®¹i häc quèc gia hµ néi
tr−êng ®¹i häc khoa häc tù nhiªn
B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi ®éc lËp cÊp nhµ n−íc
Nghiªn cøu quy tr×nh chiÕt t¸ch ent-kauran
ditecpenoit cã t¸c dông chèng ung th−
vµ chèng viªm tõ c©y khæ s©m b¾c bé
M· sè §T§L-2005/05
Chñ nhiÖm ®Ò tµi: gs, tskh. phan tèng s¬n
6761
24/3/2008
hµ néi - 2007
Lêi më ®Çu
C©y khæ s©m B¾c Bé (Croton tonkinensis Gagnep., Euphorbiaceae) mäc
hoang vµ ®−îc trång kh¾p n¬i ë c¸c tØnh phÝa B¾c n−íc ta. C©y dÔ trång vµ sau
mét thêi gian ng¾n ®· cã thÓ thu h¸i lÊy nguyªn liÖu. C©y khæ s©m B¾c Bé
®−îc dïng phæ biÕn trong y häc d©n gian cña ViÖt Nam. L¸ c©y khæ s©m B¾c
Bé dïng ch÷a ung nhät, lë loÐt, viªm mòi, ®au bông, tiªu hãa kÐm, lþ, vµ
viªm loÐt d¹ dµy - t¸ trµng.
KÕt qu¶ cña c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu gÇn ®©y ®· ph¸t hiÖn sù cã mÆt
cña nhiÒu ent-kauran ditecpenoit trong c©y khæ s©m B¾c Bé, trong sè ®ã cã
nhiÒu hîp chÊt míi vµ cã nh÷ng ho¹t tÝnh sinh häc rÊt ®¸ng quan t©m, nh−
ho¹t tÝnh ®éc h¹i tÕ bµo ung th−, t¸c dông øc chÕ sù ho¹t hãa nh©n tè phiªn m·
NF-кB, t¸c dông øc chÕ enzym nitric oxide synthase (iNOS). Ho¹t chÊt ent-
kauran ditecpenoit chñ yÕu cña l¸ c©y khæ s©m B¾c Bé lµ ent-7β-hydroxy-15-
oxokaur-16-en-18-yl axetat (1).
§Ò tµi nghiªn cøu Khoa häc vµ Ph¸t triÓn C«ng nghÖ ®éc lËp cÊp Nhµ
n−íc “Nghiªn cøu quy tr×nh chiÕt t¸ch ent-kauran ditecpenoit cã t¸c dông
chèng ung th− vµ chèng viªm tõ c©y khæ s©m B¾c Bé (Croton tonkinensis
Gagnep., Euphorbiaceae)”, M· sè: §T§L-2005/05, cã c¸c môc tiªu:
- X©y dùng quy tr×nh chiÕt t¸ch ent-kauran ditecpenoit cã t¸c dông
chèng ung th− vµ chèng viªm tõ c©y khæ s©m B¾c Bé;
- Thö ®é an toµn cña ho¹t chÊt chiÕt t¸ch ®−îc;
- Chøng minh t¸c dông chèng ung th− vµ chèng viªm thùc nghiÖm cña
ho¹t chÊt chiÕt t¸ch ®−îc.
C¸c néi dung nghiªn cøu ®−îc x¸c ®Þnh cho §Ò tµi §T§L-2005/05 lµ:
2
1. X©y dùng quy tr×nh æn ®Þnh chiÕt t¸ch ent-kauran ditecpenoit cã t¸c
dông chèng ung th− vµ chèng viªm ë quy m« Phßng thÝ nghiÖm;
2. Ph©n lËp ho¹t chÊt 1 vµ ChÕ phÈm CT-2005 giµu ho¹t chÊt 1 cã t¸c
dông diÖt tÕ bµo ung th− dïng lµm chuÈn ®èi chøng trong kiÓm nghiÖm;
3. Thö ®é an toµn cña ChÕ phÈm CT-2005;
4. Kh¶o s¸t ho¹t tÝnh kh¸ng u trùc tiÕp cña ChÕ phÈm CT-2005 trªn mét
sè dßng tÕ bµo ung th− ng−êi nu«i cÊy in vitro;
5. Nghiªn cøu t¸c dông cña ChÕ phÈm CT-2005 ®Õn h¹n chÕ sù ph¸t triÓn
ung th− sarcoma 180 trªn ®éng vËt thùc nghiÖm;
6. Nghiªn cøu t¸c dông chèng viªm cña ChÕ phÈm CT-2005 ë sóc vËt
thùc nghiÖm.
Ch−¬ng 1
3
TæNG QUAN
1.1 C¸c hîp chÊt thiªn nhiªn tõ thùc vËt trong liÖu ph¸p chèng bÖnh ung
th− vµ chèng viªm
Theo thèng kª, bÖnh ung th− hiÖn lµ nguyªn nh©n chÝnh thø hai g©y tö
vong ë c¸c n−íc ph¸t triÓn. ë Mü mçi n¨m cã kho¶ng 500.000 ng−êi chÕt do
ung th− [1]. ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn bÖnh ung th− còng ®ang trë thµnh phæ
biÕn. Theo ®¸nh gi¸ cña DiÔn ®µn Y tÕ ch©u ¸ ®−îc tæ chøc t¹i Singapore
trung tuÇn th¸ng 4 n¨m 2007 th× ë ch©u lôc nµy c¨n bÖnh ung th− t¨ng vät
trong Ýt n¨m gÇn ®©y; riªng n¨m 2002, 3,5 triÖu ca ung th− ®· ®−îc ph¸t hiÖn
t¹i c¸c n−íc ch©u ¸ [2]. Theo −íc tÝnh cña C¬ quan nghiªn cøu ung th− quèc
tÕ th× ë ViÖt Nam n¨m 1990 cã 52.700 ca ung th− míi vµ 37.000 ng−êi chÕt
do c¨n bÖnh nµy [3].
§· cã nhiÒu tiÕn bé trong viÖc chÈn ®o¸n sím vµ ®iÒu trÞ ung th−. Vµo
®Çu thÕ kû hai m−¬i, Ýt bÖnh nh©n ung th− sèng sãt ®−îc. Vµo nh÷ng n¨m
1930 d−íi mét trong n¨m bÖnh nh©n ung th− cßn sèng n¨m n¨m sau khi chÈn
®o¸n ra bÖnh. Vµo nh÷ng n¨m 1940, con sè nµy ®· ®¹t mét trong bèn, vµo
nh÷ng n¨m 1960 mét trong ba, vµ vµo kho¶ng 1990 lµ gÇn 50% [1].
MÆc dÇu ®· cã nhiÒu liÖu ph¸p míi ®−îc ph¸t triÓn, phÉu thuËt, bøc x¹
liÖu ph¸p (x¹ trÞ) vµ hãa liÖu ph¸p ®−îc dïng riªng biÖt hoÆc trong sù phèi hîp
vÉn lµ c¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ ung th− cã hiÖu qu¶ [1].
C¸c bÖnh viªm vµ tù miÔn, bao gåm c¶ viªm khíp d¹ng thÊp, c¸c bÖnh
viªm ruét, ®a x¬ cøng, bÖnh v¶y nÕn vµ suyÔn, ®ang ®Æt ra cho c¸c nhµ nghiªn
cøu ph¸t triÓn thuèc ch÷a bÖnh nh÷ng th¸ch thøc to lín. Nh÷ng bÖnh nµy hiÖn
®−îc ®iÒu trÞ b»ng c¸c thuèc chèng viªm non-steroid (NSAIDs), c¸c
corticosteroit vµ methotrexat, c¸c thuèc nµy cã t¸c dông h¹n chÕ vµ/hoÆc kh«ng
®ñ an toµn [4]. Mét cuéc ch¹y ®ua ®ang diÔn ra nh»m t¹o ra c¸c thÕ hÖ míi c¸c
4
thuèc chèng viªm cã hiÖu qu¶ cao, an toµn vµ ®em l¹i nhiÒu lîi nhuËn, vµ bæ
sung hoÆc thay thÕ c¸c liÖu ph¸p hiÖn ®−îc ¸p dông.
C¸c hîp chÊt thiªn nhiªn lu«n cã vai trß chÝnh trong viÖc ph¸t hiÖn vµ
ph¸t triÓn c¸c d−îc phÈm míi [5-11]. Gi¸ trÞ cña nhiÒu hîp chÊt thiªn nhiªn cã
ho¹t tÝnh sinh häc kh«ng chØ ë c«ng dông trùc tiÕp cña chóng lµm thuèc ch÷a
bÖnh, mµ cßn v× chóng cã thÓ dïng lµm c¸c nguyªn mÉu hoÆc c¸c cÊu tróc dÉn
®−êng cho sù ph¸t hiÖn vµ ph¸t triÓn c¸c d−îc phÈm míi. Thùc vËt bËc cao
lu«n lµ mét träng t©m ®Æc biÖt quan träng trong nghiªn cøu c¸c hîp chÊt thiªn
nhiªn cã ho¹t tÝnh sinh häc do sù ®a d¹ng sinh häc - vµ v× thÕ sù ®a d¹ng ho¸
häc - cña chóng.
Còng nh− trong lÜnh vùc thuèc chèng HIV, nhiÒu thuèc chèng bÖnh ung
th− hiÖn ®ang ®−îc sö dông trong liÖu ph¸p hãa häc hoÆc ®−îc thu nhËn mét
c¸ch trùc tiÕp tõ c¸c s¶n phÈm thiªn nhiªn hoÆc lµ c¸c chÊt ®−îc tæng hîp dùa
trªn c¸c mÉu hîp chÊt thiªn nhiªn [1, 7, 8, 12-19]. C¸c t¸c nh©n chèng ung th−
b¾t nguån tõ thiªn nhiªn (thùc vËt, vi sinh vËt, sinh vËt biÓn) còng ®ang cho ta
c¬ héi to lín ®Ó ®¸nh gi¸ kh«ng nh÷ng c¸c líp hîp chÊt hãa häc chèng ung
th− hoµn toµn míi, mµ l¹i cßn c¸c c¬ chÕ t¸c dông míi.
NhiÒu hîp chÊt cã nguån gèc thùc vËt hiÖn ®ang ®−îc sö dông cã hiÖu
qu¶ trong ®iÒu trÞ ung th−. Mét trong c¸c thÝ dô ®¸ng kÓ nhÊt lµ nhãm c¸c
Vinca ancaloit ®−îc ph©n lËp tõ c©y dõa c¹n (Catharanthus roseus). Trong sè
bèn ancaloit cña c©y dõa c¹n thÓ hiÖn ho¹t tÝnh chèng bÖnh b¹ch cÇu trªn
chuét chØ cã vincristin vµ vinblastin ®−îc sö dông ®Ó ®iÒu trÞ ung th− trªn
ng−êi. C¸c hîp chÊt nµy ®· chøng tá cã hiÖu qu¶ trong ®iÒu trÞ c¸c bÖnh b¹ch
cÇu, c¸c u b¹ch huyÕt, vµ mét sè carcinoma. C¸c Vinca ancaloit ph¸ vì c©n
b»ng tubulin/microtubule, do liªn kÕt víi c¸c Vinca ancaloit mµ c¸c dime
tubulin kh«ng thÓ tËp hîp ®Ó t¹o thµnh c¸c microtubule.
N
N
N
N
OH
H
OCOCH3
H3COOC
H3CO
HO COOCH3
R
H