Chương trình ôn tập thi tuyển sinh cao học luật môn: Lý luận nhà nước và pháp luật gồm 10 chuyên đề nêu lên những nội dung chính của môn học, giúp các bạn sinh viên nắm bắt những nội dung cốt lõi của môn học, từ đó ôn thi hiệu quả.
Đại học quốc gia Tp. HCM
Chuyên đề 1: Bản chất của Nhà nước XHCN.
Chuyên đề 2: Chức năng của Nhà nước XHCN.
Chuyên đề 3: Hình thức của Nhà nước XHCN.
Chuyên đề 4: Bộ máy Nhà nước XHCN.
Chuyên đề 5: Nhà nước pháp quyền và vấn đề xây dựng, hoàn thiện Nhà
nước pháp quyền XHCN Việt Nam.
Chuyên đề 6: Bản chất và vai trò của pháp luật XHCN.
Chuyên đề 7: Hình thức pháp luật XHCN.
Chuyên đề 8: Ý thức pháp luật XHCN.
Chuyên đề 9: Thực hiện pháp luật.
Chuyên đề 10:. Điều chỉnh pháp luật và cơ chế điều chỉnh pháp luật.
Tài liệu tham khảo :
1- Giáo trình Lý luận về nhà nước và pháp luật của Trường ĐH Luật Hà Nội, Nxb
CAND, 2008.
2- Giáo trình Lý luận về nhà nước và pháp luật của của Khoa Luật, ĐH Quốc gia
Hà Nội, 2005-2007.
1
3- Những vấn đề cơ bản về Nhà nước và pháp luật của Viện nghiên cứu Nhà nước
và pháp luật (năm 1995).
4- Đại hội ĐCSVN và những vấn đề cấp bách của khoa học về Nhà nước và pháp
luật. Viện NN và PL, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1997.
5- Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi năm 2001) và các văn bản pháp luật về tổ chức
bộ máy nhà nước.
6- Luật ban hành văn bản quy phạm pháp luật năm 2008 (Quốc hội thông qua ngày
03 tháng 6 năm 2008).
CHẤP HÀNH TRUNG ƯƠNG ĐẢNG KHOÁ X TẠI ĐẠI HỘI ĐẢNG LẦN THỨ XI (các
7. Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XI (năm 2011): BÁO CÁO CHÍNH TRỊ CỦA BAN
Mục VII, VIII, IX);
8. Nghị quyết số 49 –NQ/TW ngày 2-6-2005 của Bộ Chính trị “Về Chiến lược Cải
cách tư pháp đến năm 2020”;
9. Nghị quyết số 17-NQ/TW ngày 1/8/2007 Hội nghị lần thứ 5 BCH TW khoá X
"Về đẩy mạnh cải cách hành chính, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lí của bộ
máy nhà nước" v.v.
2
Biên soạn: PGS-TS Trương Đắc Linh
Chuyên đề 1:
I. KHÁI NIỆM BẢN CHẤT NHÀ NƯỚC
1. Các quan niệm khác nhau về nguồn gốc Nhà nước và khái niệm bản chất Nhà
nước
a. Các thuyết phi Mác xít về nguồn gốc Nhà nước:
- Thuyết thần quyền.
- Thuyết gia trưởng. - Thuyết bạo lực. - Thuyết Khế ước xã hội. - Ngoài ra còn có các học thuyết khác về nguồn gốc và bản chất nhà nước như:
Nhà nước phúc lợi chung, Nhà nước kỹ trị, Nhà nước hậu công nghiệp …
* Các học thuyết phi Mác xít nói trên đều mang tính chủ quan, đều vô tình hoặc
cố ý lảng tránh bản chất giai cấp của Nhà nước.
b. Học thuyết Mác-Lê-nin về nguồn gốc và bản chất Nhà nước:
Về nguồn gốc nhà nước: Tác phẩm “Nguồn gốc của gia đình, của chế độ tư
hữu và của Nhà nước” của Ph. Ăng-ghen và tác phẩm "Nhà nước và cách mạng" của
V. I. Lê-nin.
Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lê-nin: - Nhà nước xuất hiện là mang tính khách quan, không phải là hiện tượng vĩnh cửu và bất biến. Nhà nước luôn vận động, phát triển và tiêu vong khi những điều kiện khách quan cho sự tồn tại và phát triển của chúng không còn nữa.
3
- Nhà nước chỉ xuất hiện khi có các tiền đề về kinh tế (tư hữu xuất hiện), tiền đề về xã hội (xã hội phân chia thành các giai cấp, các tầng lớp xã hội khác nhau về lợi ích, mâu thuẫn về lợi ích không thể tự điều hoà được).
Theo Lê-nin, "Nhà nước là sản phẩm và biểu hiện của những mâu thuẫn giai cấp không thể điều hoà được. Bất cứ ở đâu, hễ lúc nào và chừng nào mà, về mặt khách quan, những mâu thuẫn giai cấp không thể điều hoà được thì nhà nước xuất hiện".
Về bản chất của nhà nước:
+ Quan niệm cũ (Nhà nước của ai? Do ai? Phục vụ ai?): Bản chất nhà nước quá nhấn mạnh, thậm chí đồng nhất với tính giai cấp:
"Nhà nước là công cụ của giai cấp thống trị nhằm kìm giữ giai cấp bị trị trong vòng
lệ thuộc", "là công cụ điều hoà lợi ích giai cấp", là bộ máy trấn áp giai cấp"... (Nhà
nước nguyên nghĩa).
+ Quan niệm đổi mới:
- Tính giai cấp của nhà nước.
- Tính xã hội của nhà nước .
2. Hai phương diện trong bản chất thống nhất của nhà nước.
a. Tính giai cấp của Nhà nước:
* Nội dung:
* Mức độ thể hiện, thực hiện và phát triển.
b. Tính xã hội của Nhà nước:
+ Nội dung:
+ Mức độ thể hiện, thực hiện và phát triển.
c. Mối quan hệ giữa tính giai cấp và tính xã hội
C. Mác: "Chỉ có vì những quyền lợi chung của xã hội thì một giai cấp cá
biệt mới có thể đòi hỏi thống trị phổ biến được" (C. Mác - Ph. Ăng-ghen. Tuyển tập.
T.1 NXB Sự thật, Hà Nội, 1980, tr. 30).
3. Những đặc trưng cơ bản của Nhà nước
4
5 đặc trưng cơ bản của nhà nước:
Một là, Nhà nước là một tổ chức quyền lực công cộng đặc biệt có bộ máy
chuyên thực hiện cưỡng chế và quản lý những công việc chung của xã hội, các thiết
chế mang tính bạo lực (quân đội, công an, toà án, trại cải tạo v.v.
Hai là, Nhà nước có lãnh thổ, phân chia và quản lý dân cư theo các đơn vị
hành chính lãnh thổ.
Ba là, Nhà nước là một tổ chức quyền lực có chủ quyền quốc gia.
Bốn là, Nhà nước ban hành pháp luật và thực hiện sự quản lý bắt buộc đối
với mọi công dân.
Năm là, Nhà nước qui định và thực hiện việc thu các loại thuế dưới hình
thức bắt buộc.
II. Bản chất Nhà nước CHXHCN
Theo quan điểm của Chủ nghĩa Mác - Lênin:
- Nhà nước xã hội chủ nghĩa là nhà nước kiểu mới có bản chất khác với các
kiểu nhà nước bóc lột. Bản chất đó do cơ sở kinh tế - xã hội và các đặc điểm của
việc tổ chức quyền lực chính trị trong xã hội xã hội chủ nghĩa qui định.
- Đó là Nhà nước của của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Tất cả quyền
lực nhà nước thuộc về nhân dân mà nền tảng là liên minh giai cấp công nhân với giai
cấp nông dân và đội ngũ trí thức dưới sự lãnh đạo của giai cấp công nhân mà đội tiền
phong là Đảng cộng sản.
- Sứ mệnh lịch sử của nhà nước này là thực hiện chuyên chính vô sản. Do
vậy, nhà nước thực thi quyền lực vì lợi ích trước hết của giai cấp công nhân và
nhân dân lao động. Nhà nước XHCN xét về bản chất thực hiện dân chủ với số đông
- với tuyệt đại đa số nhân dân lao động và thực hiện chuyên chính với thiểu số bóc
lột bị lật đổ sau cách mạng XHCN, cũng như nghiêm trị mọi hành vi xâm phạm lợi
5
ích của Tổ quốc, của nhân dân trong suốt quá trình xây dựng và phát triển của
mình.
- Bản chất Nhà nước XHCN còn thể hiện ở chính sách đối ngoại hoà bình,
hợp tác, hữu nghị với các nước trên thế giới.
Nhà nước XHCN vì thế không còn là nhà nước theo nguyên nghĩa như các
nhà nước kiểu cũ mà theo V.I. Lê-nin là nhà nước "nửa nhà nước".
III. Bản chất Nhà nước Cộng hoà XHCN Việt Nam
Điều 2 Hiến pháp Việt Nam năm 1992 (sửa đổi năm 2001) quy định: "Nhà nước
Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam là Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của
nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân
mà nền tảng là liên minh giữa giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và đội ngũ trí
thức".
Bản chất nhà nước của dân, do dân và vì dân của Nhà nước ta được cụ thể
bằng những đặc trưng sau:
1. Nhân dân là chủ thể tối cao của quyền lực nhà nước.
2. Nhà nước ta là nhà nước của tất cả các dân tộc trên lãnh thổ Việt Nam, là biểu
hiện tập trung của khối đại đoàn kết các dân tộc anh em.
3. Nhà nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam tổ chức và hoạt động trên cơ sở
nguyên tắc bình đẳng giữa nhà nước và công dân.
4. Tính chất dân chủ rộng rãi của Nhà nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam,
đặc biệt là trong lĩnh vực kinh tế - xã hội.
5. Sự quan tâm giải quyết của Nhà nước và toàn xã hội đối với các vấn xã hội.
6. Nhà nước nghiêm trị mọi hành động xâm phạm lợi ích của Tổ quốc và của nhân
dân.
6
7. Nhà nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam thực hiện chính sách đối ngoại
hoà bình, hợp tác, hữu nghị, cùng có lợi với tất cả các quốc gia.
Chuyên đề 2:
1. Định nghĩa: Chức năng của Nhà nước là những phương hướng (hay phương
diện) hoạt động cơ bản của Nhà nước thể hiện bản chất của Nhà nước và nhằm thực
hiện các mục tiêu, nhiệm vụ của Nhà nước trong các giai đoạn phát triển cụ thể.
+ Tính khách quan của chức năng Nhà nước (mối quan hệ giữa CNNN và
bản chất, nhiệm vụ của NN).
+ Quy luật phát triển của các chức năng Nhà nước.
2. Các hình thức và phương pháp thực hiện các chức năng của Nhà nước:
+ Các hình thức thực hiện các chức năng của Nhà nước:
- Hình thức pháp lý: xây dựng pháp luật; tổ chức thực hiện pháp luật; bảo
vệ pháp luật.
- Hình thức không hoặc ít mang tính pháp lý: Tổ chức trực tiếp; Tác nghiệp
vật chất - kỹ thuật...
+ Các phương pháp thực hiện các chức năng của Nhà nước:
- Phương pháp thuyết phục;
- Phương pháp cưỡng chế.
3. Phân loại chức năng nhà nước:
a) Chức năng đối nội và đối ngoại (cách phân loại phổ biến nhất)
b) Chức năng cơ bản và không cơ bản (trợ giúp)
7
c) Chức năng lâu dài và tạm thời .. .
Việc phân loại các chức năng Nhà nước chỉ có tính tương đối.
II. CÁC CHỨC NĂNG CỦA NHÀ NƯỚC CHXHCN VIỆT NAM
A. Các chức năng đối nội
1. Chức năng tổ chức và quản lý kinh tế
- Nội dung của chức năng kinh tế của Nhà nước;
- Phương pháp tác động của Nhà nước đối với kinh tế.
2. Chức năng giữ vững an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, nghiêm trị mọi
hành vi xâm phạm lợi ích của Tổ quốc, của nhân dân.
3. Chức năng tổ chức và quản lý văn hóa, giáo dục, khoa học và công nghệ.
4. Chức năng bảo vệ trật tự pháp luật XHCN, bảo vệ các quyền và lợi ích cơ
bản của công dân.
B. Chức năng đối ngoại
Chức năng đối ngoại của Nhà nước ta trong điều kiện hiện nay bao gồm :
1) Bảo vệ Tổ quốc Việt Nam XHCN.
2) Thiết lập, củng cố và phát triển các mối quan hệ và hợp tác với tất cả các
nước có chế độ chính trị - xã hội khác nhau trên cơ sở nguyên tắc tôn trọng độc lập,
chủ quyền của nhau, không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau, bình đẳng và
cùng có lợi.
3) Ủng hộ và tham gia vào cuộc đấu tranh vì một trật tự thế giới mới, vì sự hợp
tác bình đẳng và dân chủ, vì hoà bình và tiến bộ xã hội trên toàn thế giới
8
Chuyên đề 3:
I. Khái niệm hình thức nhà nước 1. Định nghĩa: Là cách thức tổ chức và phương pháp thực hiện quyền lực nhà
nước.
Hình thức nhà nước gồm: 1. Hình thức chính thể; 2. Hình thức cấu trúc; 3. Chế
độ chính trị. 2. Các loại hình thức nhà nước: a. Hình thức chính thể: + Định nghĩa: Chính thể nhà nước là cách thức và trình tự tổ chức các cơ
quan quyền lực nhà nước tối cao ở trung ương, việc xác định thẩm quyền và mối quan
hệ của những cơ quan này với nhau, cũng như giữa chúng với nhân dân .
+ Các loại chính thể: - Quân chủ (quân chủ chuyên chế, quân chủ nhị nguyên và quân chủ đại nghị); - Cộng hoà (cộng hoà tổng thống, cộng hoà đại nghị, cộng hoà hỗn hợp). * Các nhà nước XHCN chỉ có một loại chính thể là cộng hoà với các biến dạng:
Công xã Pa-ri, Cộng hoà Xô viết và CHDCND.
b. Hình thức cấu trúc: + Định nghĩa: Là cách thức tổ chức và phân bố quyền lực nhà nước theo lãnh
thổ, mối quan hệ giữa các chủ thể lãnh thổ đó của quyền lực nhà nước.
+ Các loại hình thức cấu trúc: nhà nước đơn nhất, nhà nước liên bang, nhà
nước liên minh.
- Nhà nước đơn nhất: Khái niệm. Các dấu hiệu đặc trưng. Những nước có cấu trúc nhà nước đơn nhất trên thế giới.
- Nhà nước liên bang: Khái niệm.
9
Các dấu hiệu đặc trưng. Những nước có cấu trúc nhà nước đơn nhất trên thế giới.
- Nhà nước liên minh:
Khái niệm. Các dấu hiệu đặc trưng. Những nước có cấu trúc nhà nước đơn nhất trên thế giới.
c. Chế độ chính trị: + Định nghĩa: Chế độ chính trị thể hiện: Tình trạng dân chủ hay phi dân chủ của một chế độ xã hội. Trong lịch sử tồn tại hai loại chế độ chính trị chủ yếu: Chế độ dân chủ (dân chủ quý tộc, dân chủ TS, dân chủ XHCN), chế độ phản dân chủ (chuyên chế chủ nô, chuyên chế phong kiến, chế độ phát xít ...);
Quyền tự do, dân chủ của công dân, mức độ tham gia của công dân vào quá trình thiết lập các cơ quan chính quyền nhà nước và thực hiện các chính sách nhà nước;
Yếu tố quan trọng nhất: phương pháp cai trị và quản lý xã hội của giai cấp
cầm quyền.
3. Mối quan hệ giữa hình thức chính thể nhà nước với chế độ chính trị, kiểu
nhà nước:
- Nói đến hình thức chính thể nhà nước là nói đến cách thức tổ chức quyền lực nhà nước. Còn nói đến chế độ chính trị là nói đến cách thức thực hiện quyền lực nhà nước, cách thức cai trị.
- Tuy là những phạm trù độc lập của hình thức nhà nước nhưng hình thức chính thể nhà nước và chế độ chính trị có mối liên hệ chặt chẽ với nhau, thường tương ứng với nhau.
- Nhưng chúng cũng có tính độc lập tương đối. Ví dụ, các nước theo chính thể quân chủ lập hiến như Anh, Nhật, Thụy Điển ..., theo tên gọi, là quân chủ, nhưng phương pháp cai trị (chế độ chính trị) là dân chủ; ngược lại, các nước theo chính thể cộng hoà (dân chủ) cũng có thể có phương pháp cai trị phản dân chủ, thậm chí phát xít (như phát xít Đức). II. Hình thức Nhà nước XHCN
10
1. Hình thức chính thể: Các Nhà nước XHCN chỉ có 1 hình thức chính thể là
cộng hoà dân chủ.
* Đặc điểm hình thức chính thể Cộng hòa XHCN. HTCT nhất nguyên (ĐCS lãnh đạo NN và XH); Tất cả quyền lực thuộc về nhân dân với cơ sở nền tảng là liên minh công -
nông - trí thức.
Bộ máy nhà nước tổ chức theo nguyên tắc tập quyền XHCN; Vị trí tối cao và toàn quyền của các cơ quan dân cử trong mối quan hệ với các
cơ quan nhà nước khác cùng cấp.
Chế độ bầu cử theo nguyên tắc phổ thông, bình đẳng, trực tiếp và bỏ phiếu
kín.
Các dạng chính thể cộng hoà XHCN:
Công xã Pari. Cộng hòa Xô viết. Cộng hòa dân chủ nhân dân.
2. Hình thức cấu trúc: a.
Nhà nước đơn nhất XHCN: Có nước đa sắc tộc, nhiều dân tộc, nhưng tính thống nhất cao cả trong lịch sử và khi hình thành nhà nước nên vẫn là nhà nước đơn nhất (VN, Lào, TQ,…)
Nhà nước liên bang XHCN: Dấu hiệu dân tộc: Viên Dân tộc, Viện Liên bang (LX cũ); Nhiều Viện
Thành lập theo nguyên tắc tự nguyện. Kinh nghiệm Lich sử: Tính bền vững. Chế độ chính trị:
b. (Nam Tư cũ ) 2) Dân chủ XHCN III. LIÊN HỆ VỚI HÌNH THỨC NHÀ NƯỚC VIỆT NAM 1) Bản chất: Qua nhiều giai đoạn lịch sử, qua 4 bản Hiến pháp, nhưng hình thức nhà nước là một - Nhà nước dân chủ XHCN (trừ Hiến pháp 1946), tuy tên gọi khác nhau: VN DCCH và CH XHCN VN.
2) Đặc điểm khác nhau theo các tên gọi khác nhau: a. VIỆT NAM DCCH:
11
- Thực chất vẫn ĐCS lãnh đạo, tuy liên minh giai cấp - cơ sở xã hội là “đa giai
cấp và tầng lớp xã hội” (cơ sở đại đại đoàn kết dân tộc);
- Nhiệm vụ giải phóng dân tộc là chủ yếu, từng bước “Cải tạo” XHCN; + Chính thể: về hình thức là sự kết hợp các dấu hiệu của cộng hoà đại nghị, cộng hoà hỗn hợp và cộng hoà tổng thống với cộng hoà Xô Viết và mang nội dung XHCN;
- Hiến pháp 1946: Cộng hoà hỗn hợp (lưỡng tính); - Hiến pháp 1959: bắt đầu theo mô hình Cộng hoà Xô viết; + Hình thức cấu trúc: Đơn nhất: “Nước Việt Nam là một, dân tộc VN là một” độc đáo ! Không Liên bang, không “Tự trị”, mặc dù có 54 dân tộc (đã từng có 2 khu tự trị)!
+ Chế độ chính trị: Dân chủ XHCN. b. CH XHCN VIỆT NAM: HP 1980, 1992.
- ĐCS lãnh đạo;
- Cơ sở XH đồng nhất và rộng rãi: Liên minh Công – Nông Công – Nông – Trí; hiện nay đang nghiên cứu coi tầng lớp doanh nhân cũng là một trong các “nhân tố nền” của sự phát triển XH; Chính thể: CHDCND (XHCN) Cấu trúc: Đơn nhất; Chế độ chính trị: DC XHCN.
Chuyên đề 4:
BỘ MÁY NHÀ NƯỚC XHCN
I. KHÁI NIỆM BMNN Định nghĩa: Bộ máy nhà nước là hệ thống các cơ quan nhà nước từ trung ương xuống địa phương được tổ chức theo những nguyên tắc chung thống nhất tạo thành một cơ chế đồng bộ để thực hiện các chức năng và nhiệm vụ chung của Nhà nước.
12
Vai trò BMNN: Là công cụ chủ yếu trực tiếp thực hiện hoặc tổ chức thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của nhà nước, thực hiện sự quản lý nhà nước theo đường lối của giai cấp cầm quyền.
Đơn vị cơ bản tạo thành bộ máy nhà nước là cơ quan nhà nước. Các dấu hiệu đặc trưng của cơ quan Nhà nước: 1. Là một tổ chức được thành lập theo những nguyên tắc, thủ tục do pháp
luật quy định;
2. Có tính độc lập tương đối về cơ cấu - tổ chức, về cơ sở vật chất-tài chính; 3. Có thẩm quyền mang tính quyền lực nhà nước theo quy định pháp luật; 4. Chi phí cho tổ chức và hoạt động từ ngân sách nhà nước, CBCC của cơ
quan nhà nước là công dân.
BMNN của các nước hiện đại thông thường có 3 loại cơ quan: lập pháp, hành pháp và tư pháp; hoặc 4 loại: các cơ quan đại diện quyền lực nhà nước; các cơ quan hành chính (quản lý) nhà nước; các cơ quan xét xử (TA) và các cơ quan kiểm sát (VKS).
II. Bộ máy Nhà nước CH XHCN VN 1. Các nguyên tắc tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước ta. a. Nguyên tắc tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân. Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công và phối hợp giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp.
b. Nguyên tắc Đảng lãnh đạo.
- Cơ sở lý luận. - Cơ sở Hiến pháp. - Nội dung, yêu cầu. - Liên hệ thực tiễn thực hiện. c. Nguyên tắc tập trung dân chủ.
- Cơ sở lý luận. - Cơ sở Hiến pháp. - Nội dung, yêu cầu. - Liên hệ thực tiễn thực hiện. d. Nguyên tắc pháp chế XHCN.
- Cơ sở lý luận. - Cơ sở Hiến pháp.
13
- Nội dung, yêu cầu. - Liên hệ thực tiễn thực hiện. đ. Nguyên tắc bình đẳng dân tộc.
- Cơ sở lý luận. - Cơ sở Hiến pháp. - Nội dung, yêu cầu. - Liên hệ thực tiễn thực hiện.
2. Các cơ quan nhà nước theo Hiến pháp 1992. 3. Vấn đề hoàn thiện, đổi mới tổ chức và hoạt động bộ máy nhà nước
ta hiện nay.
- Các văn kiện của Đảng. - Các tài liệu tham khảo đã giới thiệu. Chuyên đề 5:
I. Khái niệm Nhà nước pháp quyền 1. Mầm mống tư tưởng nhà nước pháp quyền thời cổ đại Tư tưởng coi pháp luật như một phương thức cai trị có từ rất sớm: a. b.
Ở phương Đông: Thương Ưởng, Mạnh Tử, Hàn Phi tử,... Ở phương Tây cổ đại các nhà triết học cũng đề cao vai trò của pháp luật. Pháp luật tượng trưng cho sự khách quan, công bằng. Nhà nước được hiểu “như một tổ chức quyền lực dựa trên pháp luật".
- Pla-tông (t/phẩm “Pháp luật”) : Nếu pháp luật chỉ được đặt ra vì lợi ích của một số người thì đó chưa thể được coi là chế độ nhà nước được mà chỉ là sự áp bức nội bộ và cái mà người ta gọi là sự công bằng trong điều kiện đó chỉ là một thuật ngữ mà thôi. "Tôi nhìn thấy sự sụp đổ nhanh chóng của nhà nước ở nơi nào mà pháp luật không có hiệu lực và nằm dưới quyền hạn của một ai đó. Còn ở nơi nào đó mà các nhà lập pháp đứng trên các nhà cầm quyền và các nhà cầm quyền chỉ là những nô lệ của pháp luật thì ở đó tôi thấy có sự cứu thoát của nhà nước.”
- A-ri-xtốt nhấn mạnh: "Pháp luật cần thống trị trên tất cả".
14
- Xi-xê-rôn đã thể hiện tư tưởng sự thống trị của pháp luật trong đời sống nhà nước bằng cách đặt câu hỏi: "Nhà nước là gì nếu không phải là trật tự chung" chỉ có thể dựa trên PL.
2. Học thuyết tư sản về nhà nước pháp quyền
- Giôn Lốc-kơ: Đề ra nguyên tắc pháp luật nổi tiếng: "Có thể làm tất cả
những gì mà luật không cấm".
- Mông-téc-xki-ơ : Xây dựng nên thuyết phân quyền và ước chế quyền lực. - I. Căngt: Có công lớn trong việc đưa vấn đề NNPQ tới mức một quan điểm triết học, xây dựng học thuyết nhà nước pháp quyền thành một học thuyết khá hoàn chỉnh: “Nhà nước là nhà nước pháp quyền, còn pháp quyền phải có tính pháp lý, tính công bằng và phổ biến.”
- A. V. Dicey (học giả người Anh): Lần đầu tiên sử dụng thuật ngữ “NNPQ” trong cuốn Giới thiệu nghiên cứu về luật Hiến pháp (xuất bản năm 1885), là người đại diện cho trường phái hình thức về NNPQ.
- Ronald Dworkin, John Law v.v. đại diện cho trường phái nội dung về
NNPQ v.v. 3. Nhận thức tư tưởng XHCN về NNPQ – quá trình “đổi mới tư duy” - Liên Xô, Đông Âu…(Một thời gian dài phủ nhận học thuyết nhà nước pháp
quyền, những năm cuối thập niên 80 TK20 bắt đầu nghiên cứu và vận dụng)
- Việt Nam…(Từ những năm cuối thập niên 80 TK20 nay) 4. Khái niệm: Ngày nay, nói đến nhà nước pháp quyền, trước hết người ta nói đến sự ngự trị của pháp luật trong đời sống xã hội và chính trị với tư cách là ý chí của nhân dân, có giá trị phổ biến, khách quan, công bằng, tiến bộ.
Như vậy, tư tưởng Nhà nước pháp quyền có 2 khía cạnh chính: 1. Khía cạnh pháp lý hình thức: Sự ngự trị của pháp luật, sự ràng buộc bởi pháp
luật đối với Nhà nước và tất cả các thành viên khác của xã hội.
2. Khía cạnh nội dung pháp lý: Bản thân pháp luật phải mang tính pháp lý, bảo
đảm yêu cầu khách quan, công bằng, nhân đạo, thúc đẩy tiến bộ xã hội.
NNPQ là NN mà trong đó mọi chủ thể (kể cả NN) đều tuân chủ nghiêm chỉnh, chịu phục tùng PL - một PL có tính pháp lý cao, là đại lượng công bằng, hợp lý, mang tính lý trí, thể hiện đầy đủ những giá trị cao cả nhất của xã hội, của con người.
15
Chủ quyền nhân dân; Bảo đảm các quyền cơ bản của con người, các quyền tự do, dân chủ của
II. Các nguyên tắc của NNPQ (có khi gọi là đặc điểm hay đặc trưng): 1) 2) công dân. 3) Cầm quyền, quản lý xã hội bằng pháp luậ, pháp luật mang tính khách
quan, công bằng, nhân đạo, minh bạch.
4) NN được tổ chức theo nguyên tắc phân quyền và kiểm soát quyền lực để
tránh lạm quyền, bảo đảm dân chủ.
5) 6) Tòa án độc lập: Tôn trọng luật pháp và tập quán quốc tế.
III. Vấn đề xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền ở VN theo Văn kiện Đại
hội Đảng toàn quốc lần thứ XI (tháng 1 năm 2011): "Đẩy mạnh xây dựng Nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam":
Nhà nước ta là Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân
dân, vì nhân dân, do Đảng lãnh đạo. Nhà nước chăm lo, phục vụ nhân dân, bảo vệ các
quyền và lợi ích chính đáng của nhân dân. Tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước
theo nguyên tắc tập trung dân chủ. Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công
phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành
pháp và tư pháp. Đẩy mạnh xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, tập
trung vào 3 nội dung lớn :
(1) Tiếp tục đổi mới tổ chức, hoạt động của bộ máy nhà nước. Đổi mới tổ chức
và hoạt động của Quốc hội, bảo đảm cho Quốc hội thực sự là cơ quan đại biểu cao
nhất của nhân dân, cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất. Nâng cao chất lượng đại
biểu Quốc hội, tăng hợp lý số lượng đại biểu Quốc hội chuyên trách; có cơ chế để đại
biểu Quốc hội gắn bó chặt chẽ và có trách nhiệm với cử tri. Cải tiến, nâng cao hoạt
động của Hội đồng Dân tộc và các uỷ ban của Quốc hội. Đổi mới, nâng cao chất
lượng các kỳ họp của Quốc hội, chất lượng công tác xây dựng pháp luật; thực hiện tốt
hơn nhiệm vụ quyết định và giám sát các vấn đề quan trọng của đất nước.
16
Tiếp tục đổi mới tổ chức và hoạt động của Chính phủ theo hướng xây dựng nền hành
chính thống nhất, thông suốt, trong sạch, vững mạnh, tổ chức tinh gọn, hợp lý; xác
định rõ chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm, tổ chức của các bộ, cơ quan
ngang bộ. Thực hiện phân cấp hợp lý cho chính quyền địa phương đi đôi với tăng
cường thanh tra, kiểm tra, giám sát của Trung ương. Nâng cao năng lực dự báo, chất
lượng xây dựng và tổ chức thực hiện thể chế, các chính sách, chiến lược, quy hoạch,
kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội, quản lý và sử dụng có hiệu quả tài sản quốc gia,
hệ thống kết cấu hạ tầng, bảo đảm quốc phòng, an ninh, trật tự an toàn xã hội của
chính quyền các cấp. Tiếp tục đẩy mạnh cải cách hành chính, bãi bỏ các thủ tục hành
chính gây phiền hà cho tổ chức và công dân...
Đẩy mạnh việc thực hiện Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020, xây dựng hệ
thống tư pháp trong sạch, vững mạnh, bảo vệ công lý, tôn trọng và bảo vệ quyền con
người. Hoàn thiện chính sách, pháp luật về hình sự, dân sự, thủ tục tố tụng tư pháp.
Đổi mới hệ thống tổ chức Toà án theo thẩm quyền xét xử, mở rộng thẩm quyền xét xử
đối với các khiếu kiện hành chính; viện kiểm sát được tổ chức phù hợp với hệ thống tổ
chức toà án, bảo đảm các điều kiện để thực hiện có hiệu quả chức năng thực hành
quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp. Kiện toàn tổ chức và nâng cao chất
lượng hoạt động của cơ quan điều tra, các tổ chức bổ trợ tư pháp. Tăng cường cơ chế
giám sát, bảo đảm sự tham gia giám sát của nhân dân đối với hoạt động tư pháp.
Tiếp tục đổi mới tổ chức, hoạt động của chính quyền địa phương, nâng cao chất
lượng hoạt động của hội đồng nhân dân và uỷ ban nhân dân các cấp; tiếp tục thực hiện
thí điểm chủ trương không tổ chức hội đồng nhân dân huyện, quận, phường; nghiên
cứu về tổ chức chính quyền đô thị, hải đảo.
(2) Xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức trong sạch, có năng lực đáp ứng yêu cầu của
tình hình mới. Phân định rõ chức năng, nhiệm vụ, trách nhiệm và quyền hạn của mỗi
cán bộ, công chức; tăng cường tính công khai, minh bạch, trách nhiệm của hoạt động
công vụ. Nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ, công chức cả về bản lĩnh chính trị,
17
phẩm chất đạo đức, năng lực công tác; có chính sách đãi ngộ, động viên, khuyến khích
cán bộ, công chức hoàn thành nhiệm vụ và có cơ chế loại bỏ, bãi miễn những người
không hoàn thành nhiệm vụ, vi phạm kỷ luật, mất uy tín với nhân dân.
(3) Tích cực phòng ngừa và kiên quyết đấu tranh phòng, chống tham nhũng, lãng phí,
thực hành tiết kiệm. Tiếp tục hoàn thiện thể chế và đẩy mạnh cải cách hành chính
phục vụ phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tập trung vào các lĩnh vực dễ xảy ra tham
nhũng, lãng phí; thực hiện chế độ công khai, minh bạch về kinh tế, tài chính trong các
cơ quan hành chính, đơn vị cung ứng dịch vụ công, doanh nghiệp nhà nước, các dự án
đầu tư, xây dựng cơ bản, mua sắm từ ngân sách nhà nước, quản lý, sử dụng đất đai, tài
sản công; thực hiện có hiệu quả việc kê khai và công khai tài sản, thu nhập của cán bộ,
công chức theo quy định; xác định rõ trách nhiệm người đứng đầu khi để cơ quan, đơn
vị xảy ra tham nhũng, lãng phí; xử lý đúng pháp luật, kịp thời, công khai cán bộ tham
nhũng, tịch thu sung công tài sản tham nhũng và có nguồn gốc từ tham nhũng; có cơ
chế khuyến khích và bảo vệ người đấu tranh chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực;
tổng kết, đánh giá cơ chế, mô hình tổ chức cơ quan phòng, chống tham nhũng để có
chủ trương, giải pháp phù hợp.
Chuyên đề 6:
BẢN CHẤT VÀ VAI TRÒ
- Thuyết pháp luật tự nhiên:
- Thuyết pháp luật linh cảm:
18
- Các học giả và luật gia tư sản coi pháp luật là "ý chí chung của nhân dân"
v.v. Những quan điểm này, cũng như những thuyết phi Mác-xít khác về nguồn gốc
nhà nước, tuy có thuyết dưới góc độ lịch sử có những mặt tích cực nhất định, đặc biệt
là thuyết pháp luật tự nhiên, nhưng nhìn chung đều mang mầu sắc duy tâm, không
khoa học, cố tình hoặc vô tình lảng tránh bản chất giai cấp của pháp luật.
+ Theo học thuyết Mác - Lê-nin về bản chất của pháp luật:
* Tính giai cấp của pháp luật:
Pháp luật chính là hệ thống những quy tắc xử sự (hệ thống những quy phạm) do
nhà nước đặt ra hoặc thừa nhận và bảo đảm thực hiện, thể hiện trước hết và chủ yếu ý
chí của giai cấp thống trị nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội phát triển phù hợp với
lợi ích của giai cấp mình.
* Tính xã hội của pháp luật:
- Phaùp luaät ñiều chænh caùc quan heä xaõ hoäi nhaèm thieát laäp moät traät
töï trong ñoù tröôùc heát baûo veä lôïi ích giai caáp thoáng trò. Tuy nhieân, xaõ hoäi
caàn toàn taïi vaø phaùt trieån trong moät traät töï nhaát ñònh, nhaø nöôùc cuõng nhö
phaùp luaät phaûi ñaùp öùng nhöõng nhu caàu vaø lôïi ích chung cuûa xaõ hoäi, nhaát
laø trong thôøi ñaïi ngaøy nay, nhö an ninh quoác phoøng, traät töï coâng coäng, an
sinh xaõ hoäi, phaùt trieån y teá, vaên hoaù, giaùo duïc, baûo veä moâi tröôøng v.v…
phuø hôïp vôùi nhöõng ñieàu kieän kinh teá, chính trò, xaõ hoäi nhaát ñònh.
2. Baûn chaát cuûa phaùp luaät XHCN
+ Ñònh nghóa: Phaùp luaät xaõ hoäi chuû nghóa laø heä thoáng caùc quy taéc xöï
söï có tính bắt buộc chung do nhaø nöôùc XHCN ban haønh ñeå ñieàu chænh caùc
quan heä xaõ hoäi phuø hôïp lôïi ích cuûa giai caáp coâng nhaân vaø nhaân daân lao
ñoäng.
+ Baûn chaát cuûa Phaùp luaät XHCN:
* Tính giai cấp của pháp luật XHCN là tính giai cấp công nhân.
19
* Phaùp luaät XHCN coù tính nhaân daân saâu saéc vaø gaén lieàn vôùi tính giai
caáp coâng nhaân.
* Phaùp luaät XHCN coù tính daân toäc saâu saéc.
Toùm laïi, Phaùp luaät XHCN laø kieåu phaùp luaät tieán boä nhaát trong lòch
söû, laø kieåu phaùp luaät phaûn aùnh ñaày ñuû nhaát yù chí vaø loïi ích cuûa giai
caáp coâng nhaân vaø nhaân daân lao ñoäng.
3. Các thuộc tính của pháp luật
a. Tính bắt buộc chung (hay tính quy phạm phổ biến).
b. Tính xác định chặt chẽ về mặt hình thức
c. Tính được bảo đảm thực hiện bằng nhà nước
4. Vai troø của phaùp luaät XHCN
a. Phaùp luaät XHCN laø phöông thöùc theå cheá hoaù ñöôøng loái vaø chính
saùch cuûa Ñaûng coäng saûn veà xaây döïng chuû nghæa xaõ hoäi vaø baûo veä Toå
quoác XHCN.
b. Phaùp luaät XHCN laø cô sôûù ñeå xaây döïng vaø hoaøn thieän nhaø nöôùc
XHCN.
c. Phaùp luaät XHCN laø phöông tieän baûo ñaûm thöïc hieän hieäu quaû
chöùc naêng toå chöùc vaø quaûn lyù kinh teá, vaên hoaù- xaõ hoäi.
d. Phaùp luaät XHCN laø coâng cuï baûo ñaûm thöïc hieän neàn daân chuû
XHCN, baûo ñaûm quyeàn laøm chuû cuûa nhaân daân.
đ. Phaùp luaät XHCN laø cô sôû ñeå giöõ vöõng an ninh chính trò, traät töï an
toaøn xaõ hoäi, baûo ñaûm vaø taêng cöôøng phaùp cheá XHCN, giöõ vöõng kyû
cöông vaø traät töï quaûn lyù nhaø nöôùc.
e. Phaùp luaät XHCN laø coâng cuï phaùp lyù thöïc hieän ñöôøng loái ñoái
ngoaïi hoaø bình, höõu nghò vaø hôïp taùc voái caùc nöôùc treân theá giôùi, laø ñieàu
kieän taêng cöôøng hoäi nhaäp vaø hôïp taùc quoác teá.
5. Chức năng của pháp luật
20
a. Chức năng điều chỉnh các quan hệ xã hội.
b. Chức năng bảo vệ .
c. Chức năng giáo dục.
Chuyên đề 7:
Hình thức pháp luật XHCN
I. Khái niệm hình thức pháp luật
Hình thức của pháp luật là sự biểu hiện ra bên ngoài của pháp luật, là phương
thức, dạng tồn tại thực tế của pháp luật
Hình thức pháp luật có hai dạng :
1. Hình thức cấu trúc bên trong của pháp luật bao goàm:
- Quy phạm pháp luật .
- Chế định pháp luật.
- Ngành luật.
- Hệ thống pháp luật là một chỉnh thể thống nhất các bộ phận hợp thành gồm:
Ngành luật, chế định pháp luật, quy phạm pháp luật mang những đặc điểm, nội dung
đặt trên cơ sở những nguyên tắc thống nhất của pháp luật một quốc gia.
2. Hình thức bên ngoài của pháp luật ( còn gọi là nguồn của pháp luật).
a. Tập quán pháp.
b. Tiền lệ pháp.
* Các nước xã hội chủ nghĩa, trong đó có nước ta, suốt thời gian dài hầu như
không thừa nhận tập quán pháp và tiền lệ pháp. Chỉ những năm gần đây và chỉ trong
lĩnh vực dân sự, thương mại, hôn nhân và gia đình nếu pháp luật không quy định thì
có thể áp dụng tập quán.
c. Văn bản quy phạm pháp luật:
21
+ Định nghĩa: Văn bản quy phạm pháp luật là văn bản do cơ quan nhà nước
ban hành hoặc phối hợp ban hành theo thẩm quyền, hình thức, trình tự, thủ tục theo
luật định, trong đó có quy tắc xử sự chung, có hiệu lực bắt buộc chung, được Nhà
nước bảo đảm thực hiện để điều chỉnh các quan hệ xã hội.
+ Đặc điểm văn bản quy phạm pháp luật:
1. Văn bản quy phạm pháp luật do cơ quan nhà nước hoặc người có thẩm
quyền theo luật định ban hành.
2. Văn bản quy phạm pháp luật chứa dựng các quy tắc xử sự chung (quy phạm
pháp luật) để điều chỉnh các quan hệ xã hội nhằm thiết lập những quan hệ xã hội này
theo trật tự nhất định.
3. Có hiệu lực lâu dài, được áp dụng nhiều lần trong cuộc sống.
4. Tên gọi, nội dung, trình tự ban hành các loại văn bản quy phạm pháp luật
được quy định cụ thể trong Luật ban hành văn bản quy phạm pháp luật.
II. Hệ thống văn bản quy phạm pháp luật Việt Nam.
Luật ban hành văn bản quy phạm pháp luật được Quốc hội thông qua ngày 03
tháng 6 năm 2008 (có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2009) quy định hệ thống văn
bản quy phạm pháp luật do các cơ quan nhà nước và người có thẩm quyền ban hành
như sau:
Hieán phaùp, Luaät, Nghò
quyeát
Phaùp leänh, Nghò quyeát
Leänh, Quyeát ñònh
Nghò ñònh
Quyeát ñònh
Thuû töôùng Chính phuû
22
Nghò quyeát
toái cao
Thoâng tö
Vieän tröôûng Vieän kieåm saùt nhaân daân
toái cao
Nghò quyeát, Thoâng tö lieân
quyeàn; giöõa caùc cô quan Nhaø nöôùc coù
tòch
thaåm quyeàn vôùi Toå chöùc chính trò - xaõ
hoäi
Nghò quyeát
Quyeát ñònh
III. Hiệu lực của văn bản quy phạm pháp luật 1. Hiệu lực theo thời gian
- Khái niệm: Hiệu lực về thời gian của văn bản quy phạm pháp luật được xác định
từ thời điểm phát sinh cho đến khi chấm dứt sự tác động của văn bản đó.
Thôøi ñieåm phaùt sinh hieäu löïc cuûa vaên baûn quy phaïm phaùp luaät:
- Thời điểm có hiệu lực của văn bản quy phạm pháp luật được quy định trong
văn bản nhưng không sớm hơn 45 ngày, kể từ ngày công bố hoặc ký ban hành.
- Trường hợp trong tình trạng khẩn cấp, để kịp thời đáp ứng yêu cầu phòng,
chống thiên tai, dịch bệnh thì có thể có hiệu lực kể từ ngày công bố hoặc ký ban hành
nhưng phải được đăng ngay trên Trang thông tin điện tử của cơ quan ban hành và phải
được đưa tin trên phương tiện thông tin đại chúng; đăng Công báo chậm nhất sau hai
ngày làm việc, kể từ ngày công bố hoặc ký ban hành.
- Văn bản quy phạm pháp luật phải được đăng Công báo; văn bản quy phạm
pháp luật không đăng Công báo thì không có hiệu lực thi hành, trừ trường hợp văn
23
bản có nội dung thuộc bí mật nhà nước và các trường hợp đặc biệt theo quy định của
luật.
Hiệu lực trở về trước của văn bản quy phạm pháp luật
- Chỉ trong những trường hợp thật cần thiết, văn bản quy phạm pháp luật mới
được quy định hiệu lực trở về trước.
- Không được quy định hiệu lực trở về trước đối với các trường hợp sau đây:
a) Quy định trách nhiệm pháp lý mới đối với hành vi mà vào thời điểm thực
hiện hành vi đó pháp luật không quy định trách nhiệm pháp lý;
b) Quy định trách nhiệm pháp lý nặng hơn.
2. Hiệu lực về không gian và đối tượng áp dụng
Văn bản quy phạm pháp luật của các cơ quan nhà nước trung ương có hiệu lực
trong phạm vi cả nước và được áp dụng đối với mọi cơ quan, tổ chức, cá nhân, trừ
trường hợp văn bản có quy định khác hoặc điều ước quốc tế mà Cộng hòa xã hội chủ
nghĩa Việt Nam là thành viên có quy định khác.
3. Những trường hợp văn bản quy phạm pháp luật hết hiệu lực
Văn bản quy phạm pháp luật hết hiệu lực toàn bộ hoặc một phần trong các trường
hợp sau đây:
1. Hết thời hạn có hiệu lực đã được quy định trong văn bản;
2. Được sửa đổi, bổ sung hoặc thay thế bằng văn bản mới của chính cơ quan nhà
nước đã ban hành văn bản đó;
3. Bị hủy bỏ hoặc bãi bỏ bằng một văn bản của cơ quan nhà nước có thẩm quyền.
4. Áp dụng văn bản quy phạm pháp luật
1. Văn bản quy phạm pháp luật được áp dụng từ thời điểm bắt đầu có hiệu lực.
Văn bản quy phạm pháp luật được áp dụng đối với hành vi xảy ra tại thời điểm
mà văn bản đó đang có hiệu lực. Trong trường hợp văn bản có hiệu lực trở về
trước thì áp dụng theo quy định đó.
24
2. Trong trường hợp các văn bản quy phạm pháp luật có quy định khác nhau về
cùng một vấn đề thì áp dụng văn bản có hiệu lực pháp lý cao hơn.
3. Trong trường hợp các văn bản quy phạm pháp luật do cùng một cơ quan ban
hành mà có quy định khác nhau về cùng một vấn đề thì áp dụng quy định của
văn bản được ban hành sau.
4. Trong trường hợp văn bản quy phạm pháp luật mới không quy định trách nhiệm
pháp lý hoặc quy định trách nhiệm pháp lý nhẹ hơn đối với hành vi xảy ra trước
ngày văn bản có hiệu lực thì áp dụng văn bản mới.
Chuyên đề 8:
I. Khaùi nieäm yù thöùc phaùp luaät
1. Khaùi nieäm
YÙ thöc phaùp luaät laø toång theå caùc hoïc thuyeát, tö töôûng, quan ñieåm,
quan nieäm thònh haønh trong xaõ hoäi, theå hieän moái quan heä giöõa con ngöôøi
ñoái vôùi phaùp luaät hieän haønh, phaùp luaät ñaõ qua vaø phaùp luaät caàn phaûi
coù, theå hieän söï ñaùnh giaù cuûa con ngöôøi veà tính hôïp phaùp hay khoâng hôïp
phaùp trong haønh vi xöû söï cuûa con ngöôøi cuõng nhö trong toå chöùc vaø hoaït
ñoäng cuûa caùc cô quan Nhaø nöôùc, toå chöùc chính trò- xaõ hoäi vaø moïi coâng
daân.
2. Ñaëc tröng cuûa yù thöùc phaùp luaät
a.YÙ thöùc phaùp luaät coù moái quan heä bieän chöùng vôùi toàn taïi xaõ hoäi:
- Thöù nhaát, yù thöùc phaùp luaät phaûn aùnh toàn taïi xaõ hoäi, phuï thuoäc
vaøo toàn taïi xaõ hoäi (do toàn taïi xaõ hoäi quyeát ñònh), tröôùc heát laø phuï
thuoäc vaøo cô sôû kinh teá.
25
- Thöù hai, yù thöùc phaùp luaät coù tính ñoäc laäp töông ñoái vôùi toàn taïi xaõ
hoäi. Cuï theå laø:
+ YÙ thöùc phaùp luaät thöôøng baûo thuû, laïc haäu so vôùi toàn taïi xaõ hoäi,
coù theå kìm haõm söï phaùt trieån xaõ hoäi.
+ YÙù thöùc phaùp luaät coù tính tieân phong, vöôït tröôùc so vôùi toàn taïi
xaõ hoäi, noù thuùc ñaåy söï phaùt trieån xaõ hoäi (nhö caùc hoïc thuyeát khoa hoïc
phaùp lyù).
b. YÙ thöùc phaùp luaät laø hieän töôïng coù tính giai caáp:
- Caùc giai caáp khaùc nhau thì coù yù thöùc phaùp luaät khaùc nhau, töùc coù
quan nieäm khaùc nhau veø baûn chaát, vai troø, giaù trò xaõ hoäi cuûa phaùp luaät,
coù tình caûm, thaùi ñoä ñoái vôùi phaùp luaät khaùc nhau phuï thuoäc vaøo ñòa vò
cuûa giai caáp ñoù trong xaõ hoäi. Tuy nhieân , chæ coù yù thöùc phaùp luaät cuûa
giai caáp caàm quyeàn môùi ñöôïc phaûn aùnh trong phaùp luaät vaø trôû thaønh yù
thöùc phaùp luaät thoáng trò.
3. Caáu truùc cuûa yù thöùc phaùp luaät
a.Heä tö töôûng phaùp luaät.
b.Taâm lyù phaùp luaät.
c. Moái lieân heä giöõa heä tö töôûng vaø taâm lyù phaùp luaät.
4. Phaân loaïi yù thöùc phaùp luaät
a. Caên cöù vaøo caáp ñoä vaø giôùi haïn cuûa söï nhaän thöùc:
- YÙ thöùc phaùp luaät thoâng thöôøng.
- YÙ thöùc phaùp luaät mang tính lyù luaän.
b. Caên cöù vaøo chuû theå:
- YÙ thöùc phaùp luaät xaõ hoäi.
- YÙ thöùc phaùp luaät nhoùm.
- YÙ thöùc phaùp luaät caù nhaân.
5.Vai troø cuûa yù thöùc phaùp luaät XHCN
26
- YÙ thöùc phaùp luaät laø tieàn ñeà tö töôûng tröïc tieáp ñeå xaây döïng vaø
hoaøn thieän phaùp luaät.
- YÙ thöùc phaùp luaät goùp phaàn baûo ñaûm vieäc thöïc hieän phaùp luaät.
- YÙ thöùc phaùp luaät laø cô sôû ñaûm baûo cho hoaït ñoäng aùp duïng
ñuùng ñaén phaùp luaät.
6. Caùc bieän phaùp giaùo duïc, naâng cao yù thöùc phaùp luaät
- Taêng cöôøng coâng taùc thoâng tin, tuyeân truyeàn, giaûi thích phaùp luaät.
- Ñöa vieäc giaûng daïy phaùp luaät vaøo heä thoáng caùc tröôøng hoïc.
- Ñaåy maïnh coâng taùc boài döôõng ñoäi nguõ caùn boä thöïc hieän phaùp
luaät.
- Môû roäng daân chuû, coâng khai taïo ñieàu klieän cho nhaân daân tham gia
moät caùch ñoâng ñaûo vaøo hoaït ñoäng xaây döïng phaùp luaät.
- Ñaåy maïnh coâng taùc ñaáu tranh phoøng choáng vi phaïm phaùp luaät.
- Keát hôïp giaùo duïc phaùp luaät vôùi giaùo duïc chính trò, ñaïo ñöùc, vaên
hoaù, naâng cao trình ñoä chung cuûa nhaân daân.
- Taêng cöôøng söï laûnh ñaïo cuûa Ñaûng ñoái vôùi coâng taùc giaùo duïc,
naâng cao yù thöùc phaùp luaät.
I. Khái niệm thực hiện pháp luật :
1. Định nghĩa: Thực hiện pháp luật là hoạt động có mục đích nhằm hiện thực
hoá các quy định của pháp luật, làm cho chúng đi vào cuộc sống, trở thành hành vi
thực tế hợp pháp của các chủ thể pháp luật.
27
2. Các hình thức thực hiện pháp luật:
- Tuân theo (tuân thủ) pháp luật là hình thức thực hiện pháp luật, trong đó các
chủ thể pháp luật kiềm chế, giữ mình không thực hiện những điều mà pháp luật cấm
(lái xe không vượt đèn đỏ, không chạy quá tốc độ v.v.).
- Thi hành (chấp hành) pháp luật là hình thức thực hiện pháp luật, trong đó
các chủ thể pháp luật thực hiện nghĩa vụ pháp lý của mình theo đúng quy định của
pháp luật (đóng thuế, thực hiện nghĩa vụ quân sự theo Giấy nhập ngũ v.v).
- Sử dụng pháp luật là hình thức thực hiện pháp luật, trong đó các chủ thể pháp
luật thực hiện quyền chủ thể của mình theo quy định pháp luật (thực hiện quyền tự do
tín ngưỡng, tôn giáo, có quyền theo hoặc không theo một tôn giáo v.v.)
- Áp dụng pháp luật là hình thức thực hiện pháp luật, trong đó nhà nước thông
qua các cơ quan có thẩm quyền hoặc người có thẩm quyền của cơ quan nhà nước áp
dụng các quy định của pháp luật vào trường hợp cụ thể đối với cá nhân hoặc tổ chức
cụ thể nhằm giải quyết quyền, nghĩa vụ hoặc truy cứu trách nhiệm pháp lý đối với cá
nhân hoặc tổ chức đó.
II. Áp dụng pháp luật :
Áp dụng pháp luật được tiến hành trong các trường hợp sau:
- Khi cần áp dụng các biện pháp cưỡng chế nhà nước, hoặc áp dụng các chế tài
pháp luật đối với những chủ thể thực hành vi vi phạm pháp luật.
- Khi những quyền và nghĩa vụ pháp lý của chủ thể không mặc nhiên phát sinh,
thay đổi hoặc chấm dứt nếu thiếu sự can thiệp của Nhà nước.
- Khi xảy ra tranh chấp về quyển chủ thể và nghĩa vụ pháp lý giữa các bên
tham gia quan hệ pháp luật mà các bên đó không tự giải quyết được.
- Trong một số quan hệ pháp luật mà nhà nước thấy cần thiết phải kiểm tra,
giám sát hoạt dộng của các bên tham gia vào quan hệ đó, hoặc nhà nước xác nhận sư
tồn tại hay không tồn tại một số sự việc, sự kiện thực tế.
*Áp dụng pháp luật có một số đặc điểm sau:
28
Thứ nhất, áp dụng pháp luật là hoạt động mang tính tổ chức, thể hiện quyền lực
nhà nước.
Thứ hai, áp dụng pháp luật là hoạt động có hình thức thủ tục chặt chẽ do pháp
luật quy định. Do tính chất quan trọng và phức tạp của hoạt động áp dụng pháp luật,
chủ thể bị áp dụng pháp luật có thể được hưởng những lợi ích rất lớn nhưng cũng có
thể phải chịu những hậu quả rất nghiêm trọng nên pháp luật xác định rõ ràng cơ sở,
điều kiện, trình tự, thủ tục, quyền và nghĩa vụ của các bên trong quá trình áp dụng
pháp luật.
Thứ ba, áp dụng pháp luật là hoạt động điều chỉnh cá biệt, cụ thể đối với các
quan hệ xã hội xác định. Đối tượng của hoạt động áp dụng pháp luật là những quan hệ
xã hội cần đến sự điều chỉnh cá biệt, bổ sung trên cơ sở những mệnh lệnh chung trong
quy phạm pháp luật. Bằng hoạt động áp dụng pháp luật những quy phạm pháp luật
(quy tắc xử sự chung) được "cá thể hóa" đối với một cá nhân, hoặc một tổ chức cụ thể.
Thứ tư, áp dụng pháp luật là hoạt động đòi hỏi tính sáng tạo. Khi áp dụng pháp
luật, các cơ quan nhà nước có thẩm quyền phải nghiên cứu kỹ lưỡng vụ việc, làm sáng
tỏ cấu thành pháp lý của nó để từ đó lựa chọn đúng quy phạm, ban hành quyết định áp
dụng pháp luật và tổ chức thi hành quyết định đó. Trong trường hợp pháp luật chưa
quy định hoặc quy định chưa rõ thì phải vận dụng một cách sáng tạo bằng cách áp
dụng pháp luật tương tự.
Tóm lại, áp dụng pháp luật là hoạt động mang tính tổ chức, thể hiện quyền lực
nhà nước, được thực hiện thông qua những cơ quan nhà nước có thẩm quyền, nhà
chức trách hoặc các tổ chức xã hội khi được Nhà nước trao quyền, nhằm cá thể hóa
những quy phạm pháp luật vào các trường hợp cụ thể đối với các cá nhân, tổ chức cụ
thể.
*Văn bản áp dụng pháp luật
Văn bản áp dụng pháp luật có một số đặc điểm sau:
29
1. Văn bản áp dụng pháp luật do những cơ quan (nhà chức trách, tổ chức) có
thẩm quyền áp dụng pháp luật ban hành và được bảo đảm thực hiện, trong trường hợp
cần thiết bằng cưỡng chế nhà nước.
2. Văn bản áp dụng pháp luật có tính chất cá biệt, thực hiện một lần đối với các
cá nhân, tổ chức liên quan.
3. Văn bản áp dụng pháp luật phải hợp pháp và phù hợp với thực tế. Nó phải
phù hợp với luật và dựa trên những quy phạm pháp luật cụ thể. Nếu không có sự phù
hợp trên thì văn bản áp dụng pháp luật sẽ bị đình chỉ hoặc hủy bỏ. Nếu không phù hợp
thực tế thì nó sẽ khó được thi hành hoặc được thi hành mà kém hiệu quả.
4. Văn bản áp dụng pháp luật được thể hiện trong những hình thức pháp lý xác
định như: bản án, quyết định, lệnh...
5. Văn bản áp dụng pháp luật là một yếu tố của sự kiện pháp lý phức tạp, thiếu
nó, nhiều quy phạm pháp luật cụ thể không thể thực hiện được. Nó luôn luôn mang
tính chất bổ sung trong trường hợp khi có các yếu tố khác của sự kiện pháp lý phức
tạp. Văn bản áp dụng pháp luật củng cố các yếu tố này trong một cơ cấu pháp lý thống
nhất, cho chúng độ tin cậy và đưa đến sự xuất hiện quyền chủ thể và nghĩa vụ pháp lý
được bảo đảm bởi Nhà nước.
Căn cứ vào nội dung và nhiệm vụ của văn bản áp dụng pháp luật, có thể chia
chúng thành hai loại : 1) Văn bản xác định quyền và nghĩa vụ pháp lý theo hướng tích
cực; 2) Văn bản bảo vệ pháp luật.
Loại văn bản áp dụng pháp luật thứ nhất là văn bản trong đó xác định cụ thể ai
có quyền chủ thể, ai mang nghĩa vụ pháp lý bằng con đường cá biệt hóa phần quy định
của quy phạm pháp luật.
Văn bản áp dụng mang tính bảo vệ pháp luật là văn bản chứa đựng những biện
pháp trừng phạt, cưỡng chế nhà nước đối với các cá nhân, tổ chức vi phạm pháp luật.
Như vậy: văn bản áp dụng pháp luật là văn bản pháp lý cá biệt, mang tính
quyền lực nhà nước do các cơ quan nhà nước có thẩm quyền, nhà chức trách hoặc
30
các tổ chức xã hội được Nhà nước trao quyền ban hành trên cơ sở những quy phạm
pháp luật, nhằm xác định các quyền và nghĩa vụ pháp lý cụ thể của các cá nhân , tổ
chức có liên quan hoặc xác định những biện pháp trách nhiệm pháp lý đối với chủ thể
vi phạm pháp luật tương ứng.
3. Các giai đoạn của quá trình áp dụng pháp luật :
Để áp dụng pháp luật chính xác và đạt hiệu quả cao cần tiến hành theo những
bước sau:
+ Phân tích đánh giá đúng, chính xác mọi tình tiết hoàn cảnh, điều kiện của
vụ việc thực tê đã xảy ra
+ Lựa chọn quy phạm pháp luật phù hợp và phân tích làm sáng rõ nội
dung, ý nghĩa của quy phạm pháp luật đối với trường hợp cần áp dụng.
+ Ra văn bản áp dụng pháp luật :
Những yêu cầu đòi hỏi đối với một văn bản áp dụng pháp luật
- Văn bản áp dụng pháp luật phải được ban hành đúng thẩm quyền;
- Văn bản áp dụng pháp luật phải được ban hành có cơ sở pháp lý đúng;
- Văn bản áp dụng pháp luật phải được ban hành có cơ sở thực tế.
- Văn bản áp dụng pháp luật phải được ban hành theo đúng trình tự, thủ tục
theo quy định của pháp luật.
+Tổ chức thực hiện văn bản áp dụng pháp luật :
Việc tổ chức thực hiện trên thực tế văn bản áp dụng pháp luật là giai đoạn cuối
cùng của quá trình áp dụng pháp luật. Cũng ở giai đoạn này, cần tiến hành các hoạt
động kiểm tra, giám sát việc thi hành quyết định áp dụng pháp luật. Đó là một trong
những đảm bảo quan trọng để quyết định đó được thực hiện nghiêm chỉnh trong đời
sống.
Chuyên đề 10:.
31
I. ĐIỀU CHỈNH PHÁP LUẬT :
1. Khái niệm điều chỉnh pháp luật:
+ Đieàu chænh phaùp luaät laø quaù trình Nhaø nöôùc duøng phaùp luaät taùc
ñoäng leân haønh vi cuûa caùc chuû theå, thoâng qua ñoù taùc ñoäng leân caùc quan
heä xaõ hoäi.
+ Điều chỉnh pháp luật là một trong hệ thống các công cụ điều chỉnh xã hội, có
quan hệ hữu cơ với các công cụ điều chỉnh xã hội khác (chính trị, đạo đức, tập quán,
tôn giáo v.v.).
+ Pháp luật là công cụ điều chỉnh xã hội quan trọng nhất và hiệu quả nhất.
2. Phạm vi điều chỉnh pháp luật:
+ Phaùp luaät khoâng caàn vaø khoâng theå ñieàu chænh tất cả moïi quan heä
xaõ hoäi. Phaùp luaät chæ ñieàu chænh nhöõng quan heä xaõ hoäi quan troïng, cô
baûn, coù tính phoå bieán.
+ Phaïm vi ñieàu chænh phaùp luaät theo xu höôùng ngaøy caøng môû roäng,
cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi.
3 Xu höôùng ñieàu chænh: Phaùp luaät ñieàu chænh caùc quan heä xaõ hoäi theo hai
höôùng:
- Nhöõng quan heä xaõ hoäi khoâng phuø hôïp vôùi yù chí cuûa Nhaø nöôùc,
Nhaø nöôùc ñieàu chænh theo höôùng haïn cheá, loaïi tröø chuùng.
- Nhöõng quan heä xaõ hoäi phuø hôïp vôùi yù chí cuûa Nhaø nöôùc thì Nhaø
nöôùc seõ ghi nhaän vaø baûo veä.
4. Phöông phaùp ñieàu chænh cuûa phaùp luaät: laø caùch thöùc, thuû phaùp ñöôïc
söû duïng trong phaùp luaät ñeå taùc ñoäng tôùi caùc quan heä xaõ hoäi.
32
+ Coù nhieàu phöông phaùp ñieàu chænh phaùp luaät: baét buoäc ñôn phöông,
baát bình ñaúng (meänh leänh – phuïc tuøng trong luaät haønh chính), hay töï do yù
chí, bình ñaúng, thoûa thuaän (luaät daân söï) v.v.
+ Tuøy töøng ngaønh luaät maø nhaø nöôùc löïa choïn söû duïng caùc phöông
phaùp khaùc nhau cho phuø hôïp.
5. Caùc giai ñoaïn cuûa quaù trình ñieàu chænh phaùp luaät:
- Xaùc ñònh muïc tieâu, nhieäm vuï cuûa quaù trình ñieàu chænh phaùp luaät.
- Xaây döïng phaùp luaät.
- Toå chöùc thöïc hieän phaùp luaät.
- Kieåm tra, giaùm saùt, ñaùnh giaù hieäu quaû cuûa quaù trình ñieàu chænh
phaùp luaät.
II. CƠ CHẾ ĐIỀU CHỈNH PHÁP LUẬT
1. Định nghĩa:
Cô cheá ñieàu chænh phaùp luaät laø moät heä thoáng thoáng nhaát caùc
phöông tieän, quy trình phaùp lyù, thoâng qua ñoù thöïc hieän söï taùc ñoäng cuûa
phaùp luaät leân caùc quan heä xaõ hoäi nhaèm thöïc hieän nhöõng nhieäm vuï hoaëc
ñaït ñöôïc nhöõng muïc ñích maø Nhaø nöôùc ñeà ra.
2. Caùc yeáu toá trong cô cheá ñieàu chænh phaùp luaät:
+ Quy phaïm phaùp luaät: xaùc ñònh chuû theå, hoaøn caûnh, ñieàu kieän,
quyeàn vaø nghóa vuï cuûa chuû theå (töùc quy taéc haønh vi). Quy phaïm phaùp
luaät laø yeáu toá coù vai troø ghi nhaän noäi dung ñieàu chænh phaùp luaät, xaùc
ñònh quan heä xaõ hoäi ñöôïc phaùp luaät ñieàu chænh.
+ Vaên baûn aùp duïng phaùp luaät:
- Vaên baûn aùp duïng phaùp luaät cuï theå hoaù nhöõng quy taéc xöû söï
chung thaønh caùc quy taéc xöû söï cuï theå. Chaúng haïn quyeát ñònh thu hoài ñaát
laø vaên baûn caù bieät hoaù caùc quy ñònh cuûa Luaät ñaát ñai.
33
- Vaên baûn aùp duïng phaùp luaät cuï theå hoaù caùc bieän phaùp cheá taøi
ñoái vôùi caùc chuû theå vi phaïm phaùp luaät. Ví duï, quyeát ñònh xöû phaït vi
phaïm haønh chính.
+ Quan heä phaùp luaät: laø moâ hình trong ñoù xaùc ñònh chuû theå, caùc
quyeàn vaø nghóa vuï cuûa chuû theå, vì vaäy maø thöïc hieän ñöôïc söï ñieàu chænh
phaùp luaät.
+ Chuû theå quan heä phaùp luaät: laø caù nhaân, toà chöùc coù naêng löïc
chuû theå vaø seõ thöïc hieän treân thöïc teá nhöõng haønh vi baûo ñaûm veà quyeàn
vaø nghóa vuï phaùp lyù cuûa hoï.
+ Traùch nhieäm phaùp lyù: laø bieän phaùp cöôõng cheá cuûa nhaø nöôùc
coù tính chaát cheá taøi ñöôïc aùp duïng doái vôùi chuû theå vi phaïm phaùp luaät, laø
phöông tieän loaïi boû vi phaïm phaùp luaät, laøm cho cô cheá ñieàu chænh phaùp
luaät dieãn ra moät caùch bình thöôøng.
+ YÙ thöùc phaùp luaät: laø cô sôû tö töôûng chæ ñaïo toaøn boä quaù trình
ñieàu chænh phaùp luaät, nhôø ñoù vieäc ñieàu chænh phaùp luaät ñöôïc tieán haønh
ñuùng ñaén, coù cô sôû khoa hoïc vaø ñaït hieäu quaû cao.
+ Phaùp cheá: ñaûm baûo cho cô cheá ñieàu chænh phaùp luaät dieãn ra phuø
hôïp phaùp luaät, ñuùng ñaén.
3. YÙ nghóa cuûa ñieàu chænh phaùp luaät ñoái vôùi caùc lónh vöïc ñôøi soáng
xaõ hoäi:
+ Ñieàu chænh phaùp luaät laøm traät töï hoùa caùc lónh vöïc ñôøi soáng xaõ hoäi;
+ Höôùng söï phaùt trieån cuûa caùc lónh vöïc ñôøi soáng xaõ hoäi theo yù chí
cuûa nhaø nöôùc;
+ Ñieàu chænh phaùp luaät laø ñieàu kieän caàn khoâng theå thieáu cuûa vieäc
xaây döïng nhaø nöôùc phaùp quyeàn.
34
![Câu hỏi ôn tập Lý luận nhà nước [chuẩn nhất/ đầy đủ nhất]](https://cdn.tailieu.vn/images/document/thumbnail/2025/20250711/kimphuong1001/135x160/4361752206101.jpg)
![Câu hỏi ôn tập Lý luận nhà nước [chuẩn nhất]](https://cdn.tailieu.vn/images/document/thumbnail/2025/20250709/kimphuong1001/135x160/67581752140576.jpg)
![Bài giảng Lý luận nhà nước và pháp luật: Chương 5 [Mới nhất]](https://cdn.tailieu.vn/images/document/thumbnail/2024/20240610/khanhchi2590/135x160/5261717994324.jpg)
![Bài giảng Lý luận nhà nước và pháp luật: Chương 1 [Mới nhất]](https://cdn.tailieu.vn/images/document/thumbnail/2024/20240610/khanhchi2590/135x160/8231717994367.jpg)
![Bài giảng Chủ nghĩa xã hội khoa học: Chương 2 - Trường Đại học Công nghiệp TP. HCM [Mới nhất]](https://cdn.tailieu.vn/images/document/thumbnail/2025/20250928/tran.hanhu123@gmail.com/135x160/60921759112020.jpg)
