224
CÁC CHIẾN LƯỢC TÀI CHÍNH CÔNG CỦA VIỆT NAM CHO PHÁT TRIỂN
NĂNG LƯỢNG MẶT TRỜI, GIÓ VÀ CÁC NGUỒN NĂNG LƯỢNG BỀN VỮNG
Nguyễn Trần Ngọc Linh - CQ61/18.01
Đặng Diệu Linh - CQ61/18.02
Tóm tắt: Nhận thức được tầm quan trọng của năng lượng tái tạo trong việc hiện
thực hóa mục tiêu phát triển bền vững, nghiên cứu “Các chiến lược tài chính công của
Việt Nam cho phát triển năng lượng mặt trời, gió và các nguồn năng lượng bền vững”
đã được thực hiện nhằm phân tích các chiến lược tài chính của Chính phủ để thúc đẩy
quá trình chuyển đổi năng lượng, nâng cao khả năng cạnh tranh của năng lượng tái tạo
và tối ưu hóa việc sử dụng nguồn lực tài chính công. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và
cam kết giảm phát thải ròng bằng 0 của Việt Nam vào năm 2050, việc phát triển các
nguồn năng lượng bền vững không chỉ giúp đảm bảo an ninh năng lượng mà còn đóng
vai trò quan trọng trong việc xây dựng nền kinh tế xanh, thân thiện với môi trường.
Chính phủ đã áp dụng nhiều chiến lượchỗ trợ phát triển năng lượng tái tạo. Nghiên cứu
này đánh giá tác động của các chiến lược tài chính công, từ đó đề xuất giải pháp nâng
cao hiệu quả thực thi chính sách, tối ưu hóa nguồn lực tài chính và thu hút đầu tư tư
nhân. Kết quả nghiên cứu góp phần thúc đẩy quá trình chuyển đổi năng lượng xanh và
hướng tới phát triển bền vững tại Việt Nam.
Từ khóa: biến đổi khí hậu, năng lượng thay thế, chiến lược tài chính công
1. Đặt vấn đề
Biến đổi khí hậu đang trở thành thách thức nghiêm trọng đối với sự phát triển bền
vững, tác động sâu rộng đến kinh tế, môi trường và đời sống con người. Việt Nam, với
vị trí địa lý dễ bị tổn thương, chịu ảnh hưởng nặng nề từ nước biển dâng, thiên tai và
thời tiết cực đoan. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết về các giải pháp giảm phát thải và
đảm bảo an ninh năng lượng.
Trong bối cảnh đó, phát triển năng lượng tái tạo, đặc biệt là điện mặt trời và điện
gió, được xem là chiến lược quan trọng nhằm hướng tới nền kinh tế xanh. Theo Quy
hoạch điện VIII, đến năm 2030, năng lượng tái tạo dự kiến chiếm 30% tổng sản lượng
điện, trong đó điện gió và mặt trời chiếm 20%. Chính phủ Việt Nam đã ban hành nhiều
chính sách, từ Quyết định số 1855/QĐ-TTg năm 2007 đến Quy hoạch điện VIII (2023),
nhằm thúc đẩy phát triển năng lượng sạch và thu hút đầu tư. Nhờ đó, nhiều dự án năng
lượng tái tạo đã được triển khai thành công, góp phần giảm phát thải khí nhà kính, nâng
cao tính bền vững của hệ thống điện, như các nhà máy điện mặt trời tại Nam Trung Bộ,
điện gió tại Bình Thuận, Ninh Thuận hay các dự án sinh khối tại Phú Thọ, Bình Phước.
Tuy nhiên, Việt Nam vẫn đối mặt với nhiều thách thức, đặc biệt là vấn đề tài
chính công, cơ chế giá điện và nâng cấp hạ tầng truyền tải. Do đó, việc nghiên cứu chiến
lược tài chính công hiệu quả để thúc đẩy phát triển điện mặt trời, điện gió và các nguồn
225
năng lượng bền vững là cần thiết, nhằm hỗ trợ quá trình chuyển đổi năng lượng và đảm
bảo tăng trưởng bền vững.
2. Các chiến lược tài chính công của Việt Nam hiện nay cho phát triển năng
lượng mặt trời, gió và các nguồn năng lượng bền vững khác
Thứ nhất, về chính sách thuế, Chính phủ áp dụng ưu đãi thuế thu nhập doanh
nghiệp (TNDN) đối với các dự án năng lượng tái tạo, với mức thuế suất 10% trong 15
năm, miễn thuế tối đa 4 năm đầu và giảm 50% thuế phải nộp trong 9 năm tiếp theo, đồng
thời các hàng hóa và dịch vụ hỗ trợ phát triển nền kinh tế xanh như vận chuyển hành
khách bằng xe điện, dịch vụ bảo vệ rừng và trồng cây xanh cũng không thuộc diện chịu
thuế GTGT. Bên cạnh đó, thuế tiêu thụ đặc biệt được điều chỉnh theo hướng khuyến
khích tiêu dùng các sản phẩm thân thiện với môi trường, như xăng sinh học, ô tô điện
và xe hybrid.
Ngoài ra, Chính phủ cũng có chính sách ưu đãi về thuế tiêu thụ đặc biệt đối với
các sản phẩm thân thiện với môi trường như xăng sinh học và xe ô tô điện. Điều này
góp phần khuyến khích tiêu dùng các sản phẩm năng lượng sạch, tạo động lực cho các
doanh nghiệp đầu tư vào lĩnh vực sản xuất và phát triển công nghệ xanh. Đồng thời, để
giải quyết vấn đề thiếu hụt nguồn lực cho tăng trưởng xanh và ứng phó với biến đổi khí
hậu, ngoài việc sử dụng nguồn lực công, Việt Nam cũng cần tích cực huy động vốn từ
khu vực tư nhân và cộng đồng quốc tế. Việc phát triển thị trường tài chính xanh và thị
trường carbon đóng vai trò quan trọng trong việc tạo nguồn vốn dài hạn cho các dự án
năng lượng sạch. Tuy nhiên, việc miễn giảm thuế cũng có thể làm giảm nguồn thu ngân
sách nhà nước trong ngắn hạn và các doanh nghiệp nhỏ có thể gặp khó khăn khi tiếp cận
ưu đãi do thủ tục hành chính phức tạp. Bên cạnh đó, một số doanh nghiệp có thể lợi
dụng chính sách này để trục lợi, đăng ký các dự án năng lượng tái tạo nhưng không thực
sự triển khai đúng mục tiêu.
Thứ hai, về hỗ trợ tài chính, Chính phủ triển khai nhiều quỹ và chương trình vay
vốn ưu đãi nhằm giảm chi phí đầu tư ban đầu cho doanh nghiệp. Quỹ Phát triển Điện tái
tạo cung cấp các khoản vay ưu đãi, bảo lãnh tín dụng và hỗ trợ lãi suất cho các dự án
năng lượng sạch. Ngoài ra, Việt Nam đang tích cực thu hút vốn từ Quỹ Khí hậu Xanh
(GCF), Quỹ Môi trường Toàn cầu (GEF) và các chương trình tài trợ của Ngân hàng Thế
giới (WB) và Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB) để hỗ trợ phát triển hạ tầng năng
lượng tái tạo. Chính sách này giúp doanh nghiệp tiếp cận nguồn vốn với chi phí thấp
hơn, thúc đẩy đầu tư vào năng lượng sạch. Mặt khác, thủ tục giải ngân từ các quỹ hỗ trợ
còn chậm và phụ thuộc vào nguồn tài trợ quốc tế có thể tạo rủi ro tài chính nếu dòng
vốn bị gián đoạn. Ngoài ra, việc phân bổ nguồn vốn chưa thực sự đồng đều, có nguy cơ
tập trung vào một số doanh nghiệp lớn mà chưa tạo điều kiện thuận lợi cho các doanh
nghiệp vừa và nhỏ tham gia thị trường năng lượng tái tạo.
226
Thứ ba, về cơ chế giá điện, Chính phủ tiếp tục triển khai các cơ chế đấu thầu
năng lượng tái tạo để lựa chọn các dự án có giá cung cấp điện cạnh tranh nhất. Trước
đây, cơ chế giá mua điện cố định (FIT - Feed-in Tariff) đã giúp thu hút đầu tư mạnh mẽ
vào điện mặt trời và điện gió, trong đó Chính phủ định mức giá mua điện từ các nguồn
năng lượng tái tạo cao hơn so với điện từ nhiên liệu hóa thạch nhằm khuyến khích đầu
tư vào lĩnh vực này. Mức giá FIT có thể khác nhau đối với từng loại công nghệ năng
lượng tái tạo như điện mặt trời, điện gió hay sinh khối, đảm bảo sự phát triển đồng đều
giữa các nguồn năng lượng sạch. Chính phủ cũng tài trợ cho cơ chế này từ nguồn vốn
Nhà nước hoặc yêu cầu các đơn vị sản xuất, truyền tải điện phải mua toàn bộ sản lượng
điện từ nguồn năng lượng tái tạo, giảm thiểu rủi ro cho nhà đầu tư. Tuy nhiên, để nâng
cao tính cạnh tranh và giảm gánh nặng tài chính cho Nhà nước, Chính phủ đang chuyển
sang cơ chế đấu thầu cạnh tranh và nghiên cứu mô hình hợp đồng mua bán điện trực
tiếp (DPPA - Direct Power Purchase Agreement), cho phép doanh nghiệp sản xuất mua
điện trực tiếp từ các nhà cung cấp năng lượng tái tạo thay vì thông qua EVN. cơ chế
DPPA mặc dù mở ra cơ hội mới cho doanh nghiệp nhưng vẫn cần hoàn thiện khung
pháp lý để tránh rủi ro về giá cả và hợp đồng mua bán điện trong dài hạn. Bên cạnh đó,
cơ chế hạn ngạch (quota system) yêu cầu các đơn vị sản xuất hoặc tiêu thụ điện phải
đảm bảo một phần sản lượng đến từ năng lượng tái tạo. Điều này không chỉ tạo thị
trường cạnh tranh giữa các công nghệ năng lượng sạch mà còn giúp giảm chi phí sản
xuất điện tái tạo trong dài hạn.
Ngoài cơ chế FIT và hạn ngạch, Việt Nam cũng đang nghiên cứu và triển khai cơ
chế đấu thầu cạnh tranh (contract bidding), theo đó các dự án năng lượng tái tạo sẽ được
lựa chọn dựa trên mức giá chào thầu và tiêu chí kỹ thuật. Chính phủ sẽ lựa chọn các dự
án có chi phí tối ưu nhất để cấp phép, đồng thời yêu cầu các đơn vị sản xuất điện bao
tiêu sản lượng từ các dự án trúng thầu. Cơ chế này giúp giảm gánh nặng tài chính cho
Nhà nước trong việc hỗ trợ giá điện tái tạo, đồng thời tăng cường minh bạch và hiệu quả
sử dụng nguồn lực. Tuy nhiên, để hạn chế tình trạng nhà đầu tư trì hoãn triển khai dự án
nhằm chờ đợi thời cơ giảm chi phí hoặc găm giữ dự án để loại bỏ đối thủ cạnh tranh,
cần có các chế tài xử phạt nghiêm ngặt nhằm đảm bảo tiến độ thực hiện.
Thứ tư, về phát triển thị trường carbon, Việt Nam đã đạt được những bước tiến
quan trọng, điển hình là bán thành công 10,3 triệu tín chỉ carbon thông qua Ngân hàng
Thế giới, thu về 51,5 triệu USD vào năm 2023. Hiện nay, cả nước có khoảng 150 chương
trình, dự án với tổng số 40,2 triệu tín chỉ carbon đã được cấp và tham gia cơ chế trao đổi
quốc tế. Việc đẩy mạnh cơ chế mua bán tín chỉ carbon không chỉ giúp doanh nghiệp có
thêm nguồn thu mà còn khuyến khích các đơn vị sản xuất giảm phát thải để tận dụng lợi
thế từ thị trường này. Chính phủ cũng đang triển khai Đề án phát triển thị trường carbon,
với kế hoạch thí điểm vào năm 2025 và vận hành chính thức vào năm 2028, nhằm tối
ưu hóa hiệu quả tài chính của các dự án giảm phát thải. Tuy nhiên, thị trường carbon
trong nước vẫn còn mới, cần thời gian để hoàn thiện khung pháp lý và cơ chế giao dịch.
227
Ngoài ra, để đảm bảo tính minh bạch và tránh tình trạng đầu cơ, Chính phủ cần có biện
pháp kiểm soát giá tín chỉ carbon và đảm bảo thị trường vận hành công bằng.
Thứ năm, về phát triển hạ tầng và công nghệ, Chính phủ Việt Nam cũng chú
trọng đến việc xây dựng hệ sinh thái năng lượng sạch đồng bộ, bao gồm phát triển lưới
điện thông minh, tăng cường khả năng lưu trữ năng lượng và nghiên cứu ứng dụng công
nghệ tiên tiến. Việc nâng cấp hệ thống truyền tải điện sẽ giúp tối ưu hóa việc khai thác
năng lượng tái tạo, tránh tình trạng quá tải cục bộ như đã từng xảy ra với điện mặt trời
ở một số khu vực. Ngoài ra, cần có các chính sách khuyến khích phát triển nguồn nhân
lực chất lượng cao cho ngành năng lượng sạch, hỗ trợ doanh nghiệp nội địa trong nghiên
cứu và sản xuất thiết bị năng lượng tái tạo, từ đó giảm dần sự phụ thuộc vào nhập khẩu
công nghệ. Tuy nhiên, việc phát triển hạ tầng và công nghệ cần nguồn vốn lớn, có thể
tạo áp lực lên ngân sách nhà nước, và quá trình nghiên cứu, đào tạo nhân lực cần thời
gian dài để đạt hiệu quả. Chính phủ cần có cơ chế thu hút các doanh nghiệp công nghệ
tham gia đầu tư phát triển hệ thống lưu trữ năng lượng, đảm bảo tính ổn định của nguồn
điện tái tạo.
3. Đề xuất cải thiện các chiến lược
Thứ nhất, cải thiện chính sách thuế
Chính sách thuế đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy đầu tư vào năng
lượng tái tạo và khuyến khích tiêu dùng sản phẩm thân thiện với môi trường. Tuy nhiên,
để nâng cao hiệu quả, Chính phủ cần mở rộng ưu đãi thuế cho các doanh nghiệp nhỏ và
vừa (SMEs). Việc áp dụng chính sách miễn giảm thuế linh hoạt hơn, chẳng hạn kéo dài
thời gian miễn thuế hoặc hoàn thuế nhanh cho các doanh nghiệp đầu tư vào năng lượng
sạch, sẽ giúp họ dễ dàng tiếp cận lợi ích từ chính sách này.
Bên cạnh đó, thủ tục hành chính trong xét duyệt ưu đãi thuế cần được đơn giản
hóa bằng cách ứng dụng công nghệ số để giảm thời gian xử lý hồ sơ, tạo điều kiện thuận
lợi hơn cho doanh nghiệp. Đồng thời, để khuyến khích quá trình chuyển đổi sang năng
lượng sạch, Chính phủ nên tăng thuế đối với các ngành công nghiệp tiêu thụ nhiều nhiên
liệu hóa thạch, từ đó thúc đẩy sự chuyển đổi sang công nghệ sạch hơn. Ngoài ra, cần có
lộ trình cụ thể trong việc giảm thuế tiêu thụ đặc biệt cho ô tô điện và các phương tiện sử
dụng năng lượng tái tạo, đảm bảo ổn định nguồn thu ngân sách trong khi vẫn hỗ trợ
doanh nghiệp nội địa phát triển ngành công nghiệp xe điện.
Thứ hai, cải thiện cơ chế hỗ trợ tài chính
Việc hỗ trợ tài chính là yếu tố quan trọng giúp doanh nghiệp tiếp cận nguồn vốn
với chi phí thấp, từ đó thúc đẩy đầu tư vào năng lượng tái tạo. Để cải thiện chính sách
hiện tại, Chính phủ cần đẩy nhanh quá trình giải ngân từ Quỹ Phát triển Điện tái tạo,
đồng thời giảm sự phụ thuộc vào nguồn tài trợ quốc tế bằng cách thu hút đầu tư tư nhân.
Việc đơn giản hóa các thủ tục giải ngân và tăng cường tính minh bạch trong phân bổ
vốn sẽ giúp nguồn vốn hỗ trợ đến đúng đối tượng một cách hiệu quả hơn.
228
Ngoài ra, cần có các gói tín dụng xanh với lãi suất ưu đãi dành riêng cho doanh
nghiệp vừa và nhỏ, giúp họ dễ dàng hơn trong việc đầu tư vào công nghệ năng lượng
sạch. Cùng với đó, việc phát triển mô hình hợp tác công - tư (PPP) sẽ giúp thu hút nguồn
vốn đầu tư từ khu vực tư nhân vào phát triển hạ tầng năng lượng tái tạo, đồng thời chia
sẻ rủi ro với Nhà nước để đảm bảo sự phát triển bền vững của ngành.
Thứ ba, cải thiện cơ chế giá điện
Cơ chế giá điện có tác động lớn đến sự phát triển của năng lượng tái tạo, do đó,
cần có những điều chỉnh hợp lý để vừa đảm bảo tính cạnh tranh, vừa giảm áp lực tài
chính cho Nhà nước. Việc triển khai đấu thầu cạnh tranh cần được thực hiện minh bạch,
giúp chọn ra các dự án có chi phí tối ưu nhất, đồng thời tránh tình trạng doanh nghiệp
trì hoãn triển khai dự án để chờ điều chỉnh giá có lợi hơn.
Ngoài ra, mô hình hợp đồng mua bán điện trực tiếp (DPPA) là một hướng đi tiềm
năng giúp doanh nghiệp có thể mua điện từ nhà cung cấp năng lượng tái tạo mà không
cần thông qua EVN. Tuy nhiên, để thực hiện hiệu quả, Chính phủ cần sớm hoàn thiện
khung pháp lý, đảm bảo tính ổn định trong giá cả và hợp đồng mua bán điện dài hạn.
Đồng thời, cơ chế hạn ngạch năng lượng tái tạo cần được tối ưu hóa theo từng khu vực,
giúp cân bằng giữa cung và cầu, đồng thời tạo ra sự cạnh tranh lành mạnh giữa các
nguồn năng lượng sạch.
Thứ tư, phát triển thị trường carbon
Thị trường carbon là một công cụ quan trọng giúp Việt Nam đạt được mục tiêu
giảm phát thải và thu hút nguồn tài chính quốc tế. Tuy nhiên, để đảm bảo sự phát triển
bền vững của thị trường này, Chính phủ cần tăng cường minh bạch và giám sát quá trình
giao dịch tín chỉ carbon, nhằm tránh tình trạng đầu cơ hoặc thao túng giá. Bên cạnh đó,
việc xây dựng hệ thống kiểm soát giá tín chỉ carbon sẽ giúp thị trường vận hành ổn định
và công bằng hơn.
Ngoài ra, Việt Nam có thể mở rộng hợp tác với các thị trường carbon quốc tế như
EU hoặc Trung Quốc để học hỏi kinh nghiệm và thu hút thêm nhà đầu tư. Để doanh
nghiệp có thể tận dụng lợi thế từ thị trường này, Chính phủ cũng cần có chính sách hỗ
trợ cụ thể, chẳng hạn như cung cấp thông tin, hướng dẫn tham gia giao dịch tín chỉ
carbon hoặc tạo ra các quỹ hỗ trợ doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ giảm phát thải.
Thứ năm, đầu tư phát triển hạ tầng và công nghệ
Phát triển hạ tầng và công nghệ là yếu tố cốt lõi giúp năng lượng tái tạo phát triển
bền vững. Một trong những ưu tiên hàng đầu là nâng cấp hệ thống lưới điện thông minh
để tối ưu hóa việc khai thác năng lượng tái tạo, tránh tình trạng quá tải như đã từng xảy
ra với điện mặt trời ở một số khu vực.
Bên cạnh đó, cần có chính sách hỗ trợ các doanh nghiệp trong nước nghiên cứu
và phát triển công nghệ năng lượng sạch, đặc biệt là trong lĩnh vực sản xuất pin lưu trữ,