CHẤT LƯỢNG NỀN
MÔI TRƯỜNG ĐẤT PHÈN VIỆT NAM 2007
Phạm Quang Hà, Lê Thị Thuỷ,
Nguyễn Bích Thu, Hoàng Thị Ngân,
Lê Thị Hường, Đỗ Thu Hà
SUMMARY
Environment quality of acid sulphate soils in Vietnam 2007
Total area of the acid sulphate soils group in Vietnam is estimated of approximately 2 millions
hectares and this soil group is divided into 2 units: Potential acid sulphate soils and actual acid
sulphate soils. In Vietnam, acid sulphate soils are mainly concentrated in the Mekong delta region
as: Long An, Dong Thap, An Giang, Kien Giang, Can Tho, Soc Trang, Bac Lieu, Ca Mau
provinces... and in a smaller area in North such as Hai Phong, Thai Binh provinces.
This paper reported results from a study of 159 top soil samples in 30 districts of 14 provinces in
Vietnam; results showed the main physico - chemical properties of both actual and potential acid
sulfate soils. This may be considered as a background of environment quality of acid sulphate soils
in Vietnam for today and future reference.
Keywords: Soils environment quality, acid sulphate soils, Vietnam
I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Diện tích toàn bộ nhóm đất phèn Việt
Nam khoảng gần 2 triệu ha (Hội Khoa học
Đất Việt Nam, 2000), chia làm hai đơn vị,
đó là: đất phèn tiềm tàng và đất phèn hoạt
động. Những tỉnh có đất phèn nhiều nhất là:
Long An, Đồng Tháp, An Giang, Kiên
Giang, Cần Thơ, Sóc Trăng, Bạc Liêu, Cà
Mau... Ở miền Bắc có một số ít diện tích ở
Hải Phòng, Thái Bình...
Đất phèn nước ta tập trung nhiều nhất ở
đồng bằng sông Cửu Long, cũng là vùng
đất phèn đáng kể trên thế giới; ở đây hình
thành các vùng đất phèn nói riêng và có
những đặc thù riêng muôn màu muôn vẻ
như: Đồng Tháp Mười, Tứ Giác Long
Xuyên, Bán Đảo Cà Mau.
Năm 2007 Viện Thổ nhưỡng Nông hoá
(Phạm Quang Hà và nnk., 2007) đã nghiên
cứu hoàn chỉnh nhóm đất phèn Việt Nam để
làm cơ sở khoa học, xây dựng dữ liệu về
tính chất vật lý, hoá học nền môi trường đất
phèn cho mục đích tham chiếu về chất
lượng nền môi trường đất nông nghiệp phục
vụ sản xuất nông nghiệp bền vững, bảo vệ
môi trường đất phèn cho các thế hệ hiện
nay và mai sau.
II. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU
1. ội dung nghiên cứu
1.1. Tổng hợp các tài liệu, điều tra và
lấy mẫu thực địa
- Tổng hợp các tài liệu, số liệu, bản
đồ... đã có về nhóm đất phèn Việt Nam
hoặc liên quan phục vụ cho các nội dung
cần thực hiện.
- Điều tra hiện trạng sử dụng đất đai và
tình hình sản xuất nông hộ, điều tra các
yếu tố gây ảnh hưởng tới đất (chế độ canh
tác, chế độ nước, chế độ phân bón, khu
công nghiệp...).
- Lấy mẫu đất điển hình tại 14 tỉnh,
thành phố trực thuộc Trung ương trên toàn
quốc: Quảng Ninh, TP. Hải Phòng, Thái
Bình, TP. Hồ Chí Minh, Long An, Đồng
Tháp, An Giang, Kiên Giang, TP. Cần Thơ,
Hậu Giang, Vĩnh Long, Tiền Giang, Bạc
Liêu và Cà Mau với 30 huyện trực thuộc.
1.2. Phân tích mẫu đất, xử lý số liệu
1.3. Tổng hợp và xây dựng hoàn chỉnh
đề xuất tiêu chu-n chất lượng nền môi
trường đất phèn Việt 3am
2. Phương pháp nghiên cứu
2.1. Phương pháp thu thập số liệu
Thu thập, tổng hợp và phân tích các tài
liệu, số liệu của các loại đất chính của nhóm
đất phèn đã có ở trong nước và nước ngoài
về một số chỉ tiêu cơ bản của đất để làm cơ
sở cho việc so sánh và đối chiếu với kết quả
nghiên cứu của đề tài.
2.2. Phương pháp lấy mẫu
Chọn vị trí lấy mẫu điển hình cho từng
loại đất phèn dựa trên hệ phân loại đất, chú
dẫn của các bản đồ đất: Bản đồ toàn quốc tỷ
lệ 1/1.000.000, bản đồ các miền tỷ lệ
1/500.000, bản đồ các vùng tỷ lệ 1/250.000
và các bản đồ tỷ lệ lớn hơn 1/100.000 và
1/50.000. Dùng máy định vị toàn cầu (GPS)
để xác định kinh độ và vĩ độ của các điểm
lấy mẫu.
Cách lấy mẫu và phân tích theo Hướng
dẫn đảm bảo chất lượng và kiểm soát chất
lượng QA/QC, (Cục Môi trường, 2002).
2.3. Chỉ tiêu và phương pháp phân tích
Lý học: Dung trọng, tỷ trọng, độ xốp,
thành phần cơ giới.
Hoá học:
2
H O
pH , pH
KCl
, EC, TSMT,
Cl
-
, SO
42-
, N%, P
2
O
5
%, K
2
O%, OC%, S%,
Fe
2+
, Fe
3+
, Al
3+
, P
2
O
5
và 4 kim loại nặng
(Cu, Pb, Cd, Zn).
Phương pháp phân tích các chỉ tiêu đất
phèn theo Sổ tay Phân tích đất, nước, phân
bón, cây trồng của Viện Thổ nhưỡng Nông
hoá (1998).
2.4. Phương pháp xử lý số liệu
Xử lý số liệu theo phương pháp thống
kê: Các thông số thống kê được sử dụng
trong bài viết bao gồm:
-
Khoảng tin cậy (Confidence Interval,
CI) của giá trị trung bình (m):
Tính theo
luật phân phối Student với
α
= 0,05 (mức ý
nghĩa P = 0,95) bằng công thức:
m
- t
α, n - 1
x S/
n
< m <
m
+ t
α, n - 1
x S/
n
t
α, n - 1
được tính bằng hàm
Tinv
trong
EXCEL. Được ký hiệu là: <
m
,95%<
-
Hàm mật độ
tính theo luật phân phối
xác suất chuNn có dạng:
2
2
(x m)
2
1
f (x) e
2
− −
δ
=
δ π
f (x) được tính bằng hàm phân bố
chuNn N ormal distribution trong EXCEL.
- Dùng hàm phân bố N ormdist - True
để xác định xác suất mật độ của các giá trị
cho kết quả nhỏ hơn hoặc bằng x. P (x
i
≤
x).
- Dùng hàm phân bố N ormdist - False
để xác định F
(Xi)
.
III. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN
1. Sức sản xuất và tình hình sử dụng đất
tại các điểm nghiên cứu
Cơ cấu, năng suất và mức độ bón phân
cho các loại cây trồng trên đất phèn được
thống kê từ các phiếu điều tra thực địa trình
bày tại bảng 1 và 2. Các loại hình sử dụng
đất phèn hiện nay nói chung vẫn còn ít, chủ
yếu là cơ cấu 2 lúa, 1 lúa, một số nơi đất
phèn được đưa vào ứng dụng cho mô hình
lúa - cá hoặc lúa - dưa leo như ở Mộc Hoá, Long An.
Bảng 1. Áp lực phân bón trên đất phèn theo các vùng (/ha/năm)
Các vùng Giá trị
thống kê PC (tấn) N
(kg)
P
2
O
5
(kg)
K
2
O
(kg)
NPK hỗn hợp
(kg)
Bắc bộ
Min 2,8 38,3 17,8 0,0 95,6
Max 15,3 383,3 291,7 833,3 987,8
TB 9,3 181,1 132,3 125,0 438,3
Nam bộ
Min 4,0 0,0 1,4 0,0 57,6
Max 7,0 158,4 144,0 215,2 506,4
TB 4,6 68,8 33,0 58,3 160,0
Cả nước
Min 2,8 0,0 1,4 0,0 57,6
Max 15,3 383,3 291,7 833,3 987,8
TB 8,5 104,1 59,6 84,6 240,6
Qua bảng trên cho thấy lượng phân
chuồng sử dụng cho đất phèn ở Bắc bộ cao
hơn so với Nam bộ do tập quán sử dụng,
tương tự các loại phân bón hoá học ở Bắc bộ
cũng có phần cao hơn. Theo thống kê và tính
toán từ 159 phiếu điều tra, lượng phân bón
trung bình trên đất phèn đang canh tác của
cả nước là 8,5 tấn phân chuồng + 104,1 kg N
+ 59,6 kg P
2
O
5
+ 84,6 kg K
2
O + 240,6 kg
NPK hỗn hợp cho 1 ha/năm. Trong đó ở Bắc
bộ lượng phân sử dụng cho một ha/năm là
9,3 tấn phân chuồng + 181,1 kg N + 132,3 kg
P
2
O
5
+ 125 kg K
2
O + 438,3 kg NPK, trong
khi đó Nam bộ chỉ dùng 4,6 tấn phân chuồng
+ 68,8 kg N +33 kg P
2
O
5
+ 58,3 kg K
2
O +
160 kg NPK hỗn hợp trên 1 ha/năm.
Bảng 2. Dăng suất và áp lực phân bón trên đất phèn theo cơ cấu (/ha/năm)
Cây trồng Năng suất lúa
(tấn) PC (tấn) N P
2
O
5
K
2
O NPK hỗn hợp
(kg) (kg)
2 lúa 9,8 8,5 107,0 68,0 81,5 257,0
1 lúa 4,0 4,0 37,7 14,4 30,0 82,1
Lúa - cá 4,25 4,0 36,0 12,4 29,5 78,0
Lúa - dưa leo 4,8 14,8 93,8 88,3 114,6 296,7
2. Một số đề xuất chất lượng đặc tính của đất phèn
Bảng 3. Đề xuất chất lượng nền môi trường đất phèn hoạt động (chỉ tiêu độ phì)
TT Chỉ tiêu Số mẫu
Trung bình
(
) Trung vị <
m
, 95%< Khoảng
dao động P mật
độ (%)
1 Dung trọng (g/cm
3
)
14 0,94 0,87 0,82 - 1,06 0,74 - 1,14 68,0
2 Tỷ trọng (g/cm
3
) 14 2,45 2,51 2,30 - 2,61 2,19 - 2,72 68,0
3 Độ xốp (%) 14 60,73 64,98 53,22 - 68,24 47,72 - 73,74 68,0
4 OC (%) 122 3,840 3,595 3,562 - 4,118 2,289 - 5,391 68,0
5 N (%) 125 0,246 0,228 0,228 - 0,264 0,041 - 0,451 97,5
6 P
2
O
5 (
%) 124 0,139 0,123 0,124 - 0,153 0,057 - 0,220 68,0
7 P
2
O
5
dt (mg/kg) 123 24,85 20,94 21,74 - 27,96 7,43 - 42,27 68,0
8 K
2
O (%) 125 1,863 1,99 1,752 - 1,974 0,610 - 3,117 97,5
9 CEC (cmolc/kg) 125 16,76 17,03 16,21 - 17,31 10,53 - 22,98 97,5
Bảng 4. Đề xuất chất lượng nền môi trường đất phèn tiềm tàng (chỉ tiêu độ phì)
TT Chỉ tiêu Số mẫu
Trung bình
(
m
) Trung vị <
m
, 95%< Khoảng
dao động
P mật
độ (%)
1 Dung trọng (g/cm
3
)
6 0,77 0,75 0,55 - 0,99 0,56 - 0,98 68,0
2 Tỷ trọng (g/cm
3
) 6 2,54 2,55 2,46 - 2,62 2,36 - 2,70 95,7
3 Độ xốp (%) 6 69,58 69,32 61,14 - 78,02 53,50 - 85,66 97,5
4 OC (%) 34 3,654 3,440 3,083 - 4,225 0,380 - 6,928 97,5
5 N (%) 34 0,213 0,203 0,191 - 0,236 0,083 - 0,344 97,5
6 P
2
O
5 (
%) 34 0,141 0,144 0,120 - 0,162 0,019 - 0,262 97,5
7 P
2
O
5
dt (mg/kg) 33 22,29 16,27 15,68 - 28,90 Vết - 59,59 97,5
8 K
2
O (%) 34 1,813 1,72 1,541 - 2,084 0,257 - 3,368 97,5
9 CEC (cmolc/kg) 34 16,96 17,04 15,95 - 17,96 14,08 - 19,84 68
Nhìn chung, dung trọng và tỷ trọng ở
tầng canh tác trong đất phèn hoạt động
cũng như đất phèn tiềm tàng đều thấp hơn
các loại đất khác, vì đất phèn thường chứa
nhiều hữu cơ. Hàm lượng cacbon hữu cơ
(OC%) trung bình trong đất phèn hoạt động
là 3,840%, dao động trong khoảng 3,562 -
4,118% ở mức tin cậy 95% và đất phèn
tiềm tàng là 3,654%, dao động trong
khoảng 3,083 - 4,225% ở mức tin cậy 95%.
Trong đất phèn nói chung, hàm lượng
N tổng số khá cao. Trung bình N tổng số
trong đất phèn hoạt động là 0,246%, đất
phèn tiềm tàng là 0,213%.
Lân là một yếu tố hạn chế trong đất
phèn, đặc biệt là lân dễ tiêu. Theo kết quả
phân tích và xử lý thống kê, trong đất phèn
hoạt động hàm lượng P
2
O
5
tổng số trung
bình là 0,139%, hàm lượng P
2
O
5
dễ tiêu
trung bình là 24,85 mg/kg và trong đất phèn
tiềm tàng hàm lượng P
2
O
5
tổng số trung
bình là 0,141%, hàm lượng P
2
O
5
dễ tiêu
trung bình là 22,29 mg/kg.
Về kali, đất phèn tiềm tàng và phèn
hoạt động có hàm lượng kali tổng số
tương đương mức 1,8 - 1,9%. Khả năng
hấp thu cation (CEC) cũng là một chỉ tiêu
đánh giá độ phì nhiêu đất, trong cả 2 loại
đất: phèn hoạt động và phèn tiềm tàng
hàm lượng CEC trung bình không khác
nhau nhiều, tương ứng là 16,76 cmolc/kg
và 16,96 cmolc/kg, dao động trong
khoảng 16,21 - 17,31 cmolc/kg và 15,95 -
17,96 cmolc/kg ở mức tin cậy 95%.
Bảng 5. Đề xuất chất lượng nền môi trường đất phèn hoạt động (chỉ tiêu thông dụng)
TT Chỉ tiêu Số mẫu
Trung bình
(
m
) Trung vị <
m
, 95%< Khoảng
dao động P mật
độ (%)
1
2
H O
pH (đất tươi) 125 5,15 4,95 4,95 - 5,34 4,07 - 6,22 68,0
2
2
H O
pH (đất khô) 123 4,55 4,48 4,45 - 4,65 3,99 - 5,12 68,0
3 pH
KCl
(đất khô) 124 3,49 3,32 3,38 - 3,59 2,92 - 4,05 68,0
4 EC (mS/cm) 122 0,78 0,41 0,59 - 0,98 Vết - 1,87 68,0
7 TSMT (%) 119 0,24 0,11 0,18 - 0,30 Vết - 0,56 68,0
8 Cl
-
(%) 119 0,062 0,009 0,033 - 0,092 Vết - 0,385 97,5
9 SO
4
2
-
(%) 121 0,202 0,155 0,173 - 0,231 Vết - 0,528 97,5
10 S (%) 20 0,134 0,129 0,125 - 0,143 0,096 - 0,172 97,5
11 Fe
2+
(mg/kg) 124 338,35 287,74 285,08 - 391,62 Vết - 937,76 97,5
12 Fe
3+
(mg/kg) 125 296,51 277,45 253,30 - 339,71 Vết - 784,57 97,5
13 Al
3+
(mg/kg) 123 3,28 1,84 2,64 - 3,93 Vết - 10,56 97,5
Bảng 6. Đề xuất chất lượng nền môi trường đất phèn tiềm tàng (chỉ tiêu thông dụng)
TT Chỉ tiêu Số mẫu
Trung bình
(
m
) Trung vị <
m
, 95%< Khoảng
dao động
P m
ật độ
(%)
1
2
H O
pH (đất tươi) 34 6,53 6,70 6,17 - 6,89 5,49 - 7,57 68,0
2
2
H O
pH (đất khô) 34 5,18 5,24 4,84 - 5,52 4,22 - 6,14 68,0
3 pH
KCl
(đất khô) 34 4,33 4,21 3,92 - 4,73 3,17 - 5,48 68,0
4 EC (mS/cm) 34 1,57 0,40 1,01 - 2,14 Vết - 4,79 97,5
7 TSMT (%) 34 0,45 0,13 0,29 - 0,62 Vết - 1,39 97,5
8 Cl
-
(%) 34 0,453 0,051 0,263 - 0,644 Vết - 1,545 97,5
9 SO
42-
(%) 34 0,207 0,162 0,161 - 0,253 Vết - 0,470 97,5
10 S (%) 20 0,169 0,160 0,141 - 0,197 0,049 - 0,289 97,5
11 Fe
2+
(mg/kg) 34 639,59 588,67 547,41 - 731,78 Vết - 1168,00 97,5
12 Fe
3+
(mg/kg) 34 58,88 37,30 35,27 - 82,49 Vết - 194,23 97,5
13 Al
3+
(mg/kg) 34 1,52 0,12 0,48 - 2,56 Vết - 7,48 97,5
pH là chỉ tiêu dễ nhận thấy và thường
được sử dụng đầu tiên để đánh giá tính phèn
của một loại đất phèn. Với khoảng tin cậy ở
mức 95% của giá trị trung bình nền môi
trường cho nhóm đất phèn hoạt động Việt
Nam trong giai đoạn 2007 - 2010
2
H O
pH
đất
tươi là 4,95 - 5,34;
2
H O
pH
đất khô là 4,45 -
4,65; pH
KCl
đất khô là 3,38 - 3,59 và cho
nhóm đất phèn tiềm tàng
2
H O
pH
đất tươi là
6,17 - 6,89; pH
H2O
đất khô là 4,84 - 5,52;
pH
KCl
đất khô là 3,92 - 4,73.
Khoảng tin cậy với mức 95% của giá trị
trung bình EC (mS/cm) nền cho nhóm đất
phèn hoạt động Việt Nam trong giai đoạn
2006 - 2010 là 0,59 - 0,98 và nhóm đất
phèn tiềm tàng là 1,01 - 2,14.
Với mật độ xác suất 68% TSMT (%)
trong đất phèn hoạt động dao động trong
khoảng từ vết đến 0,56%, với mật độ xác
suất 97,5%, TSMT (%) trong đất phèn tiềm
tàng có hàm lượng từ vết đến 1,39% và
khoảng này được đề xuất như là khoảng
dao động giá trị TSMT (%) nền trong nhóm
đất phèn hoạt động và đất phèn tiềm tàng ở
Việt Nam 2006 - 2010.
Trong đất phèn hoạt động thì Cl
-
thấp
(<0,1%), nhưng trong đất phèn tiềm tàng,
có thể Cl
-
rất cao (0,453%). Tuy nhiên độ di
động của nó rất lớn và rất dễ rửa trôi. Cl
-
trong đất phèn có thể tồn tại trong đất ở
dạng muối ăn NaCl.
Hàm lượng SO
42-
trong đất phèn hoạt
động trung bình là 0,202%, trong đất phèn
tiềm tàng trung bình là 0,207%.
Fe
2+
là một chỉ tiêu rất đặc thù đối với
đất phèn. Do chế độ canh tác đặc thù của
cây lúa bắt buộc có nước trong quá trình
sinh trưởng và phát triển, dưới trạng thái
nước ngập nhiều, hoá tính của đất phèn thay