NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỐI
65



CÁCH SỬ DỤNG TỪ XƯNG HỖ TRONG CA DAO TĨNH YÊU
TRẦN THỊ KIM LIÊN”)
s<'` chàng xưng anh và gọi cô gái là cô thì đó là cách gọi thể hiện sự lịch thiệp với người mới quen. Cách xưng hô này cũng có khi mang hàm ý bông đùa. trêu ghẹo, nếu được thì hay hoặc không được thì cũng chẳng vi phạm đạo đức, khuôn phép.
Chàng trai xứ Bắc đã buông những lời trêu đùa tình tứ:
+ Cô kia cắt có bên sông Cho anh cắt uới làm đôi chung tình.
+ Cô hịa mặc áo loà xoà Lại đây đập đất trồng cà uới anh Bao giờ cà chín cà xanh Anh cho một quả để dành mớm con. Từ cách xưng hô anh - cô chàng trai có thể chuyển sang gọi cô gái bằng nàng, thể hiện sự tha thiết, gần gũi: Trên trời có đám mây xanh Ở giữa mây trắng xung quanh mây Uàng Ưóc gì anh lấy được ràng Để anh mua gạch Bát Tràng uề xây Xây dọc rồi lại xây ngang Xây hồ bán nguyệt cho nàng rửa chân Có rưa thì rửa chân tay Chó rửa lông mày chết cá ao anh.
°' Thạc sĩ, Sở Giáo dục và đào tạo Hà Nội.
Khi chàng trai chuyển lời xưng hô anh - em, trong lời tâm tình đã biểu lộ sự thân quen, thương mến:
Bao giờ cho lúa chín uàng
Cắt rồi anh sẽ trở uề làng thăm em.
Trong dạng thức chàng trai xưng hô thiếu chủ ngữ ở những lời ca dao nói với em (hoặc với cô, bạn, nàng), người ta vẫn cảm nhận được tình cảm chân thực, chân tình:
+ Nước trong leo lẻo tựa gương
Sao em bhông múc định nhường cho di.
+ Thương em như lá đài bi Ngày thì dãi nắng đêm thì dầm sương.
+ Gần chùa chẳng được ăn xôi
Gần nàng chẳng được sánh đôi cùng
nàng.
Còn ở dạng chủ thể trữ tình là nữ,
từ xưng hô được sử dụng là ?hiếp, em,
thân em với anh, chàng, quân tử. Khi
nhân vật trữ tình xưng hiếp, trong một
số trường hợp, người con gái chủ động
mong muốn gắn bó lâu dài, mong muốn
chung chăn, chung gối trọn đạo vợ chồng:
+ Chàng uề để áo lại đây Áo thời thiếp mặc gối mây đợi chờ Trăm năm uách phấn đề thơ Lòng thương ai biết dạ chờ ai hay.
+ Anh đi đường ấy xa xa Để em ôm bóng trăng tà năm canh Nước non một gánh chung tình Nhớ at, ai có nhớ mình chăng di. Đậm đà, tha thiết là những lời ca dao biểu hiện tình cảm mong nhớ, chờ đợi da điết, trong đó nhân vật trữ tình là nữ. Phải chăng đó cũng là đặc trưng, 66
TRẦN THỊ KIM LIÊN
—__— —————_—____——— ———————————_DDDDD—DDDDDDDDD—D——D—DDDDDDmmmmm—————————————————
tình yêu nồng nàn, sâu lắng nhưng rất kín đáo, e lệ, tình tứ của phái nữ. Đó cũng là bản sắc của phụ nữ Á Đông nhân hậu giàu lòng trắc ấn thương người, bộc lộ tình cảm không võ vập mà rất tế nhị: Chim xa bầy thương cây nhớ cội Người xa người khổ lắm người ơi Chẳng thà bhông biết thì thôi Biết nhau mỗi đứa một nơi thêm buồn. Dù rất chân tình, mặn nồng, yêu thuỷ chung nhưng không phải cô gái nào cũng được đền đáp tình cảm. Ca đao đã ghi lại không ít những lời hận tình trách móc kẻ phụ tình, những lời ân hận tự trách mình nhẹ dạ cả tin đến nỗi để thương để nhớ cho kẻ chẳng xứng đáng với tấm chân tình của người con gái. Ca đao không chỉ biểu hiện những nỗi niềm khổ đau, cay đắng vì tình yêu mà còn là sự phản kháng mạnh mẽ, quyết liệt những kẻ bội bạc.
+ Trách người phơi lúa nông thưa Chèo thuyền trên động bhéo lừa
duyên em.
+ Chim xanh ăn trái xoài xanh An no tắm mát đậu cành cây đa Cực lòng em phai nói ra Chờ trăng trăng xế, chờ hoa hoa tàn. Nét đẹp hồn hậu, duyên dáng của các cô thôn nữ đã In đậm trong những câu ca đao. Ca trong những lời xưng hô vắng ngôi chủ thể. người đọc vẫn cảm nhận dược sự lấp lửng, tỉnh nghịch, hóm hỉnh, khéo léo của các cô thôn nữ xinh tươi: + Rừng hoang sóc nhay tưng bừng Hoa chưa nở nhụy bướm đừng lao xao.
+ Thương nhau chẳng biết làm sao Đổ nước uào đĩa làm ao trầm mình.
Trong những lời ca mà cô gái gọi chàng trai là anh, là chàng ngọt ngào, lịch lãm, dễ xiêu lòng; ngay từ buổi đầu gặp gỡ, quen biết đến lúc tỏ tình và ngay cả khi trách cứ, những âm thanh đó vẫn nhẹ nhàng, dịu ngọt và sâu sắc. thấm thía làm sao!
Em như nút anh như hhuy
Như Thuý Kiểu - Kim Trọng biệt li
sao đành.
Để có thể bộc bạch tâm tình yêu đương ở nhiều dạng huống tình cảm khác nhau một cách kín đáo, tế nhị, các chàng trai, cô gái đã chọn cách biểu hiện không dùng đại từ nhân xưng. Đây là dạng thức. giãi bày bóng gió xa XÔI, được kết hợp với biểu tượng thể hiện sự thương nhớ, thề thốt chung thuỷ, dặn dò mà chỉ người trong cuộc mới hiểu hết ý nghĩa sâu kín đó:
la uề thấy biếng thêm thương
Cành mai u dột uách tường nhện
giữngG.
Chủ thể trữ tình kép là dạng thức khá phổ biến, mang tính khái quát có thể dùng cho nam hoặc nữ diễn tả tình yêu nồng nàn đã được vun đắp, mong muốn mãi mãi được gắn bó, yêu thương, chung sống bên nhau, phổ biến thường gặp là những lời ea dao biểu hiện lối đối đáp trữ tình:
+ Rồng giao đầu, phụng giao đuôi Nay tui hoi thiệt mình thương tui bhông mình.
+ Sông sâu cá lột biệt tăm Chín thu cũng đợi mười năm cùng chờ. NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
67


Qua hệ thống các cặp từ xưng hô, dù ở dạng nào thì người nghe đều nhận thấy cung bậc tình cảm tỉnh tế, đa dạng của các chàng trai, cô gái; đồng thời cũng nhận ra bản sắc riêng của từng dịa phương. Ngoài hệ thống xưng hô chung như đã nêu trên, trai gái Bắc Bộ thường hay xưng hô mình - ta, người và ưa lối nói lấp lửng, vòng vo. Trong tình vêu, nam nữ Bắc Bộ chịu ảnh hưởng của lễ giáo phong kiến và các khuôn phép của lệ làng. Vì thế, trong gặp gỡ, to tình hay hẹn hò, họ thường chọn cách diễn đạt bóng gió xa Xôi.
Trai gái Trung Bộ, Nam Bộ ưa cách nói bộc trực, thẳng thắn, mạnh mẽ. Sắc thái địa phương Trung Bộ đậm nét trong sự ảnh hướng của đạo hiếu lễ nghĩa. trong sự bền bỉ kiên gan cùng sự chịu đựng khó khăn, gian khổ. Họ cũng chăng cần giấu giếm, che đậy quanh co cái lí, cái tình khi gắn bó với nhau hay khi buộc phải chia tay. Trước lời trách cứ của chàng trai, cô gái thắng thắn trình bày tấm lòng thắng ngay vì sao không đợi chờ được người con trai:
+ Hoa đến thì hoa nở
Đò đầy thì đò phai qua sông
Đến duyên em phải lấy chồng
Chứ em thương anh như rửa
Hỏi có mặn nồng còn tuỳ anh?
Xuân sắc người con gái đâu giữ mãi được, có đuyên có phận mới nên đôi lứa chồng vợ. Nếu người con trai không nhớ âu "hỏi vợ thì cưới liền tay", thì lỗi đâu phải người con gái!
Cách xưng hô của chủ thể trữ tình trong ea dao Trung Bộ ngoài những dạng thức xưng hô tương đồng với Bắc Bộ, Nam Bộ còn có dạng thức xưng hô mang tính địa phương là fui - mình, nậu.
Ca dao tình yêu Nam Bộ thể hiện thành công tình cảm bộc trực, mạnh mẽ, quyết liệt. Sự chân thành, mộc mạc, táo bạo có lúc thô ráp của những con người ở vùng đất mới không làm mất vẻ lãng mạn, đáng yêu. Trái lại, chính sự thành thực đó làm nên bản sắc riêng trong tình yêu của những con người sống giữa thiên nhiên tự do, phóng khoáng, đầy vẻ hoang sơ. Lễ giáo phong kiến, lễ tục, lệ làng nơi đây không ảnh hưởng nhiều đến nếp sống. nếp nghĩ của con người và nặng nề như ở Bắc Bộ, Trung Bộ. Sống giữa thiên nhiên hoang dã, giàu của chìm của nổi, con người không phải ăn bữa nay lo bữa mai, cuộc sống sung túc nên trai gái Nam Bộ đến với nhau tự do, cởi mở. Sự phóng khoáng ngang tàng, thoải mái trong tâm hồn, tình cảm nổi trội dần và trở thành chủ đạo:
+ Cầu cao uún yếu gió rung
Anh thương em thì thương đại, ngại
ngùng thì đừng thương.
+ Bớ cô má lúm đồng tiền Cho hun (hôn) một chút đỡ nghiên bhi xa.
+ Anh uề, em túm úo em la làng Bỏ chữ thương chữ nhớ lại giữa đàng
cho em.
+ Dao phay cặp cổ, máu đổ ào ào
Chết thì anh chịu cũng nhào theo em. Âm hưởng khoáng đạt. phóng túng, tự do đôi khi có phần suồng sã, táo bạo được biểu hiện trong tình yêu cho thấy họ không lo sợ, ít bị ràng buộc bởi lễ 68 TRẦN THỊ KIM LIÊN


giáo phong kiến. Đây là sắc thái riêng của ca đao tình yêu Nam Bộ. Trong thực tế, quan hệ nam nữ ở miền Bắc và miền Trung chịu nhiều ảnh hưởng ràng buộc nặng nề của tư tưởng "cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy", "môn đăng hộ đối". Phần khác, chữ hiếu cũng ràng buộc họ phải nghĩ đến bổn phận, trách nhiệm khi chọn người bạn tình là người cùng gánh vác đạo nghĩa và được cha mẹ ưng thuận. Còn ở Nam Bộ số lời ca dao phản ánh nội dung sự ngăn trở bởi tư tưởng phong kiến không nhiều.
Một nét riêng khác trong ca đao trữ tình Nam Bộ là việc sử dụng từ bậu. Cách xưng hô này hoàn toàn vắng bóng trong ca dao Bắc Bộ, rất ít trong ca dao Trung Bộ, nhưng lại xuất hiện nhiều trong ca dao Nam Bộ:
+ Bậu chê qua ở rấây ăn còng Bậu uề ở chợ ăn ròng măm nêm.
+ Báu đừng nghe tiếng thị phì Thuy chung anh gLữ uẹn trọn nghỉ
săt son.
+ Bậu đừng sầu não làm chỉ Qua uới bậu như nút uới bhuy đã rồi.
+ Bậu uới qua tình mặn nghĩa nồng Siêu nước sôi chờ quạt, ngọn gió nông phai che.
Như vậy, chỉ qua việc khảo sát cách
dùng đại từ xưng hô trong ca dao tình
yêu ba vùng Bắc, Trung, Nam chúng ta
cũng thấy được cái chung và nét riêng
của thơ ca dân gian từng vùng đất nước.
â,l.ii..,