Bênh học thủy sản tập 1 part 3

Chia sẻ: Asg Ahsva | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

97
lượt xem 24
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nhiệt độ n−ớc không những ảnh h−ởng trực tiếp đến ký sinh trùng ký sinh trên cơ thể động vật thuỷ sản mà còn ảnh h−ởng đến vật chủ trung gian, vật chủ cuối cùng và điều kiện môi truờng. Mỗi giống loài ký sinh trùng có thể sống, phát triển ở nhiệt độ n−ớc thích ứng. Nhiệt độ quá cao hay quá thấp đều không phát triển đ−ợc ví dụ: sán lá đơn chủ 16 móc Dactylogyrus vastator ở nhiệt độ 24-260C sau khi tr−ởng thành 4-5 ngày sẽ thành thục và đẻ trứng, 3-4 ngày phôi phát triển...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bênh học thủy sản tập 1 part 3

20 Bïi Quang TÒ ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é n−íc ®Õn ký sinh trïng: NhiÖt ®é n−íc kh«ng nh÷ng ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n mµ cßn ¶nh h−ëng ®Õn vËt chñ trung gian, vËt chñ cuèi cïng vµ ®iÒu kiÖn m«i truêng. Mçi gièng loµi ký sinh trïng cã thÓ sèng, ph¸t triÓn ë nhiÖt ®é n−íc thÝch øng. NhiÖt ®é qu¸ cao hay qu¸ thÊp ®Òu kh«ng ph¸t triÓn ®−îc vÝ dô: s¸n l¸ ®¬n chñ 16 mãc Dactylogyrus vastator ë nhiÖt ®é 24-260C sau khi tr−ëng thµnh 4-5 ngµy sÏ thµnh thôc vµ ®Î trøng, 3-4 ngµy ph«i ph¸t triÓn tû lÖ në 80- 90%, nh−ng s¸n l¸ ®¬n chñ 16 mãc loµi Dactylogyrus extensus thÝch hîp ë nhiÖt ®é 15 0c, nÕu nhiÖt ®é cao tû lÖ në cña trøng sÏ rÊt thÊp. Ký sinh trïng Trichodina ph¸t triÓn m¹nh vµo cuèi xu©n ®Çu mïa hÌ, nhiÖt ®é n−íc trªn 30 0C c−êng ®é vµ tû lÖ nhiÔm cña c¸ ®èi víi ký sinh trïng Trichodina gi¶m râ rÖt. Ký sinh trïng má neo Lernaea th−êng gÆp ký sinh trªn c¸ vµo mïa vô ®«ng xu©n hoÆc ®Çu mïa hÌ khi nhiÖt ®é cao Ýt b¾t gÆp chóng ký sinh. Giun trßn Philometra carassii ký sinh trªn c¸ mïa xu©n ®¹t sè l−îng cao nhÊt nh−ng qua mïa thu, mïa hÌ th× tr¸i l¹i. §Æc ®iÓm cña thuû vùc ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng: Thuû vùc tù nhiªn, thuû vùc nu«i ®éng vËt thuû s¶n do cã diÖn tÝch ®é s©u, ®é bÐo kh¸c nhau nªn ®· ¶nh h−ëng ®Õn thµnh phÇn sè l−îng vµ c−êng ®é nhiÔm cña ký sinh trïng. Trong c¸c thuû vùc tù nhiªn sè loµi ký sinh trïng phong phó h¬n trong c¸c ao nu«i c¸ do khu hÖ c¸, khu hÖ ®éng vËt lµ vËt chñ trung gian, vËt chñ cuèi cïng còng ®a d¹ng h¬n, mÆt kh¸c thuû vùc ao th−êng xuyªn ®−îc tÈy dän, diÖt t¹p, tiªu ®éc, ®ång thêi nu«i trong thêi gian ng¾n. Tuy thÕ t«m, c¸ nu«i trong ao mËt ®é dµy cã bãn ph©n vµ cho ¨n nªn m«i tr−êng n−íc bÈn h¬n lµm cho ký sinh trïng ký sinh trªn t«m, c¸ ph¸t triÓn thuËn lîi vµ dÔ l©y lan nªn gièng loµi Ýt nh−ng c−êng ®é vµ tû lÖ nhiÔm cña ký sinh trïng trªn t«m, c¸ cao h¬n c¸c thuû vùc mÆt n−íc lín. 2. BÖnh lý. 2.1. Sù ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña bÖnh: 2.1.1. §Þnh nghÜa c¬ thÓ sinh vËt bÞ bÖnh: C¬ thÓ sinh vËt bÞ bÖnh lµ hiÖn t−îng rèi lo¹n tr¹ng th¸i sèng b×nh th−êng cña c¬ thÓ khi cã nguyªn nh©n g©y bÖnh t¸c ®éng. Lóc nµy c¬ thÓ mÊt ®i sù th¨ng b»ng, kh¶ n¨ng thÝch nghi víi m«i tr−êng gi¶m vµ cã biÓu hiÖn triÖu chøng bÖnh. Lóc quan s¸t c¬ thÓ sinh vËt cã bÞ bÖnh hay kh«ng cÇn ph¶i xem xÐt ®iÒu kiÖn m«i tr−êng ch¼ng h¹n mïa ®«ng trong mét sè thuû vùc nhiÖt ®é h¹ thÊp c¸ n»m yªn ë ®¸y hay Èn nÊp n¬i kÝn kh«ng b¾t måi ®ã lµ hiÖn t−îng b×nh th−êng, cßn c¸c mïa kh¸c thêi tiÕt Êm ¸p c¸ kh«ng ¨n lµ triÖu chøng bÞ bÖnh. Hay ®Þnh nghÜa mét c¸ch kh¸c bÖnh lµ sù ph¶n øng cña c¬ thÓ sinh vËt víi sù biÕn ®æi xÊu cña m«i tr−êng ngo¹i c¶nh, c¬ thÓ nµo thÝch nghi th× tån t¹i, kh«ng thÝch nghi th× m¾c bÖnh vµ chÕt. §éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh do nhiÒu nguyªn nh©n cña m«i tr−êng g©y ra vµ sù ph¶n øng cña c¬ thÓ c¸, c¸c yÕu tè nµy t¸c dông t−¬ng hç lÉn nhau d−íi ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. 2.1.2. Nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn ph¸t sinh ra bÖnh. N¾m v÷ng nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn ph¸t sinh bÖnh ®Ó hiÓu râ b¶n chÊt cña bÖnh vµ ®Ó cã biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh cã hiÖu qu¶. 2.1.2.1. Nguyªn nh©n. T¸c dông kÝch thÝch g©y bÖnh cho c¬ thÓ sinh vËt: C¬ thÓ sinh vËt sèng trong m«i tr−êng chÞu t¸c ®éng v« sè kÝch thÝch, ®a sè c¸c yÕu tè nµy kh«ng cã h¹i l¹i rÊt cÇn ®Ó duy tr× sù sèng cho sinh vËt nh− nhiÖt ®é n−íc, pH, «xy,... nh−ng do t¸c ®éng bëi c−êng ®é qu¸
21 BÖnh häc thñy s¶n m¹nh, thêi gian qu¸ dµi hoÆc yÕu tè ®ã kh«ng cã lîi víi b¶n th©n sinh vËt. C¸c kÝch thÝch vÒ c¬ giíi, kÝch thÝch vËt lý, kÝch thÝch ho¸ häc vµ c¸c kÝch thÝch do sinh vËt g©y ra. Nguyªn nh©n g©y bÖnh dÔ dµng thÊy, phæ biÕn nhÊt g©y t¸c h¹i m¹nh mÏ lµ yÕu tè sinh vËt (mÇm bÖnh). Sinh vËt t¸c ®éng ®Õn c¸, t«m d−íi h×nh thøc ký sinh ë c¸c tÕ bµo tæ chøc c¬ quan g©y bÖnh cho c¸, t«m. YÕu tè sinh vËt cã thÓ t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn c¸, t«m. Sinh vËt cã thÓ t¸c ®éng gi¸n tiÕp ®Õn m«i tr−êng cña c¸, t«m råi tõ ®ã cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng cña c¸, t«m nh− mét sè lo¹i t¶o Microcystis, Gymnodinium g©y ®éc cho c¸, t«m. Do thiÕu c¸c chÊt c¬ thÓ cÇn: Trong qu¸ tr×nh sèng c¬ thÓ vµ m«i tr−êng cã sù liªn hÖ mËt thiÕt, cã t¸c dông qua l¹i, c¸c chÊt c¬ thÓ cÇn kh«ng cã hoÆc kh«ng ®ñ lµm cho c¬ thÓ biÕn ®æi thËm chÝ cã thÓ chÕt nh− bÖnh thiÕu dinh d−ìng. C¨n cø vµo møc ®é cã thÓ chia lµm 2 lo¹i: - Do kh«ng cã hoÆc thiÕu c¸c chÊt rÊt cÇn ®Ó duy tr× c¬ thÓ sèng, c¬ thÓ c¸, t«m sÏ cã sù biÕn ®æi rÊt nhanh chãng thËm chÝ cã thÓ lµm cho c¸, t«m chÕt ®ét ngét nh− oxy, nhiÖt ®é n−íc... - Do thiÕu mét sè chÊt hoÆc do ®iÒu kiÖn sèng lóc ®Çu c¬ thÓ sinh vËt ch−a cã biÕn ®æi râ nh−ng cø kÐo dµi liªn tôc th× sÏ lµm cho qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ trë ng¹i, ho¹t ®éng cña c¸c hÖ men bÞ rèi lo¹n c¬ thÓ kh«ng ph¸t triÓn ®−îc vµ ph¸t sinh ra bÖnh nh− thiÕu chÊt ®¹m, mì, ®−êng, vitamin, chÊt kho¸ng.vv...NÕu trong thøc ¨n cña c¸, t«m thiÕu Canxi vµ Photpho th× lµm cho c¸, t«m bÞ bÖnh cßi x−¬ng, cong th©n, dÞ h×nh, mÒm vá,..., ngoµi ra cßn ¶nh h−ëng ®Õn men tiªu ho¸. Do b¶n th©n c¬ thÓ sinh vËt cã sù thay ®æi dÉn ®Õn bÞ bÖnh: Cã mét sè chÊt vµ mét sè t¸c dông kÝch thÝch trong ®iÒu kiÖn b×nh th−êng lµ yÕu tè cÇn thiÕt ®Ó ®¸p øng nhu cÇu c¬ thÓ ph¸t triÓn b×nh th−êng nh−ng do c¬ thÓ sinh vËt cã sù thay ®æi hoÆc mét sè tæ chøc c¬ quan cã bÖnh lý c¸c yÕu tè ®ã trë thµnh nguyªn nh©n g©y bÖnh. 2.1.2.2. §iÒu kiÖn ®Ó ph¸t sinh bÖnh. C¬ thÓ sinh vËt ph¸t sinh ra bÖnh kh«ng nh÷ng chØ do nguyªn nh©n nhÊt ®Þnh mµ cÇn cã ®iÒu kiÖn thÝch hîp. Do ®iÒu kiÖn kh¸c nhau mµ nguyªn nh©n g©y bÖnh cã lµm cho c¬ thÓ sinh vËt ph¸t sinh ra bÖnh hay kh«ng. §iÒu kiÖn g©y bÖnh bao gåm b¶n th©n c¬ thÓ sinh vËt vµ ®iÒu kiÖn m«i tr−êng. C¬ thÓ sinh vËt nh− tuæi, t×nh tr¹ng søc khoÎ, ®ùc c¸i...qua theo dâi trong mét ao nu«i c¸ thÞt cã nhiÒu loµi c¸ nh−ng loµi gi¸p x¸c Sinergasilus polycolpus Yin 1956 ký sinh trªn mang c¸ mÌ, c¸ tr¾m lµ ®iÒu kiÖn ®Ó ký sinh trïng Sinergasilus polycolpus g©y bÖnh. Ký sinh trïng má neo Lernaea polycolpus Yu 1938 ký sinh trªn da, trªn miÖng c¸ mÌ, Lernaea ctenopharyngodontis Yin 1960 ký sinh trªn da c¸ tr¾m cá ®Òu bÞ nhiÔm nh− vËy, cã Êu trïng cña gièng Lernaea tån t¹i nh−ng kh«ng cã ®èi t−îng c¸ thÝch hîp nh− c¸ mÌ hoÆc c¸ tr¾m th× bÖnh kh«ng x¶y ra. §iÒu kiÖn m«i tr−êng nh− khÝ hËu, chÊt n−íc t×nh h×nh nu«i d−ìng khu hÖ sinh vËt ¶nh h−ëng ®Õn nguyªn nh©n g©y bÖnh. PhÇn lín c¸c bÖnh vi sinh vËt ph¸t triÓn m¹nh trong ®iÒu kiÖn m«i tr−êng nu«i c¸, t«m bÞ « nhiÔm, c¸c bÖnh do nguyªn sinh ®éng vËt g©y ra th−êng ë ao −¬ng nu«i c¸, t«m mËt ®é qu¸ dµy, thøc ¨n kh«ng ®Çy ®ñ, mùc n−íc qu¸ thÊp. C¸c loµi s¸n l¸ song chñ ph¸t triÓn vµ ký sinh trªn c¸ ph¶i nhê cã vËt chñ trung gian lµ èc Limnae vµ vËt chñ sau cïng lµ chim. Qua c¸c vÝ dô trªn chøng tá c¸ hay sinh vËt thuû s¶n kh¸c bÞ bÖnh ®Òu cã nguyªn nh©n nhÊt ®Þnh nh−ng nã kh«ng ph¶i t¸c dông c« lËp mµ d−íi ®iÒu kiÖn bªn ngoµi vµ bªn trong cña c¬ thÓ ®Ó ph¸t huy t¸c dông. Nguyªn nh©n quyÕt ®Þnh qu¸ tr×nh ph¸t sinh vµ ®Æc tÝnh c¬ b¶n
22 Bïi Quang TÒ cña bÖnh cßn ®iÒu kiÖn chØ cã t¸c dông lµm t¨ng lªn hay c¶n trë cho qu¸ tr×nh ph¸t sinh ph¸t triÓn cña bÖnh, ®iÒu kiÖn ¶nh h−ëng ®Õn nguyªn nh©n. Nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn kh¸i niÖm nµy còng chØ t−¬ng ®èi cã khi cïng mét nh©n tè nh−ng lóc nµy lµ nguyªn nh©n lóc kh¸c lµ ®iÒu kiÖn vÝ dô kh«ng ®ñ thøc ¨n c¸, t«m chÕt ®ãi hoÆc cã lóc thøc ¨n thiÕu c¸, t«m bÞ ®ãi. 2.1.3. C¸c lo¹i bÖnh: 2.1.3.1. C¨n cø nguyªn nh©n g©y bÖnh ®Ó ph©n chia c¸c lo¹i bÖnh: BÖnh do sinh vËt g©y ra: - BÖnh ký sinh: ChØ nh÷ng bÖnh do sinh vËt ký sinh g©y ra: + BÖnh vi sinh vËt do virus, vi khuÈn, nÊm, t¶o ®¬n bµo g©y ra. + BÖnh ký sinh trïng do nguyªn sinh ®éng vËt, giun s¸n, ®Øa c¸, nhuyÔn thÓ, gi¸p x¸c g©y ra. - BÖnh phi ký sinh: c¸, t«m bÞ bÖnh do sinh vËt g©y ra nh−ng kh«ng ph¶i d−íi h×nh thøc ký sinh, th−êng do t¶o lo¹i g©y ®éc cho c¸, t«m, thùc vËt, ®éng vËt h¹i c¸. BÖnh do phi sinh vËt: BÖnh g©y ra cho c¸, t«m kh«ng ph¶i do sinh vËt t¸c ®éng. - Do c¸c yÕu tè c¬ häc, ho¸ häc, vËt lý t¸c ®éng. - Do sù t¸c ®éng bëi thiÕu c¸c chÊt vµ ®iÒu kiÖn mµ c¬ thÓ c¸ cÇn nh− c¸c chÊt dinh d−ìng kh«ng ®ñ, sè l−îng thøc ¨n thiÕu... 2.1.3.2. C¨n cø t×nh h×nh nhiÔm cña bÖnh ®Ó chia. - NhiÔm ®¬n thuÇn: C¸, t«m bÞ bÖnh do mét sè gièng loµi sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ g©y ra. - NhiÔm hçn hîp: C¸, t«m bÞ bÖnh do cïng mét lóc ®ång thêi 2 hoÆc nhiÒu gièng loµi sinh vËt x©m nhËp vµo c¬ thÓ g©y ra. - NhiÔm ®Çu tiªn: Sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ c¸, t«m khoÎ m¹nh lµm ph¸t sinh ra bÖnh. - NhiÔm tiÕp tôc: C¸, t«m bÞ nhiÔm bÖnh trªn c¬ së ®· cã nhiÔm ®Çu tiªn nh− c¸ bÞ nhiÔm nÊm thuû my sau khi c¬ thÓ c¸ ®· bÞ th−¬ng. - NhiÔm t¸i ph¸t: C¸, t«m bÞ bÖnh ®· khái nh−ng kh«ng miÔn dÞch, lÇn thø 2 sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËp vµo lµm cho c¸ ph¸t sinh ra bÖnh. - NhiÔm lÆp l¹i: C¬ thÓ c¸, t«m bÞ bÖnh ®· khái nh−ng nguyªn nh©n g©y bÖnh vÉn cßn, t¹m thêi ë tr¹ng th¸i c©n b»ng gi÷a vËt chñ vµ vËt ký sinh nÕu cã sinh vËt g©y bÖnh cïng chñng lo¹i x©m nhËp vµo hoÆc søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ yÕu sÏ nhiÔm. 2.1.3.3. C¨n cø vµo triÖu chøng cña bÖnh ®Ó chia: - BÞ bÖnh tõng bé phËn (côc bé).: BÖnh x¶y ra ë c¬ quan nµo th× qu¸ tr×nh biÕn ®æi bÖnh lý chñ yÕu x¶y ra ë ®ã, ë c¸ th−êng gÆp nh− bÖnh ngoµi da, bÖnh ë mang, bÖnh ®−êng ruét, bÖnh ngoµi c¬ vµ bÖnh ë mét sè c¬ quan néi t¹ng... - BÞ bÖnh toµn th©n: Khi c¸, t«m bÞ bÖnh ¶nh h−ëng tíi toµn bé c¬ thÓ nh− c¸, t«m bÞ bÖnh tróng ®éc, bÞ ®ãi , bÞ thiÕu chÊt dinh d−ìng. Sù ph©n chia ë trªn chØ lµ t−¬ng ®èi bÊt kú ë bÖnh nµo th−êng kh«ng thÓ chØ ¶nh h−ëng côc bé cho 1 c¬ quan mµ ph¶i cã ph¶n øng cña c¬ thÓ. BÖnh toµn th©n b¾t ®Çu biÓu hiÖn ë tõng bé phËn vµ ph¸t triÓn ra dÇn toµn bé c¬ thÓ. 2.1.3.4. C¨n cø vµo tÝnh chÊt qu¸ tr×nh cña bÖnh ®Ó chia: - BÖnh cÊp tÝnh: BÖnh cÊp tÝnh cã qu¸ tr×nh ph¸t triÓn rÊt nhanh chãng chØ trong vßng mÊy ngµy ®Õn 1-2 tuÇn. C¬ thÓ bÞ bÖnh ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng biÕn ®æi nhanh chãng
23 BÖnh häc thñy s¶n thµnh bÖnh lý, cã mét sè bÖnh triÖu chøng bÖnh ch−a kÞp xuÊt hiÖn râ trªn c¬ thÓ ®· chÕt. VÝ dô nh− bÖnh trïng b¸nh xe ë mang c¸ gièng chØ trong 24-48 giê c¸ ®· chÕt hÕt; bÖnh nÊm mang cÊp tÝnh chØ cÇn 1- 3 ngµy c¸ ®· chÕt; bÖnh xuÊt huyÕt do Reovirus ë c¸ tr¾m cá, c¸ bÞ bÖnh sau 3-5 cã thÓ chÕt tíi 60-70%; bÖnh ph¸t s¸ng cña Êu trïng t«m khi ph¸t bÖnh chØ cÇn 1-2 ngµy t«m chÕt hÕt; bÖnh ®èm tr¾ng ë gi¸p x¸c sau khi ph¸t bÖnh tõ 3-10 ngµy gi¸p x¸c trong ao nu«i chÕt hÇu hÕt. - BÖnh thø cÊp tÝnh: Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña bÖnh t−¬ng ®èi dµi tõ 2-6 tuÇn, triÖu chøng chñ yÕu cña bÖnh xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn nh− bÖnh nÊm mang cÊp tÝnh, tæ chøc mang bÞ ph¸ ho¹i, mang bÞ s−ng lë loÐt, t¬ mang bÞ ®øt; bÖnh ®èm ®á ë c¸ do vi khuÈn. - BÖnh m¹n tÝnh: Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña bÖnh kÐo dµi cã khi hµng th¸ng hoÆc hµng n¨m. Nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn g©y bÖnh t¸c dông trong thêi gian dµi vµ kh«ng m·nh liÖt nh−ng còng kh«ng dÔ dµng tiªu trõ. VÝ dô nh− bÖnh nÊm mang m¹n tÝnh cña c¸ biÕn ®æi vÒ bÖnh lý rÊt nhá chØ mét sè tÕ bµo mang bÞ chÕt, mang tr¾ng ra. BÖnh MBV (Penaeus mondon Baculovirus) nhiÔm ë tÊt c¶ c¸c giai ®o¹n cña t«m só, kh«ng g©y t«m chÕt å ¹t nh−ng lµm cho t«m chËm lín vµ tû lÖ chÕt dån tÝch tíi 70%. Trong thùc tÕ ranh giíi gi÷a 3 lo¹i kh«ng râ v× gi÷a chóng cßn cã thêi kú qu¸ ®é vµ tuú ®iÒu kiÖn thay ®æi nã cã thÓ chuyÓn tõ d¹ng nµy sang d¹ng kh¸c. 2.1.3.5. C¸c thêi kú ph¸t triÓn cña bÖnh: D−íi t¸c dông cña c¸c yÕu tè g©y bÖnh, c¬ thÓ sinh vËt kh«ng ph¶i lËp tøc bÞ bÖnh mµ nã ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh. C¨n cø vµo ®Æc tr−ng ph¸t triÓn tõng giai ®o¹n cña bÖnh mµ chia lµm mÊy thêi kú: Thêi kú ñ bÖnh: Lµ thêi kú tõ khi nguyªn nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ ®Õn lóc xuÊt hiÖn triÖu chøng bÖnh ®Çu tiªn, lóc nµy ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng cña c¸ b¾t ®Çu thay ®æi. Thêi kú nµy dµi hay ng¾n kh«ng gièng nhau cã khi chØ mÊy phót nh− hiÖn t−îng tróng ®éc cã khi va× ngµy nh− c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm, cã khi l¹i mÊy th¸ng, mÊy n¨m nh− c¸c bÖnh ký sinh trïng. do nã phô thuéc vµo chñng lo¹i, sè l−îng, ph−¬ng thøc c¶m nhiÔm cña yÕu tè g©y bÖnh còng nh− søc ®Ò kh¸ng cña vËt chñ vµ ®iÒu kiÖn cña m«i tr−êng. C¬ thÓ c¸, t«m bÞ th−¬ng kh«ng cã thêi kú ñ bÖnh. Thêi kú ñ bÖnh chia ra lµm 2 giai ®o¹n: - Tõ khi t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ ®Õn sinh s¶n, ®ã lµ ®èi víi c¸c bÖnh do sinh vËt ký sinh g©y ra. - Tõ khi sinh s¶n ®Õn lóc bÞ bÖnh ®Çu tiªn. Thêi kú ñ bÖnh sinh vËt ký sinh t×m méi c¸ch tÝch luü chÊt dinh d−ìng ®Ó t¨ng cuêng c−êng ®é sinh s¶n vµ ho¹t ®éng cña nã. VÒ vËt chñ trong thêi kú nµy t¹o ra nh÷ng yÕu tè miÔn dÞch ®Ó phßng vÖ. Thêi kú ñ bÖnh nÕu c¸, t«m ®−îc ch¨m sãc cho ¨n ®Çy ®ñ, m«i tr−êng sèng s¹ch sÏ th× thêi kú nµy kÐo dµi t¸c h¹i ®Õn c¸, t«m hÇu nh− kh«ng ®¸ng kÓ. CÇn theo dâi trong qu¸ tr×nh −¬ng nu«i c¸, t«m ®Ó ph¸t hiÖn sím vµ cã biÖn ph¸p ®Ó phßng trÞ kÞp thêi trong giai ®o¹n nµy lµ tèt nhÊt. Thêi kú dù ph¸t: Lµ thêi kú chuyÓn tiÕp tõ lóc xuÊt hiÖn dÊu hiÖu bÖnh lý ®Çu tiªn ®Õn lóc bÖnh lý râ rµng. Thêi kú nµy t¸c nh©n g©y bÖnh ®· t¸c ®éng ®Õn tæ chøc c¬ quan cña c¸, t«m. Víi t¸c nh©n g©y bÖnh lµ sinh vËt thêi kú nµy chóng sinh s¶n cµng m¹nh . Thêi kú dù ph¸t th−êng ng¾n cã mét sè bÖnh triÖu chøng kh«ng thÓ hiÖn râ nh− bÖnh xuÊt huyÕt mang. Thêi ký ph¸t triÓn: Lµ thêi kú bÖnh ph¸t triÓn cao nhÊt, triÖu chøng ®iÓn h×nh cña bÖnh thÓ hiÖn râ. Qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt còng nh− h×nh th¸i cÊu t¹o cña tÕ bµo tæ chøc c¸c c¬ quan trong c¬ thÓ c¸, t«m cã sù biÕn ®æi. Thêi kú nµy nÆng nhÊt vµ th−êng g©y t¸c g¹i lín cho c¸, t«m. Trong thùc tÕ ph©n chia rµnh rät 3 thêi kú nh− trªn lµ rÊt khã, bëi nã chÞu nhiÒu yÕu tè ¶nh h−ëng vµ trong qu¸ tr×nh tiÕn triÓn cña bÖnh thay ®æi phøc t¹p.
24 Bïi Quang TÒ Thêi kú ph¸t triÓn cña bÖnh do t¸c ®éng cña nhiÒu yÕu tè nh−: nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn g©y ra bÖnh, søc ®Ò kh¸ng cña c¸, t«m vµ con ng−êi ¸p dông c¸c biÖn ph¸p phßng trÞ kÕt qu¶ bÖnh cã thÓ chuyÓn sang c¸c kÕt qu¶ sau: - BÖnh cña c¸, t«m ®−îc ch÷a khái c¬ thÓ hoµn kh«i phôc: C¸, t«m bÞ bÖnh vµo thêi kú ph¸t triÓn nh−ng nÕu ¸p dông kÞp thêi c¸c biÖn ph¸p phßng trÞ kÕt hîp víi c¸c quy tr×nh kü thuËt −¬ng nu«i th× t¸c nh©n g©y bÖnh bÞ tiªu diÖt, sau mét thêi gian c¸c dÊu hiÖu bÖnh lý dÇn dÇn mÊt ®i, c¸, t«m dÇn dÇn trë l¹i ho¹t ®éng b×nh th−êng, hiÖn t−îng c¸, t«m chÕt do bÞ bÖnh trong thuû vùc ®−îc chÊm døt. Trong thêi kú nµy cÇn quan t©m cho c¸, t«m ¨n ®ñ chÊt l−îng ®Ó søc khoÎ cña c¸, t«m ®−îc phôc håi nhanh chãng ®¶m b¶o cho c¸, t«m sinh tr−ëng b×nh th−êng. - Ch−a hoµn toµn håi phôc: T¸c nh©n g©y bÖnh cho c¸, t«m ®· bÞ tiªu diÖt nh−ng ch−a thËt triÖt ®Ó mét phÇn cßn tån t¹i trong m«i tr−êng n−íc hoÆc ë ®¸y ao. Thêi kú nµy c¸, t«m chÕt gi¶m ®i rÊt nhiÒu sè c¸ thÓ cßn sèng dÊu hiÖu bÖnh lý trªn c¬ thÓ mÊt dÇn, c¸c ho¹t ®éng cña c¸, t«m trë l¹i b×nh th−êng. Tuy vËy c¸, t«m rÊt dÔ dµng nhiÔm bÖnh trë l¹i nÕu ®iÒu kiÖn thuËn lîi nh− søc ®Ò kh¸ng cña c¸, t«m gi¶m. - Kh«ng thÓ ch÷a khái bÖnh: C¬ thÓ c¸, t«m bÞ t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp lµm cho nhiÒu tæ chøc c¬ quan bÞ huû ho¹i, søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ c¸, t«m gi¶m dÇn trong lóc ®ã t¸c nh©n g©y bÖnh l¹i ph¸t triÓn m¹nh sau mét thêi gian ®· g©y t¸c h¹i lín ®Õn c¸, t«m. Thêi gian nµy ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng cña c¸, t«m kh«ng thÓ håi phôc, c¸ ,t«m sÏ chÕt ®ét ngét hoÆc chÕt dÇn dÇn vÝ dô khi Êp trøng c¸ chÐp, ph«i ph¸t triÓn ®Õn giai ®o¹n h×nh thµnh bäc m¾t nh−ng nÕu nÊm thuû my b¸m vµo mµng trøng, toµn bé sè trøng s¾p në bÞ c¶m nhiÔm bÞ ung hÕt. 2.2. Qu¸ tr×nh c¬ b¶n cña bÖnh lý: Khi t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ g©y rèi lo¹n sù ho¹t ®éng b×nh th−êng cña c¸c c¬ quan, hiÖn t−îng rèi lo¹n Êy gäi lµ hiÖn t−îng bÖnh lý, nhiÒu bÖnh cã cïng 1 qu¸ tr×nh bÖnh lý th× gäi lµ qu¸ tr×nh c¬ b¶n cña bÖnh lý. 2.2.1. G©y rèi lo¹n sù ho¹t ®éng 1 phÇn cña hÖ thèng tuÇn hoµn: C¬ thÓ muèn duy tr× sù sèng cÇn cã bé m¸y tuÇn hoµn khoÎ m¹nh. HÖ thèng tuÇn hoµn kh«ng nh÷ng cung cÊp chÊt dinh d−ìng cho c¬ thÓ vµ th¶i c¸c chÊt cÆn b· ra ngoµi mµ khi c¬ thÓ bÞ bÖnh cßn tËp trung b¹ch cÇu vµ kh¸ng thÓ ®Ó chèng l¹i t¸c nh©n g©y bÖnh. Do ®ã c¬ thÓ bÞ bÖnh, hÖ thèng tuÇn hoµn bÞ rèi lo¹n qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt cña tÕ bµo tæ chøc bÞ trë ng¹i, søc ®Ò kh¸ng sÏ yÕu thËm chÝ cã thÓ lµm cho c¸, t«m bÞ chÕt. Sù rèi lo¹n cña hÖ thèng tuÇn hoµn chia ra lµm 2 lo¹i: Rèi lo¹n côc bé hoÆc rèi lo¹n toµn th©n. Sù rèi lo¹n 1 phÇn bé m¸y tuÇn hoµn chØ x¶y ra ë bé phËn c¸ biÖt cña c¬ thÓ nh÷ng bé phËn kh¸c kh«ng nh×n thÊy râ. Rèi lo¹n toµn bé bé m¸y tuÇn hoµn lµ lóc chøc n¨ng cña bé m¸y tuÇn hoµn kÐm t¸c dông. t¸ch biÖt sù rèi lo¹n côc bé vµ toµn phÇn cña hÖ thèng tuÇn hoµn chØ lµ t−¬ng ®èi bëi v× sù rèi lo¹n 1 phÇn hÖ thèng tuÇn hoµn lµ biÓu hiÖn côc bé cña sù rèi lo¹n toµn th©n mÆt kh¸c lóc ®Çu c¸c c¬ quan trong tim, n·o ph¸t sinh rèi lo¹n côc bé cã thÓ tiÕn tíi ph¸t triÓn rèi lo¹n c¶ hÖ thèng tuÇn hoµn do ®ã c¶ 2 lo¹i rèi lo¹n cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau lóc ®Çu bao giê còng b¾t ®Çu tõ rèi lo¹n côc bé. 2.2.1.1. Tô m¸u: BÊt kú mét tæ chøc hay mét c¬ quan nµo cña c¬ thÓ cã hµm l−îng m¸u v−ît qu¸ sè l−îng b×nh th−êng th× gäi lµ tô m¸u. HiÖn t−îng ®ã lµ do c¸c mao qu¶n, ®éng m¹ch nhá, tÜnh
25 BÖnh häc thñy s¶n m¹ch nhá në ra qu¸ nhiÒu vµ chøa ®Çy m¸u. Do nguån gèc m¸u ®−a ®Õn mµ chia ra tô m¸u ®«ng m¹ch vµ tô m¸u tÜnh m¹ch. Tô m¸u ®éng m¹ch: M¸u tõ ®éng m¹ch lín ®i vµo c¸c tæ chøc c¬ quan v−ît qua sè l−îng b×nh th−êng dÉn ®Õn tô m¸u ®éng m¹ch. Cã hiÖn t−îng nµy do ph¶n x¹ lµm cho ®éng m¹ch nhá në ra, sè l−îng mao qu¶n ho¹t ®éng còng t¨ng lªn, m¸u ch¶y nhanh, trong m¸u cã nhiÒu oxy, qua tr×nh trao ®æi chÊt cña tÕ bµo tæ chøc t¨ng nhanh do ®ã côc bé tæ chøc bÞ s−ng cã m¸u ®á t−¬i, nhiÖt ®é t¨ng lªn bÞ nãng, ë c¸, t«m hiÖn t−îng nµy kh«ng râ. Tô m¸u ®éng m¹ch kh«ng ph¶i lóc nµo còng bÖnh lý nh− lóc ¨n trong èng tiªu ho¸ cã tô m¸u ®ã lµ hiÖn t−îng trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ sinh vËt. KÕt qu¶ cña tô m¸u ®éng m¹ch quyÕt ®Þnh bëi vÞ trÝ vµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, nÕu tô m¸u qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt nh− ®ét biÕn trÞ bÖnh, viªm loÐt tô m¸u ®ã lµ ph¶n øng phßng vÖ cña c¬ thÓ. Tô m¸u ®éng m¹ch nghiªm träng lµ lµm cho l−îng m¸u ë bé phËn kh¸ gi¶m ®ét ngét g©y ra ¶nh h−ëng xÊu, cã lóc x¶y ra ch¶y m¸u kh«ng vì c·ng nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng. Tô m¸u m·n tÝnh cã thÓ lµm cho v¸ch m¹ch m¸u cña c¬ thÓ dµy h¬n, thêi gian tô m¸u cña tæ chøc kh«ng kÐo dµi th× møc ®é ¶nh h−ëng kh«ng nguy hiÓm. Tô m¸u tÜnh m¹ch: M¸u sau khi ®· tiÕn hµnh trao ®æi chÊt ch¶y vÒ tÜnh m¹ch lín qu¸ Ýt m¸u tÝch tô l¹i trong c¸c mao qu¶n vµ tÜnh m¹ch nhá qu¸ nhiÒu th× gäi lµ tô m¸u tÜnh m¹ch, khi tÜnh m¹ch tô m¸u, m¸u ch¶y chËm, qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n, nhiÖt ®é h¹ thÊp, «xy trong m¸u gi¶m, c¬ n¨ng ho¹t ®éng cña c¸c tæ chøc c¬ quan yÕu. Sau khi tô m¸u tÜnh m¹ch tÝnh thÈm thÊu cña v¸ch m¹ch m¸u t¨ng lªn lµm ph¸t sinh ra hiÖn t−îng phï vµ tÝch n−íc trong tæ chøc. Nguyªn nh©n chñ yÕu dÉn ®Õn tô m¸u tÜnh m¹ch lµ do m¸u trë ra bÞ trë ng¹i, cã thÓ v× tÜnh m¹ch bÞ ®Ì nÐn, m¹ch m¸u bÞ t¾c. NÕu tô m¸u tÜnh m¹ch nÆng, trong m¸u cã nhiÒu chÊt ®éc cã khi cßn thiÕu «xy vµ , thiÕu chÊt dinh d−ìng lµm cho chøc n¨ng ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan bÞ rèi lo¹n. 2.2.1.2. ThiÕu m¸u: Lóc l−îng m¸u cña c¬ thÓ gi¶m hoÆc sè l−îng hång huyÕt cÇu Ýt ®i so víi b×nh th−êng g©y ra hiÖn t−îng thiÕu m¸u, mét c¬ quan hay tæ chøc nµo ®ã cña c¬ thÓ bÞ thiÕu m¸u th× gäi lµ thiÕu m¸u côc bé. Bé phËn thiÕu m¸u nhiÖt ®é h¹ thÊp, mµu s¾c biÕn nh¹t. Tæ chøc bÞ thiÕu m¸u lóc ®Çu thÓ tÝch nhá l¹i nh−ng vÒ sau do thiÕu dinh d−ìng s¶n sinh ra hiÖn t−îng ph©n gi¶i lµm cho tæ chøc bÞ phï, thÓ tÝch t¨ng lªn nh− bÖnh nÊm mang lµm cho mang thiÕu m¸u tæ chøc mang mµu tr¾ng nh¹t, mét sè bé phËn s−ng phång lªn. Nguyªn nh©n dÉn ®Õn hiÖn t−îng thiÕu m¸u cã thÓ do sinh vËt hót m¸u, do t¾c m¹ch m¸u, do dÞ tËt cña bé m¸y tuÇn hoµn hoÆc thµnh phÇn t¹o m¸u nh−: Fe, Ca, P...kh«ng ®ñ. T¸c h¹i cña viÖc thiÕu m¸u cßn tuú thuéc vµo møc ®é thiÕu m¸u, thêi gian, tÝnh mÉn c¶m cña tæ chøc. NÕu thiÕu m¸u nghiªm träng cã thÓ lµm cho tÕ bµo tæ chøc bÞ chÕt dÇn dÇn, lµm tª liÖt toµn th©n. 2.2.1.3. Ch¶y m¸u (xuÊt huyÕt): Ch¶y m¸u lµ hiÖn t−îng m¸u ch¶y ra ngoµi huyÕt qu¶n, nÕu m¸u ch¶y ra ngoµi c¬ thÓ th× gäi lµ ch¶y m¸u ngoµi cßn m¸u tÝch tô l¹i trong thÓ xoang cña c¬ thÓ th× gäi lµ ch¶y m¸u trong, cã khi c¶ ch¶y m¸u trong lÉn ch¶y m¸u ngoµi. Ch¶y m¸u c¬ thÓ do v¸ch m¹ch m¸u bÞ ph¸ ho¹i còng cã thÓ v¸ch m¹ch m¸u kh«ng bÞ dËp n¸t nh−ng do tÝnh thÈm thÊu cña v¸ch m¹ch m¸u t¨ng lªn mµ m¸u cã thÓ th«ng qua ®−îc vÝ dô rËn c¸ Argulus ký sinh b¸m trªn mang vµ da lµm ch¶y m¸u. C¸c nguyªn nh©n g©y ra ch¶y m¸u gåm nhiÒu yÕu tè nh− c¬ häc, vËt lý, ho¸ häc vµ sinh vËt t¸c dông. Ch¶y m¸u cÊp tÝnh lµm mÊt sè l−îng m¸u t−¬ng ®èi lín hoÆc c¸c c¬ quan trong yÕu bÞ ch¶y m¸u th−êng dÉn ®Õn hËu qu¶ xÊu khã trÞ khái. 2.2.1.4. §«ng m¸u: §«ng m¸u lµ hiÖn t−îng mét sè thµnh phÇn cña m¸u trong tim hay trong m¹ch m¸u dÝnh l¹i bÞ ng−ng kÕt thµnh khèi. Nguyªn nh©n lµm ®«ng m¸u lµ lóc v¸ch m¹ch m¸u bÞ thay ®æi do
26 Bïi Quang TÒ bÞ tæn th−¬ng, v¸ch gå ghÒ dÔ lµm cho huyÕt tiÓu b¶n l¾ng ®äng ®ång thêi m¹ch m¸u sau khi bÞ tæn th−¬ng tÇng tÕ bµo th−îng b× cã kh¶ n¨ng s¶n sinh ra c¸c sîi keo lµm cho huyÕt b¶n dÝnh l¹i, sau ®ã sÏ nhanh chãng ph©n gi¶i t¹o ra nhiÒu men lªn men liªn kÕt cïng víi Ca trong m¸u lµm cho Thrombinnogen biÕn thµnh Thrombin. M¸u ch¶y chËm t¹o ®iÒu kiÖn thêi gian cho m¸u võa ®«ng dÝnh trªn v¸ch m¹ch m¸u th× Fibringen chuyÓn thµnh Fibrin bÒn v÷ng lµm cho m¸u ng−ng kÕt. M¸u ch¶y chËm hoÆc ng−ng kÕt, huyÕt tiÓu b¶n cã ®iÒu kiÖn t¸ch ra 2 bªn v¸ch m¹ch m¸u vµ tiÕp ®Õn víi mµng trong cña m¹ch m¸u lµm t¨ng kh¶ n¨ng dÝnh kÕt vµ l¾ng ®äng, m¸u ch¶y chËm cßn gióp cho men ng−ng kÕt vµ c¸c nh©n tè ng−ng kÕt m¸u ho¹t ®éng dÔ dµng h¬n, ngoµi ra cßn cã thÓ do tÝnh chÊt cña m¸u thay ®æi dÉn ®Õn ®«ng m¸u. Ba nguyªn nh©n trªn ®ång thêi tån t¹i nh−ng sù ph¶n øng cña c¬ thÓ, tr¹ng th¸i cña hÖ thèng thÇn kinh cã ý nghÜa trong sù h×nh thµnh ®«ng m¸u. §«ng m¸u lµm t¾c m¹ch m¸u g©y rèi lo¹n ho¹t ®éng cña hÖ thèng tuÇn hoµn. 2.2.1.5. T¾c m¹ch m¸u: M¸u kh«ng ch¶y ®−îc ®Õn c¸c tæ chøc c¬ quan, do 1 t¸c ®éng tæn th−¬ng, giät mì x©m nhËp vµo ®−îc m¹ch m¸u di chuyÓn theo m¸u g©y t¾c m¹ch m¸u. - Do v¸ch m¹ch m¸u bÞ tæn th−¬ng gi¶i phãng Protrombokinaza lµ mÇm mèng ®«ng m¸u. Protrombokinaza Thrombokinaza Ca++ Fibrrinogen Prothrombin Thrombin Fibrrin bÒn v÷ng - Do sinh vËt, Êu trïng, trøng, trïng tr−ëng thµnh cña ký sinh trïng lµm t¾c m¹ch m¸u nh− s¸n l¸ song chñ Sanguinicola sp ký sinh trong m¸u c¸, nÊm mang ký sinh trªn mang. - Do bät khÝ: 1 sè khÝ hµm l−îng hoµ tan trong n−íc qu¸ cao nã tån t¹i d−íi d¹ng bät khÝ nhá t¹o ra sù chªnh lÖch vÒ ¸p suÊt ë bªn trong vµ ngoµi m¹ch m¸u, bät khÝ thÈm thÊu vµo m¹ch m¸u g©y t¾c m¹ch m¸u nhá nh− bät khÝ O2. - T¾c m¹ch do u b−íu: TÕ bµo u b−íu ¸c tÝnh cã kh¶ n¨ng ®i vµo tæ chøc vµo hÖ thèng tuÇn hoµn ®Õn m¹ch m¸u, c¸c m¹ch l©m ba dÉn ®Õn t¾c m¹ch. 2.2.1.6. Sù thay ®æi thµnh phÇn cña m¸u: M¸u gåm cã huyÕt t−¬ng vµ c¸c thµnh phÇn h÷u h×nh trong huyÕt t−¬ng lµ hång cÇu, b¹ch cÇu, tiÓu cÇu. TÕ bµo b¹ch cÇu cã 5 d¹ng: TÕ bµo b¹ch cÇu Limpho, tÕ bµo b¹ch cÇu mono, tÕ bµo b¹ch cÇu trung tÝnh (Neutrophin), tÕ bµo b¹ch cÇu −a acid, tÕ bµo b¹ch cÇu −a kiÒm, tÊt c¶ 5 d¹ng tÕ bµo b¹ch cÇu ®Òu kh¸c tÕ bµo hång cÇu kh«ng chøa Hemoglobin v× vËy kh«ng cã mµu. B¹ch cÇu cã thÓ vËn chuyÓn ng−îc dßng m¸u xuyªn qua v¸ch m¹ch m¸u ®i vµo c¸c m«, cã kh¶ n¨ng di chuyÓn d¹ng amÝp. Sè l−îng hång cÇu, b¹ch cÇu thay ®æi phô thuéc vµo tr¹ng th¸i bÖnh lý, t×nh tr¹ng søc khoÎ, giai ®o¹n ph¸t triÓn , ph¸t dôc cña mçi lo¹i c¸, t«m ®ång thêi cßn phô thuéc vµo t¸c nh©n g©y bÖnh. Khi c¸, t«m nhiÔm bÖnh thµnh phÇn vµ sè l−îng b¹ch cÇu thay ®æi, sè l−îng b¹ch cÇu trung tÝnh vµ tÕ bµo b¹ch cÇu momo t¨ng lªn nh−ng tÕ bµo b¹ch cÇu limpho bÞ gi¶m xuèng bëi v× tÕ bµo trung tÝnh vµ tÕ bµo mono cã chøc n¨ng tiªu diÖt vi khuÈn. Nguyªn nh©n lµm cho b¹ch cÇu tËp trung lµ do nh÷ng chÊt ho¸ häc vµ ®éc tè cña sinh vËt tiÕt ra.
27 BÖnh häc thñy s¶n Theo O.N.Bauer 1977 khi c¸ bÞ bÖnh nÊm mang tÕ bµo b¹ch cÇu lympho b×nh th−êng lµ 95- 99% khi c¸ b¾t ®Çu bÞ bÖnh tÕ bµo lympho gi¶m xuèng 64-75%, tÕ bµo mono b×nh th−êng 0,5%, c¸ b¾t ®Çu bÞ bÖnh lªn 2-3%, b¹ch cÇu trung tÝnh 0-2,5% ë c¸ khoÎ t¨ng lªn 8-24% ë c¸ bÖnh. Theo A.I.Mikoian ë c¸ khoÎ b¹ch cÇu trung tÝnh lµ 0,2%, c¸ bÞ bÖnh ®èm ®á d¹ng m¹n tÝnh b¹ch cÇu trung tÝnh 1,5%, c¸ bÞ bÖnh ®èm ®á d¹ng cÊp tÝnh t¨ng lªn 5-8%. Mét sè c¬ thÓ c¸ bÞ bÖnh do ký sinh trïng ký sinh, ng−êi ta quan s¸t thÊy l−îng b¹ch cÇu −a acid t¨ng lªn chøng tá d¹ng b¹ch cÇu nµy ®ãng vai trß nµo ®ã chèng l¹i t¸c h¹i cña ký sinh trïng. 2.2.1.7. Ho¹i tö côc bé: Ho¹i tö côc bé lµ mét bé phËn nµo ®ã cña c¬ thÓ do cung cÊp m¸u bÞ ®×nh trÖ lµm cho tæ chøc ë ®ã bÞ ho¹i tö. Nguyªn nh©n th−êng gÆp lµ do xoang ®éng m¹ch bÞ t¾c, ngoµi ra cßn cã thÓ do sù ®Ì nÐn bªn ngoµi ®éng m¹ch. BÊt kú ®éng m¹ch nµo bÞ t¾c kh«ng chØ lµ do nh©n tè c¬ häc lµm c¶n trë m¸u ch¶y mµ ®ång thêi hÖ thèng thÇn kinh bÞ kÝch thÝch m¹nh lµm cho m¹ch m¸u bÞ co giËt liªn tôc còng dÉn ®Õn ho¹i tö bé phËn. 2.2.1.8. Phï vµ tÝch n−íc: DÞch thÓ ®−îc tÝch tô trong c¸c khe cña c¸c tæ chøc víi sè l−îng nhiÒu th× gäi lµ phï cßn dÞch thÓ tÝch tôc ë trong xoang th× gäi lµ tÝch n−íc. Trong dÞch thÓ nµy hµm l−îng albumin gi¶m, ë trong c¬ thÓ hay ra ngoµi c¬ thÓ ®Òu kh«ng liªn kÕt, dÞch trong cã mµu xanh vµng. ThÓ tÝch c¸c c¬ quan tæ chøc bÞ phï t¨ng lªn bÒ mÆt bãng lo¸ng xanh xao, c¬ n¨ng ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan bÞ gi¶m sót. Nguyªn nh©n dÉn ®Õn c¸c tæ chøc c¬ quan bÞ phï vµ tÝch n−íc rÊt nhiÒu: Cã thÓ tæ chøc bÞ chÌn Ðp, do t¸c ®éng c¬ giíi, c¬ thÓ sinh vËt bÞ ®ãi hoÆc thµnh phµn dinh d−ìng trong khÈu phÇn thø ¨n thiÕu, gan bÞ x¬ cøng, thËn bÞ yÕu, hÖ thèng thÇn kinh bÞ rèi lo¹n hoÆc do ký sinh trïng x©m nhËp vµo c¬ thÓ. Nh×n trung c¸c tæ chøc c¬ quan bÞ phï vµ tÝch n−íc sau khi tiªu trõ ®−îc nguyªn nh©n g©y bÖnh cã thÓ hoµn toµn håi phôc. NÕu thêi gian qu¸ dµi, c¸c tæ chøc c¬ quan bÞ phï vµ tÝch n−íc cã nh÷ng biÕn ®æi qu¸ lín nªn mÆc dï nguyªn nh©n g©y bÖnh ®· tiªu trõ nh−ng hiÖn t−îng phï vµ tÝch n−íc vÉn cßn lµm cho tæ chøc bÞ viªm, chøc n¨ng ho¹t ®éng cña tæ chøc vÉn bÞ rèi lo¹n, mét sè c¬ quan träng nh− n·o ch¼ng h¹n bÞ phï vµ tÝch n−íc dÔ dµng lµm cho c¬ quan vËt chñ bÞ tö vong. 2.2.2. Trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n. BÊt kú mét tæ chøc nµo lóc nghØ còng nh− lóc ho¹t ®éng ®Òu thùc hiÖn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt. Lóc c¬ thÓ ho¹t ®éng m¹nh, qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt t¨ng lªn vµ ng−îc l¹i lóc nghØ ng¬i qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt gi¶m xuèng. Qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt chÞu sù ®iÒu tiÕt cña hÖ thÇn kinh trung −¬ng. Trong qu¸ tr×nh ®ã c¸c chÊt tham gia trao ®æi cã liªn quan mËt thiÕt víi nhau, lóc c¬ thÓ bÞ bÖnh sù ho¹t ®éng trao ®æi chÊt vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng ®Òu ph¸t sinh ra biÕn ®æi. §Ó tiÖn lîi nªn t¸ch riªng ®Ó th¶o luËn tõng phÇn trong qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n ®· ¶nh h−ëng ®Õn sù biÕn ®æi cña tÕ bµo tæ chøc. 2.2.2.1. Lµm cho tæ chøc teo nhá l¹i. Qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n lµm cho thÓ tÝch cña tæ chøc, c¬ quan cña c¬ thÓ ph¸t triÓn b×nh th−êng nhá l¹i th× gäi lµ tæ chøc bÞ teo c¬. Tæ chøc, c¬ quan teo nhá cã thÓ do thÓ tÝch tÕ bµo nhá l¹i hoÆc sè l−îng tÕ bµo gi¶m, hai qu¸ tr×nh ®ång thêi ph¸t sinh hoÆc x¶y ra tr−íc sau. Tæ chøc c¬ quan teo nhá kh«ng ph¶i tÊt c¶ ®Òu bÞ bÖnh chØ khi nµo qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n c¬ thÓ míi m¾c bÖnh.
28 Bïi Quang TÒ Nguyªn nh©n lµm cho tæ chøc bÞ teo nhá: - Do hÖ thèng thÇn kinh bÞ bÖnh lµm cho qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n nªn tæ chøc, c¬ quan teo nhá. - Do bÞ chÌn Ðp, ®Ì nÐn l©u ngµy lµm cho hÖ thèng tuÇn hoµn bé phËn bÞ rèi lo¹n dÉn ®Õn tæ chøc c¬ quan bÞ teo nhá nh− Êu trïng s¸n d©y Ligula ký sinh trong ruét c¸ chÐp, c¸ diÕc lµm cho m« c¬, tuyÕn sinh dôc vµ mét sè c¬ quan bªn trong c¸ teo nhá. - Sù ho¹t ®éng cña mét sè tuyÕn néi tiÕt mÊt kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt lµm cho tæ chøc c¬ quan teo nhá. D−íi sù ®iÒu tiÕt cña hÖ thèng thÇn kinh trung −¬ng, c¸c tuyÕn néi tiÕt trùc tiÕp ®iÒu tiÕt qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt do ®ã lóc chøc n¨ng ho¹t ®éng cña tuyÕn néi tiÕt bÞ rèi lo¹n lµm cho tæ chøc c¬ thÓ bÞ teo nhá nh− chø n¨ng n·o suy yÕu cã thÓ lµm cho tuyÕn gi¸p tr¹ng, tuyÕn th−îng thËn teo nhá. - T¸c dông ho¸ häc hay vËt lý còng lµm cho c¬ quan teo nhá nh− c¸c chÊt phãng x¹.. - Mét sè c¬ quan sau mét thêi gian dµi kh«ng ho¹t ®éng cã thÓ bÞ teo nhá. - Toµn bé c¬ thÓ sinh vËt teo nhá cã khi do bÞ ®ãi hoÆc do hÖ thèng tiªu ho¸ bÞ t¾c, c¬ thÓ thiÕu dinh d−ìng dÉn ®Õn c¬ thÓ gÇy gß néi t¹ng teo l¹i, teo nhá biÓu hiÖn tr−íc tiªn lµ tæ chøc mì ®Õn m«, c¬ tim, l¸ l¸ch, gan sau cïng lµ n·o. 2.2.2.2. BiÕn ®æi vÒ sè l−îng vµ chÊt tÕ bµo, tæ chøc: Qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n lµm cho sè l−îng vµ chÊt l−îng tÕ bµo vµ c¸c chÊt ®Öm cña tÕ bµo thay ®æi so víi b×nh th−êng gäi ®ã lµ biÕn ®æi tÝnh chÊt. Cã mÊy d¹ng biÕn ®æi d−íi ®©y: TÕ bµo, tæ chøc c¬ quan s−ng tÊy: Th−êng do bÖnh truyÒn nhiÔm cÊp tÝnh, tróng ®éc, thiÕu oxy toµn th©n dÉn ®Õn lµm cho tÕ bµo tæ chøc s−ng tÊy. Lóc nµy tÕ bµo tiÕn hµnh thuû ph©n ®ång thêi cã sù biÕn ®æi ion, hµm l−îng ion K+ trong tÕ bµo gi¶m, hµm l−îng Na+ vµ hîp chÊt Clorua t¨ng, sù thay ®æi gi÷a c¸c thµnh phÇn ion lµ do tÕ bµo bÞ tæn th−¬ng kh«ng ®ñ n¨ng l−îng ®Ó ho¹t ®«ng. BiÕn ®æi n−íc: Trong dÞch t−¬ng vµ h¹ch tÕ bµo cã nhiÒu kh«ng bµo, lo¹i kh«ng bµo nµy kh«ng chøa mì, ®−êng ®¬n vµ niªm dÞch hoÆc chØ cã rÊt Ýt Protein l¾ng ®äng, sù xuÊt hiÖn cña kh«ng bµo ®· lµm tÕ bµo tÝch n−íc. Sù biÕn ®æi n−íc vµ s−ng tÊy cña tÕ bµo cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau nã lµm cho tÕ bµo tæn th−¬ng nhanh lóc ion K+ trong m¸u gi¶m, trong tÕ bµo ion K+ ra ngoµi tÕ bµo, ion Na+ cña dÞch tÕ bµo vµo trong tÕ bµo. Lóc c¬ thÓ bÞ cho¸ng (xèc) tÕ bµo thiÕu oxy, n¨ng l−îng tÕ bµo s¶n ra kh«ng ®ñ lµm yÕu kh¶ n¨ng dÉn ion Na+ nªn ion Na+ ®i vµo tÕ bµo mµ ion K+ ra ngoµi tÕ bµo, d−íi c¸c t×nh huèng ®ã ®Òu lµm cho ion Na+ trong tÕ bµo t¨ng nhiÒu lªn dÉn ®Õn tÕ bµo tr−¬ng n−íc tøc lµ biÕn ®æi n−íc. BiÕn ®æi trong suèt: BiÕn ®æi trong suèt lµ chØ dÞch tÕ bµo hoÆc chÊt ®Öm cña tÕ bµo xuÊt hiÖn c¸c chÊt ®ång ®Òu trong nh− thuû tinh. C¸c chÊt nµy nhuém b»ng dung dÞch Eosin b¾t mµu ®ång ®Òu, ng−êi ta gäi tÕ bµo biÕn ®æi d¹ng trong suèt thuû tinh. Sù biÕn ®æi nµy th−êng x¶y ra trong tÕ bµo tæ chøc m«, tÕ bµo tæ chøc m¸u. Mì biÕn ®æi: Trong dÞch tÕ bµo xuÊt hiÖn c¸c giät mì, ngoµi ra l−îng mì vù¬t qu¸ ph¹m vi b×nh th−êng hoÆc b¶n th©n tÕ bµo vèn kh«ng cã giät mì nh−ng trong dÞch t−¬ng tÕ bµo cã xuÊt hiÖn giät mì th× ng−êi ta gäi tÕ bµo tæ chøc biÕn mì. C¬ quan biÕn mì nghiªm träng lµm cho thÓ tÝch t¨ng, m« kh«ng r¾n ch¾c mµu vµng kh«ng b×nh th−êng. Mì biÕn ®æi th−êng lµ bÖnh do qu¸ tr×nh oxy ho¸ c¸c chÊt h÷u c¬ kh«ng ®¶m b¶o do nguyªn nh©n thiªó m¸u g©y ra ngoµi ra cã thÓ do mét sè chÊt ®éc, do ®éc tè vi khuÈn lµm cho tÕ bµo tæ chøc biÕn ®æi mì. Trao ®æi kho¸ng bÞ rèi lo¹n: C¸c chÊt kho¸ng Ca, Fe, K, Mg, Na...®Òu lµ c¸c chÊt dinh duìng quan träng cña ®éng vËt, qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt kho¸ng bÞ rèi lo¹n lµm cho ho¹t
29 BÖnh häc thñy s¶n ®éng b×nh th−êng cña c¸, t«m trë thµnh bÖnh lý. Trao ®æi Ca bÞ rèi lo¹n th−êng gÆp h¬n c¶ muèi Canxi theo thøc ¨n vµo ruét ®−îc hÊp thô tr¶i qua mét qu¸ tr×nh biÕn ®æi, ë trong m¸u vµ dich thÓ kÕt hîp víi protein. C¬ thÓ ë tr¹ng th¸i b×nh th−êng Ca tÝch trong x−¬ng, r¨ng lµ chñ yÕu, hµm l−îng Ca trong c¬ thÓ th−êng æn ®Þnh nÕu thõa bµi tiÕt ra m«i tr−êng qua ruét vµ thËn. Nh÷ng lóc thÇn kinh mÊt kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt, tuyÕn néi tiÕt bÞ rèi lo¹n hoÆc cã bÖnh viªm thËn m·n tÝnh, hÖ x−¬ng bÞ bÖnh th× trong x−¬ng sôn cã hiÖn t−îng l¾ng ®ong . NÕu Canxi ho¸ trong v¸ch m¹ch m¸u cã thÓ lµm cho v¸ch m¹ch m¸u mÊt kh¶ n¨ng ®µn håi, lµm biÕn ®æi tÝnh chÊt vµ m¹ch m¸u dÔ bÞ vì. 2.2.3. Tæ chøc c¬ thÓ sinh vËt bÞ viªm. Chøng viªm lµ hiÖn t−îng c¬ thÓ sinh vËt ph¶n øng phßng vÖ côc bé hay toµn th©n khi cã t¸c dông kÝch thÝch tõ ngoµi vµo th«ng qua ph¶n x¹ cña hÖ thèng thÇn kinh. §©y lµ qu¸ tr×nh c¬ b¶n trong qu¸ tr×nh bÖnh lý. 2.2.3.1. BiÕn ®æi vÒ bÖnh lý cña chøng viªm. BiÕn ®æi vÒ chÊt cña tÕ bµo tæ chøc: Tæ chøc trong vïng bÞ viªm, tÕ bµo ph©n gi¶i t¸ch ra, lóc míi cã chøng viªm biÕn ®æi vÒ chÊt chiÕm −u thÕ nhÊt lµ ë chÝnh gi÷a æ viªm, cßn xung quanh biÕn ®æi vÒ chÊt kh«ng râ rµng. Nguyªn nh©n lµm cho tæ chøc c¬ quan bÞ viªm lµ qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n, chÊt dinh d−ìng thiÕu, ngoµi ra cßn do kÝch thÝch côc bé. MÆt kh¸c lóc tæ chøc c¬ quan cã chøng viªm hÖ thèng tuÇn hoµn rèi lo¹n, tÕ bµo tæ chøc ph¸t sinh ra biÕn ®æi hoÆc ho¹i tö ph¸t triÓn ®ång thêi cã c¸c s¶n vËt ph©n gi¶i nh− protein, acid h÷u c¬... lµm cho tÝnh thÈm thÊu cña v¸ch m¹ch m¸u t¨ng lªn cµng lµm cho hÖ thèng tuÇn hoµn rèi lo¹n. ThÈm thÊu tÕ bµo vµ c¸c chÊt ®−a ra ngoµi: ThÈm thÊu ra lµ hiÖn t−îng c¬ thÓ lóc cã chøng viªm, dÞch thÓ vµ thµnh phÇn tÕ bµo m¸u thÈm thÊu ®i ra khái m¹ch m¸u vµo tæ chøc. Tæ chøc c¬ thÓ bÞ viªm tr−íc hÕt m¹ch m¸u thay ®æi, do kÝch ®éng kÝch thÝch ®éng m¹ch nhá co l¹i, thêi gian rÊt ng¾n ®éng m¹ch nhá l¹i në ra, c¸c mao qu¶n trong vïng viªm còng në ra, lóc ®Çu m¸u ch¶y nhanh vÒ sau m¸u ch¶y chËm l¹i hång cÇu chøa ®Çy xoang m¹ch m¸u, thËm chÝ cã bé phËn m¸u ngõng ch¶y. TÝnh thÈm thÊu cña v¸ch m¹ch m¸u còng t¨ng lªn, nÕu bÞ tæn th−¬ng nhÑ c¸c phÇn tö bÞ thÈm thÊu ra cßn bÞ th−¬ng nÆng c¸c phÇn tö lín nh− globulin råi ®Õn hång cÇu vµ Fibrinogen còng thÈm thÊu ra. Trong dich thÓ thÈm thÊu ra cã tÕ bµo bÞ ®éng ®i ra nh− hång cÇu nh−ng tr¸i l¹i cã mét sè tÕ bµo chñ ®éng ®i ra nh− b¹ch cÇu. TÕ bµo b¹ch cÇu xuyªn ra khái m¹ch m¸u sau khi tiÕp xóc víi vËt kÝch thÝch, c¸c s¶n vËt ph©n gi¶i cña tæ chøc, ®em bao l¹i vµ cã men thùc hiÖn tiªu ho¸, ®©y lµ hiÖn t−îng thùc bµo. ë c¸ tÕ bµo b¹ch cÇu hiÖn t−îng thùc bµo cã x¶y ra hay kh«ng ý kiÕn ch−a thèng nhÊt. T¨ng sinh tÕ bµo: C¬ thÓ sinh vËt khi cã t¸c nh©n kÝch thÝch g©y bÖnh x©m nhËp ph¸t sinh ra chøng viªm c¬ thÓ cã ph¸t øng l¹i ®Ó phßng vÖ nªn mét sè tæ chøc nh− m¹ch m¸u, tÕ bµo m¹ng l−íi néi b×, tÕ bµo sîi, tÕ bµo ch¾c nh− tÕ bµo gan s¶n sinh t¨ng sinh tÕ bµo, víi môc ®Ých cung cÊp bæ sung cho nh÷ng tÕ bµo ®· bÞ thÈm thÊu ra ngoµi lµm cho tæ chøc bÞ viªm kh«ng ph¸t triÓn thªm ®ång thêi phôc håi nhanh chãng c¸c tæn thÊt cña tæ chøc. BÊt kú mét chøng viªm nµo cña c¬ thÓ sinh vËt nã còng kh«ng x¶y ra c¸c hiÖn t−îng ®¬n ®éc mµ nã cã quan hÖ hç trî mËt thiÕt gi÷a 3 qu¸ tr×nh biÕn ®æi vÒ chÊt l−îng, thÈm thÊu ra vµ t¨ng sinh nh− ë chÝnh gi÷a khu vùc bÞ viªm biÕn ®æi vÒ chÊt l−îng cã thÓ kÝch thÝch tÕ bµo tæ chøc xung quanh t¨ng sinh, tÕ bµo tiÕn hµnh t¨ng sinh m¹ch m¸u nhËn c¸c chÊt dinh d−ìng thóc ®Èy qu¸ tr×nh biÕn ®æi. T¨ng sinh tÕ bµo cã thÓ lµ nguån cung cÊp tÕ bµo vµ kh¸ng thÓ thÈm thÊu ra. Trong qu¸ tr×nh thÈm thÊu trao ®æi chÊt cña hÖ thèng tuÇn hoµn bÞ rèi lo¹n ®· ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng vµ sè l−îng tÕ bµo t¨ng sinh. Trong c¸c chøng viªm cña tæ chøc c¬ quan trªn c¬ thÓ sinh vËt, c−êng ®é cña 3 qu¸ tr×nh th−êng kh«ng gièng nhau, qu¸ tr×nh biÕn ®æi vÒ chÊt chiÕm −u thÕ. ë c¸, t«m qu¸ tr×nh thÈm thÊu ra t−¬ng ®èi thÊp.