Sự biến động tỷ lệ chiết khấu - hành vi cơ
hội trong kiểm soát chi phí và lợi nhuận
Việc lựa chọn tỷ lệ chiết khấu được coi là vấn đề trung tâm trong việc quyết
định quy mô của chi phí giảm giá trị của tài sản. Trong mô hình chiết khấu
luồng tiền, lựa chọn tỷ lệ chiết khấu tùy ý có thể được sử dụng một cách cơ
hội để xuyên tạc giá trị hiện tại, chi phí giảm giá trị của tài sản, lợi nhuận và
ảnh hưởng đến tính trung thực và hợp lý của các khoản mục trên Báo cáo tài
chính (BCTC).
Nghiên cứu này cung cấp thêm bằng chứng về hành vi cơ hội trong việc kiểm soát
chi phí và lợi nhuận thông qua việc kiểm tra giảm giá trị của tài sản. Bằng việc so
sánh tỷ lệ chiết khấu ước tính và tỷ lệ chiết khấu do các Công ty niêm yết trên thị
trường chứng khoán Hồng Kông trình bày trong thời kỳ từ năm 2005 đến năm
2007, nghiên cứu phát hiện ra rằng có sự biến động lớn về tỷ lệ chiết khấu áp dụng
giữa các năm theo hướng tỷ lệ chiết khấu được áp dụng cao hơn mức hợp lý.
1. Giới thiệu
Lợi thế thương mại (LTTM) là một trong các chủ đề gây tranh luận nhất trên thế
giới. Trước đó, LTTM được mô tả như là sự không nhìn thấy được, không tin cậy,
có thể rắc rối và hay thay đổi trong việc ghi nhận, đo lường và báo cáo. Sau nhiều
năm tranh luận gay gắt, LTTM vẫn được coi như là chỉ tiêu lạc lõng trên BCTC.
Với bản chất vô hình của LTTM và có nhiều cách hiểu khác nhau, vì vậy có nhiều
sự thay đổi trong việc ghi nhận, đo lường và báo cáo nó trên BCTC. Qua thời gian
và hệ thống pháp lý, sự lộn xộn trong việc ghi nhận, đo lường và báo cáo nó được
mô tả trong các chuẩn mực kế toán. Cụ thể, LTTM được ghi giảm vào quỹ dự
phòng hoặc vào lợi nhuận chưa phân phối; vốn hóa LTTM và chỉ ghi giảm khi có
đủ bằng chứng; vốn hóa LTTM và khấu hao định kỳ theo phương pháp bình quân;
và vốn hóa LTTM và tiến hành kiểm tra giảm giá trị của LTTM hàng năm.
Trong ngữ cảnh của Hồng Kông, sự tranh luận về kế toán LTTM và tài sản cố
định vô hình đã diễn ra nhiều năm với nhiều phương pháp ghi nhận, đo lường và
báo cáo. Phương pháp khấu hao bắt buộc hàng năm đã bị thay thế bằng phương
pháp mới, sự giảm giá trị của LTTM mà phương pháp mới này dựa trên rất nhiều
các giả định mang tính chủ quan.
Theo Chuẩn mực Kế toán Hồng Kông số 36 (HKAS 36) “Giảm giá trị của tài sản”,
có hai phương pháp để xác định giá trị có thể thu hồi của tài sản là phương pháp
giá trị hợp lý và giá trị sử dụng. Trong việc áp dụng phương pháp giá trị sử dụng,
mô hình chiết khấu luồng tiền được coi là mô hình có độ tin cậy cao để xác định
giá trị có thể thu hồi của tài sản, qua đó so sánh với giá trị ghi sổ của tài sản để xác
định chi phí giảm giá trị của tài sản. Trong mô hình này, tỷ lệ chiết khấu được coi
là rất quan trọng trong việc chiết khấu luồng tiền tương lai về giá trị hiện tại.
2. Quy định chung
LTTM phát sinh từ hợp nhất kinh doanh thể hiện khoản thanh toán của bên mua
cho những lợi ích kinh tế thu được trong tương lai từ những tài sản không đủ tiêu
chuẩn ghi nhận và không xác định được một cách riêng biệt. LTTM lần đầu tiên
xuất hiện tại Hồng Kông trong quy định “Trình bày BCTC” vào tháng 3/1984. Từ
1984 đến 2004, phương pháp “vốn hóa và khấu hao” đối với LTTM dựa trên giả
định rằng thời gian sử dụng hữu ích không quá 20 năm.
Để phù hợp với Chuẩn mực lập BCTC quốc tế (IFRSs), Hồng Kông đã xây dựng
khung pháp lý về kế toán có hiệu lực từ 1/1/2005. Theo quy định của HKAS 36,
phương pháp khấu hao bị thay thế bằng phương pháp kiểm tra giảm giá trị của tài
sản dựa trên nhiều giả định mang tính chủ quan. Theo HKAS 36, các đơn vị thực
hiện vốn hóa LTTM, và ghi nhận chi phí giảm giá trị của tài sản nếu giá trị có thể
thu hồi của tài sản thấp hơn giá trị ghi sổ.
Để xác định chi phí giảm giá trị của tài sản, đơn vị cần xác định tài sản hoặc nhóm
tài sản tạo ra luồng tiền, ước tính luồng tiền trong tương lai, lựa chọn tỷ lệ chiết
khấu, xác định giá trị có thể thu hồi của tài sản, và ghi giảm giá trị ghi sổ xuống
bằng với giá trị có thể thu hồi của tài sản.
Trên thực tế, luồng tiền được tạo ra chủ yếu không phải từ từng tài sản mà chủ yếu
được tạo ra từ nhóm các tài sản trong đơn vị. Khi giá trị sử dụng không được xác
định cho từng tài sản, nó sẽ được xác định cho nhóm tài sản mà tạo ra luồng tiền
vào độc lập với luồng tiền vào của các tài sản khác hoặc nhóm các tài sản khác.
Nhóm tài sản đó được gọi là đơn vị tạo tiền (CGU).
Do LTTM không tạo ra luồng tiền vào độc lập từ các tài sản khác hoặc nhóm các
tài sản khác, cho nên LTTM sẽ được phân bổ cho từng đơn vị tạo tiền. Sau khi xác
định được giá trị ghi sổ của CGUs, giá trị LTTM phân bổ cho từng CGU, đơn vị
sẽ tiến hành xác định giá trị có thể thu hồi của từng CGU.
Khi đã xác định giá trị có thể thu hồi của từng CGU, đơn vị tiến hành so sánh với
giá trị ghi sổ. Nếu giá trị có thể thu hồi lớn hơn giá trị ghi sổ thì không xuất hiện
chi phí giảm giá trị. Ngược lại, nếu giá trị thu hồi của các CGU thấp hơn giá trị ghi
sổ, khi đó giá trị ghi sổ sẽ bị ghi giảm bằng với giá trị có thể thu hồi để bảo đảm
rằng tài sản được ghi nhận trên BCTC không cao hơn giá trị có thể thu hồi. Khoản
chênh lệch đó được ghi nhận là chi phí giảm giá trị của tài sản, được phản ánh trên
Báo cáo kết quả kinh doanh. Chi phí giảm giá trị này sẽ được phân bổ cho LTTM
mà đã phân bổ cho từng CGU, sau đó phân bổ đến các tài sản khác theo tỷ lệ %
trong nhóm CGU đó.
Theo mô hình chiết khấu luồng tiền, giá trị hiện tại của tài sản (giá trị có thể thu
hồi) được xác định bằng cách chiết khấu luồng tiền tương lai thông qua tỷ lệ chiết
khấu. Nếu tỷ lệ chiết khấu được áp dụng thấp hơn thực tế (mức hợp lý) thì giá trị
có thể thu hồi sẽ bị ghi nhận cao hơn thực tế và khi so sánh với giá trị ghi sổ thì có
khả năng chi phí giảm giá trị của tài sản bị ghi thấp hơn thực tế hoặc sẽ không tồn
tại chi phí giảm giá trị của tài sản. Ngược lại, nếu tỷ lệ chiết khấu bị ghi nhận quá
cao sẽ dẫn đến giá trị có thể thu hồi bị ghi nhận quá thấp và chi phí giảm giá trị
của tài sản sẽ bị ghi nhận cao hơn thực tế. Như vậy, tỷ lệ chiết khấu được áp dụng
hoặc cao hơn hoặc thấp hơn mức hợp lý (mức thực tế) sẽ ảnh hưởng đến giá trị có
thể thu hồi của các CGUs, giá trị LTTM, chi phí giảm giá trị của tài sản và lợi
nhuận trong kỳ kế toán.
3. Các công trình đã nghiên cứu
Carlin và nhóm nghiên cứu (2008) kiểm tra giảm giá trị của LTTM theo Chuẩn
mực lập BCTC quốc tế - sự ảo tưởng về chất lượng trình bày và tính tuân thủ của
các công ty niêm yết của Úc trong năm 2006, phát hiện ra rằng chất lượng trình
bày thấp và tính tuân thủ không cao, trong đó tỷ lệ chiết khấu trình bày rất lộn xộn
và theo ý tưởng chủ quan.
Hội đồng Báo cáo tài chính của Anh (2008) tiến hành soát xét việc trình bày giảm
giá trị của LTTM của các công ty trong năm 2008. Kết quả cũng minh chứng rằng
tính tuân thủ không cao và chất lượng trình bày kém liên quan đến giảm giá trị của
LTTM cũng như tỷ lệ chiết khấu.
Carlin và Finch (2008) nghiên cứu về tỷ lệ chiết khấu lộn xộn-bằng chứng về
phương pháp giảm giá trị của LTTM chưa hoàn thiện. Nghiên cứu này tiến hành
ước tính tỷ lệ chiết khấu và so sánh với tỷ lệ chiết khấu đã áp dụng của các công ty
niêm yết của úc năm 2006 và phát hiện ra rằng tỷ lệ chiết khấu trình bày thấp, làm
cho giá trị có thể thu hồi của tài sản bị ghi cao hơn thực tế, chi phí giảm giá trị của
tài sản bị ghi thấp hơn thực tế; kết quả là lợi nhuận bị ghi cao hơn thực tế theo chủ
nghĩa cơ hội từ phía các nhà quản lý doanh nghiệp.
Carlin và nhóm nghiên cứu (2008) kiểm tra sự tác động của chuẩn mực kế toán tại
Malaysia: đánh giá tính tuân thủ trong việc trình bày đối với các công ty lần đầu
áp dụng chuẩn mực giảm giá trị của tài sản. Nghiên cứu này được thực hiện đối
với các công ty niêm yết của Malaysia trong năm 2006 thông qua việc kiểm tra
giảm giá trị của LTTM và phát hiện ra chất lượng trình bày và tính tuân thủ thấp.
Trong đó, tỷ lệ chiết khấu bị trình bày thấp hơn thực tế theo ý muốn chủ quan từ
phía các nhà quản lý doanh nghiệp.
Còn rất nhiều nghiên cứu về chất lượng trình bày và tính tuân thủ thông qua việc
kiểm tra giảm giá trị của LTTM tại Singapore, New Zealand và tỷ lệ chiết khấu áp
dụng trong mô hình chiết khấu luồng tiền. Các nghiên cứu trên đều khẳng định
rằng tỷ lệ chiết khấu bị trình bày thấp hơn thực tế. Tuy nhiên, các nghiên cứu trên
chỉ nghiên cứu về chất lượng trình bày và tính tuân thủ về giảm giá trị của LTTM
cũng như tỷ lệ chiết khấu có liên quan chỉ trong 1 năm tài chính, chưa có nghiên
cứu cụ thể nào về sự biến động về áp dụng tỷ lệ chiết khấu qua các năm, cũng như
chưa có nghiên cứu nào về vấn đề này đối với Hồng Kông từ khi áp dụng Chuẩn
mực lập BCTC (HKFRS). Chính vì vậy, nghiên cứu này có mục đích đánh giá sự
biến động về tỷ lệ chiết khấu được áp dụng qua các năm 2005 đến 2007.
Vì lý do trên, nghiên cứu này được thực hiện để trả lời câu hỏi : Tỷ lệ chiết
khấu biến động như thế nào qua các năm từ 2005 đến 2007 tại các Công ty
niêm yết chứng khoán Hồng Kông?