
trong phân bổ các nguồn tài chính như: quan hệ tỷ lệ giữa tích luỹ với tiêu dùng, giữa tiêu
dùng xã hội với tiêu dùng cá nhân, giữa trung ương với địa phương, giữa các ngành…
1.3. Hệ thống tài chính Nhà nước
1.3.1. Khái niệm
Hệ thống Tài chính Nhà nước là tổng thể các hoạt động tài chính gắn liền với việc
tạo lập hoặc sử dụng các quỹ tiền tệ của Nhà nước và cơ cấu tổ chức của bộ máy Nhà nước
nhằm phục vụ và thực hiện các chức năng, nhiệm vụ về kinh tế - xã hội mà Nhà nước đảm
nhận.
1.3.2. Phân loại tài chính Nhà nước
1.3.2.1. Theo sở hữu
Tài chính chung của Nhà nước
Tài chính chung của Nhà nước tồn tại và hoạt động gắn liền với việc tạo lập và sử
dụng các quỹ tiền tệ chung của Nhà nước nhằm phục vụ cho hoạt động của bộ máy Nhà
nước và thực hiện các chức năng kinh tế xã hội của Nhà nước. Theo tính chất của các quỹ
tiền tệ, tài chính chung của Nhà nước bao gồm các bộ phận: Ngân sách Nhà nước và các
quỹ tài chính Nhà nước ngoài Ngân sách Nhà nước
Chủ thể trực tiếp quản lý Ngân sách Nhà nước là Nhà nước (Chính phủ TWvà chính
quyền địa phương các cấp) thông qua các cơ quan chức năng của Nhà nước (cơ quan tài
chính, Kho bạc nhà nước...).
Tài chính của các cơ quan hành chính Nhà nước
Bộ máy Nhà nước ở Việt Nam được tổ chức bao gồm 3 hệ thống: Các cơ quan lập
pháp, các cơ quan hành pháp và các cơ quan tư pháp từ trung ương đến địa phương. Các cơ
quan hành chính thuộc bộ phận thứ 2 trong hệ thống kể trên.
Các cơ quan hành chính nhà nước có nhiệm vụ cung cấp các dịch vụ công cộng cho
xã hội. Các cơ quan này được phép thu một số khoản thu về phí và lệ phí nhưng số thu đó
là không đáng kể. Do đó, nguồn tài chính đảm bảo cho các cơ quan hành chính hoạt động
gần như do Ngân sách Nhà nước cấp toàn bộ. Nguồn tài chính ở đây được sử dụng để duy
trì sự tồn tại của bộ máy Nhà nước và thực hiện các nghiệp vụ hành chính, cung cấp các
dịch vụ công cộng thuộc chức năng của cơ quan.
Chủ thể trực tiếp quản lý tài chính các cơ quan hành chính Nhà nước là các cơ quan
hành chính Nhà nước.
Tài chính của các đơn vị sự nghiệp Nhà nước
Các đơn vị sự nghiệp Nhà nước là các đơn vị thực hiện cung cấp các dịch vụ xã hội
công cộng và các dịch vụ nhằm duy trì sự hoạt động bình thường của các ngành kinh tế
quốc dân. Hoạt động của các đơn vị này không nhằm mục tiêu lơi nhuận mà chủ yếu mang