Dân tộc Thái

ộ Dân t c Thái

I. Đ c đi m ặ

ể  :

ề ổ ố ườ ở ệ Theo T ng đi u tra dân s  và nhà ở năm 2009, ng i Thái Vi t Nam

ố ườ ố ứ ứ ộ ạ ệ có dân s  1.550.423 ng i, là dân t c có dân s  đ ng th  3 t i Vi t Nam, có

ầ ặ ườ ư ậ ạ ỉ m t trên h u h t ế  t nhỉ , thành phố. Ng i Thái c  trú t p trung t i các t nh: S nơ

ươ ườ ế ố ỉ La [M ng La] ­ (572.441 ng ổ   i, chi m 53,2% dân s  toàn t nh và 36,9% t ng

ườ ạ ệ ườ ế ố s  ng i Thái t i Vi t Nam), Ngh  Anệ (295.132 ng i, chi m 10,1% dân s ố

ổ ố ỉ ườ ạ ệ toàn t nh và 19,0% t ng s  ng i Thái t i Vi t Nam), Thanh Hóa (225.336

ườ ế ố ổ ố ỉ ườ ạ ng i, chi m 6,6% dân s  toàn t nh và 14,5% t ng s  ng i Thái t i Vi ệ   t

ệ ươ ườ ế ố Nam), Đi n Biên [M ng Thèng ] (186.270 ng i, chi m 38,0% dân s  toàn

ổ ố ườ ạ ệ ươ ỉ t nh và 12,0% t ng s  ng i Thái t i Vi t Nam), Lai Châu [M ng Lay] ­

ườ ế ố ổ ố ỉ ườ (119.805 ng i, chi m 32,3% dân s  toàn t nh và 7,7% t ng s  ng i Thái t ạ   i

ệ ươ Vi t   Nam), Yên   Bái [M ng   Lo]   ­   (53.104   ng ườ  Hòa   Bình (31.386 i),

ườ ng ắ i),ườ  Đ k L k ắ  (17.135 ng ắ i),ườ  Đ k Nông (10.311 ng i)... Ngoài ra còn có

ừ ườ ố ệ ố ủ ế ch ng 20.000 ng i Thái g c Vi t Nam sinh s ng t ạ ướ i n c ngoài, ch  y u là

ề ộ ồ ỳ Pháp và Hoa K . Dân t c Thái bao g m nhi u nhóm :

1.Nhóm Thái Đen (Táy Đăm) :

ủ ế ở ư ệ ơ ơ ỉ C  trú ch  y u ệ    2 t nh S n La, Hoàng Liên S n và các huy n Đi n

ầ ỉ Ở ề ệ Biên, Tu n Giáo t nh Lai Châu. ữ    mi n Tây Thanh Hóa và Ngh  Tĩnh, nh ng

ườ ị ả ưở nhóm Tày Thanh (Man Thanh), Tày M i, Tày Khăng đã b   nh h ề   ng nhi u

ư ủ ủ ị ươ ề v  văn hóa và nhân ch ng c a các c  dân đ a ph ng Lào.

ọ ế ệ ế ỉ ứ ả ậ ộ H  đ n Vi t Nam vào kho ng th  k  th  XI và XII. B  ph n Tày Thanh

ừ ườ ệ ớ ệ t M ng Thanh (vùng Đi n Biên) qua Lào và Thanh Hóa t i Ngh  An cách

ầ ớ ơ đây hai, ba trăm năm. Nhóm này g n gũi v i nhóm Thái Yên Châu (S n La) và

ưở ườ ậ ầ ầ ộ ộ ị ả ch u  nh h ng văn hóa Lào. B  ph n Tày M i ban đ u là m t ph n dân c ư

ắ

ề ệ ấ ừ ờ xã Chi ng P c di vào Thanh Hóa và Ngh  Tĩnh t ổ  th i Lê Thái T .

2.Nhóm Thái Tr ng (Táy Đón và Táy Khao) :

ủ ế ở ỉ ư ắ ỳ C  trú ch  y u ệ  t nh Lai Châu và các huy n Qu nh Nhai, B c Yên,

ơ Ở ộ ố ắ ắ ộ Phú Yên (S n La). ơ  Đà B c thu c Hà Liên S n, có m t s  Thái Tr ng đã

ưở ủ ậ Ở ữ ắ ị ả ch u  nh h ng đ m c a văn hóa Tày. ố    Sa Pa, B c Hà, nh ng nhóm g c

ộ ố ắ ở Thái Tr ng ngày nay đã Tày hóa. M t s  nhóm Thái Thanh Hóa cũng g c t ố ừ

Thái Tr ng.ắ

ắ ườ ư ạ ừ ở ắ Thái Tr ng là con cháu ng i B ch Y đã c  trú t lâu Tây B c và

ả ợ ế ỉ ứ ư ầ Nam Vân Nam. Nh ng ph i đ i đ n đ u thiên niên k  th  II sau Công nguyên,

ế ượ ư ế ở ọ ữ ạ ồ ỉ ọ ớ h  m i chi m đ c  u th ế    d c h u ng n sông H ng và t nh Lai Châu. Đ n

ế ỉ ứ ủ ườ ọ Ở ồ th  k  th  XIII, h  đã làm ch  M ng Lay. ọ ế    vùng ven song H ng, h  đ n

ườ ạ ượ ơ ớ s m h n ng i Thái Đen vì trong hành trình hành quân, L ng Ch ặ   ng đã g p

ưở ắ ở ọ ườ ậ ắ ộ các tù tr ng Thái Tr ng d c đ ể   ng. B  ph n Thái Tr ng sau phát tri n

ế ự ườ ơ ỳ th   l c   sang   các   vùng   Qu nh   Nhai   (S n   La),   M ng   Tè   (Lai   Châu),   t ớ   i

ứ ạ

ề

ộ

ồ

ộ ộ ườ ấ ậ ắ ố M ng T c (Phú Yên) và m t b  ph n xu ng Đà B c và Thanh Hóa

3.M t ngành khác, g m nhi u nhóm ph c t p :

ủ ế ở ộ ư ơ ơ C  trú ch  y u M c Châu (S n La), Mai Châu (Hà S n Bình) và các

ề ệ ệ ộ ỉ huy n mi n núi hai t nh Thanh Hóa và Ngh  Tĩnh. Nhóm Thái M c Châu t ừ

ế ỉ ị ả ả ưở ề Lào sang vào kho ng th  k  XIV ch u  nh h ủ ng v  nhân ch ng và văn hóa

ố ừ ắ ủ ả c a c  2 ngành Thái Tr ng và Thái Đen. Nhóm Thái Mai Châu g c t ề    mi n

ế ỉ ề ắ ả ơ ừ ể B c Hà (Hoàng Liên S n) chuy n v  vào kho ng th  k  XIV, t ố    đó xu ng

ộ ố ườ ượ ơ M ng Khoáng (Thanh Hóa) và m t s  ng ộ   c lên Châu M c (S n La), hòa

ở ườ ở ế ụ ượ vào nhóm Thái cũ đã đó. Ng i Thái Thanh Hóa ti p t c đ ổ c b  sung

ữ ồ ừ ề ệ ắ ằ b ng nh ng lu ng di dân t Lào qua hay Tây B c v , có quan h  qua l ạ   i

ế ố ườ ườ ườ ậ ộ ớ huy t th ng v i văn hóa và ng i M ng. B  ph n Tày M ng hay Tày

ấ ở ề ả ơ ấ ệ ố Chi ng là nhóm đông đ o nh t ấ ồ    Ngh  Tĩnh c  c u không th ng nh t g m

ỏ ọ ấ ở ấ ệ ề ặ ộ nhi u nhóm nh  h p thành, có m t mu n nh t đ t Ngh  Tĩnh vào th  k ế ỉ

ệ ở ườ ế ọ ế ầ ậ XIV. Nhóm đ n đ u tiên là nhóm l p nghi p M ng N c (Qu  Phong) sau

ế ậ ộ ỳ lan r ng ra thành l p 2 trung tam khác: Châu Ti n (Qu  Châu) và Khun Tinh

ỳ ợ ộ ố ở ử ậ ọ (Qu  H p). M t s  nhóm vùng C a Rào trên song N m Pao (ng n sông

ượ ọ ở ươ ươ Lam) đ c g i là Tày Pao hay các nhóm ệ  huy n T ng P ươ   ng, Con C ng

ờ ộ ơ ế đ n cùng th i gian đó hay mu n h n.

II. HÌNH THÁI KINH T  :Ế

ệ ườ ế ộ ướ ướ ế Khi đ n Vi t Nam, ng i Thái đã bi t làm ru ng n c. N c là y u t ế ố

ụ ệ ậ ấ ầ ọ ướ ồ quan tr ng b c nh t trong vi c tr ng lúa, c n quanh v  và khi có n ớ   c m i

ấ ượ ứ ể ả ỏ ệ ồ ắ ầ b t đ u cày c y đ ề c. Đ ng bào đã ph i b  nhi u công s c đ  hoàn thi n h ệ

ủ ệ ố ợ ớ ồ ở ữ ạ th ng th y nông thích h p v i vi c tr ng lúa ọ    nh ng thung lũng ch y d c

ề ạ ố ồ ộ theo các con su i và khai phá thêm ru ng đ ng. Nhi u đo n trong các sách s ử

ể ủ ệ ườ ạ ệ ẩ ấ và truy n k  c a ng i Thái đã ghi chép l ở ộ   i vi c khai kh n đ t đai m  r ng

ệ ở ữ ừ ậ ỳ di n tích canh tác nh ng vùng ven sông Đà t Qu nh Nhai qua Thu n Châu,

ườ ườ ườ ế ơ M ng La đ n Phù Yên (S n La), vùng M ng Lay, M ng Thanh, Than

ườ ộ ộ ườ Uyên (Lai Châu), vùng M ng Lò, M ng Cha (Nghĩa L  nay thu c Hoàng

ườ ườ ạ ơ ơ Liên S n), vùng M ng H , M ng Pa (Mai Châu – Hà S n Bình), vùng

ườ ệ ế ỳ M ng Khoòng ( Thanh Hóa), vùng ba huy n Qu  Phong, Qu  Châu, Qu ỳ

ế ệ ệ ề ợ ườ H p (Ngh  Tĩnh)... Qua nhi u th  h , ng ế ạ   ề i Thái đã có nhi u sáng ki n t o

ủ ợ ữ ớ ị ấ ợ ọ ra nh ng công trình th y l ề   ế ộ i thích h p v i đ a th  ru ng đ t. H  có nhi u

ắ ố ệ ệ ắ ẫ ướ ươ kinh nghi m trong vi c đào m ng, đ p phai, b c  ng d n n ề ộ c v  ru ng,

ệ ử ụ ổ ế ư ế ấ ộ cũng nh  trong vi c s  d ng m t cách ph  bi n và r t tài tình chi c con

ướ ệ ẫ ướ ứ ả ộ ộ n ơ c, m t th  máy móc đ n gi n, vào vi c d n n c vào ru ng.

ừ ườ ế ứ Cũng đã t lâu, ng i Thái bi ệ   t dùng cày và s c kéo (trâu, bò) vào vi c

ả ế ự ọ ủ ồ canh tác. Có gi thi t cho tên t g i c a đ ng bào Táy, chính là tên t ự ớ    gi i

ư ệ ớ ộ ườ ộ ướ thi u v i các c  dân khác t c mình là ng i cày ru ng. Tuy nhiên, tr c Cách

ạ ở ộ ơ ư ẫ ố ỏ m ng Tháng Tám, m t n i ch a dùng cày, v n dùng l ủ   i “h a canh th y

ạ ỏ ở ộ ố ơ ồ ướ ậ n u”. Đ ng bào đ t r m, r , c ồ  ru ng r i tháo n ầ ụ   c vào cho trâu qu n s c

ỗ ồ ấ ặ ừ ừ ẳ ầ ằ ố bùn ho c b a th ng không c n cày b ng b a răng g  r i c y lúa. L i canh tác

ấ ấ ợ ớ ở ộ ố ử ề ở này thích h p v i tinh ch t đ t đai ộ  m t s  th a ru ng mi n núi mà đây

ừ ấ ớ ố ỏ ạ ế n u dùng cày hay b a sâu quá l p đ t màu x p và m ng thì l ấ   ỏ i làm h ng đ t.

ư ả ệ ệ ợ ỉ ừ Nó ch  thích h p khi vi c bón phân ch a x y ra. Vi c dùng phân bón t phân

ổ ớ ế ế ắ ồ ọ ộ chu ng, phân b c, phân xanh cho đ n phân hóa h c là m t bi n đ i l n trong

ấ ủ ồ ạ ả ừ ả sinh ho t s n xu t c a đ ng bào t sau ngày gi i phóng.

ướ ệ ề ạ ạ ấ Tr c kia, vi c gieo m  và làm m  có nhi u cách khác nhau và r t đáng

ườ ố ướ ấ ứ ố ạ ồ ư l u ý. Đ ng bào th ng ngâm gi ng vào n c  m và c  20 cân gi ng l i hòa

ộ ạ ạ ầ ạ ố ọ ộ ơ   m t l ng mu i. Khi h t m c m m, đem gieo vào ru ng m . Cách gieo có n i

ạ ượ ạ ố cây m  đã lên cao đ ồ   c hai đ t ngón tay. Khi cây m  cao 20 – 25 phân, đ ng

ạ ứ ử ấ ầ ạ ổ ộ bào nh  lên c y đ y vào th a ru ng m  khác. Khi cây m  c ng cáp, h  l ọ ạ   i

ử ể ấ ấ ạ ổ ộ ộ nh  lên và c y vào ru ng. Cách c y chuy n qua hai th a ru ng m , theo quan

ủ ồ ệ ỏ ọ ni m c a đ ng bào, làm cây lúa kh e, m c nhanh.

ướ ộ ụ ấ ỉ ấ ụ ệ ơ Nói chung, tr c đây, lúa ch  c y m t v , r t ít n i hai v . Hi n nay,

ụ ạ ổ ế ớ ượ ố ồ ấ tình hình c y hai v  l ữ i ph  bi n. Nh ng gi ng m i đ c đem tr ng cho năng

ấ su t khá cao.

ướ ộ ố ượ ư ấ ộ ỉ Tr c đây, ru ng ch  cung c p cho c  dân Thái m t s  l ng l ươ   ng

ậ ầ ủ ể ự ườ th c hàng năm và cũng không th t đ y đ  đ  nuôi ng i và gia súc. Đó là

ể ộ ộ ỏ ỉ ố ề ươ ậ ẫ không k  m t b  ph n Thái không nh  ch  s ng v  n ằ   ươ ng r y. N ng nh m

ộ ố ươ ấ ấ ị ự ắ cung c p m t s  l ộ ố ả   ng th c nh t đ nh: lúa, ngô, khoai, s n… và m t s  s n

ứ ừ ể ạ ầ ẩ ph m khác: v ng, l c, b u, bí, rau xanh đ  dùng làm th c ăn, bông chàm đ ể

ứ ề ệ ầ ầ ạ ộ ươ đáp  ng  nhu c u  v  qu n,  chăn,  màn,  đ m…Bên  c nh  ru ng,  n ng  tr ở

ộ ư ệ ể ế ả ấ ượ ươ ồ thành m t t li u s n xu t không th  thi u đ ằ   c đ ng bào. N ng nh m

ộ ố ươ ấ ấ ị ự ự ẩ ắ cung c p m t s  l ng th c th c ph m nh t đ nh: lúa, ngô, khoai, s n…và

ộ ố ả ứ ừ ể ẩ ạ ầ m t s  s n ph m khác: v ng, l c, b u, bí, rau xanh đ  dung làm th c ăn,

ươ ứ ề ệ ể ầ ầ bông chàm đ  đáp  ng nhu c u v  qu n áo, chăn, màn, đ m…N ng Thái có

ươ ư ươ ả ỏ ắ ạ 2 lo i: n ẫ ng hay r y nh  n ng lúa, ngô, s n làm hai, ba năm ph i b  hóa,

ườ ọ ỗ ụ ậ ớ ươ ố th ng đi đôi v i các công c  là g y ch c l hay cu c. N ng bông, chàm đã

ượ ớ ả ạ ươ ắ ầ đ ơ c x i, bón kĩ, có n i còn bón lót, cày i. Lo i n ng này đã b t đ u đ ượ   c

ứ ộ ư ế ư ể ộ thâm canh nh ng ch a đ n m c đ  chuy n hóa thành ru ng hay thành v ườ   n

ượ ươ ở ạ ướ ạ ở đ c. N ng rau cũng tình tr ng này. Tr c Cách m ng, vùng Thái,

ữ ế ấ ả ườ hi m th y nh ng m nh v n rau nh ư ở ướ  d i xuôi. Ng ượ ạ c l i, nhà nào cũng

ạ ộ ườ ể ồ ộ có m t lo i “v n treo” dùng đ  tr ng m t vài khóm hành hay các cây làm đ ồ

ấ ặ ở ỗ ự ữ ị gia v . Đó là nh ng máng g  đ ng đ t đ t sàn phía sau nhà.

ả ệ ấ ồ ơ Sau ngày gi ờ ế   i phóng, vi c tr ng lúa có năng su t cao h n là nh  ti p

ữ ậ ươ ướ ầ ớ ố thu nh ng kĩ thu t và ph ng pháp canh tác m i. “N c, phân, c n, gi ng”

ượ ả ủ ị ế ươ đ ọ c chú tr ng và gi ả i quy t tùy theo kh  năng c a đ a ph ớ ự ng v i s  giúp

ụ ả ế ữ ữ ủ ệ ấ ạ   ỡ ủ đ  c a Chính ph . Đã xu t hi n nh ng công c  c i ti n, nh ng máy móc lo i

ấ ượ ỏ ủ ợ ạ ờ ỏ ừ nh  hay v a… Đ t đ ơ c khai thác m nh h n nh  làm th y l i, b  phân tro,

ụ ả ượ ệ ạ ấ ơ tăng di n tích, tăng v . S n l ng lúa có n i đã đ t trên 4 t n/ha, trung bình 2

ấ – 3 t n/ha.

ờ ố ư ư ấ ầ ờ ộ ơ Nh  ru ng đ t, đ i s ng c  dân Thái có ph n sung túc h n c  dân

ỏ ả ư ư ọ ữ   quanh vùng. Nh ng h  cũng ch a thoát kh i c nh tháng ba, ngày tám, nh ng

ụ ạ năm đói kém do lũ l t, h n hán gây ra.

ừ ế ả ọ ờ ị ấ   H  không b  ch t đói là nh  có r ng bao quanh có kh  năng cung c p

ấ ộ ứ ủ ừ ừ ạ ọ cho h  các th  c  hay than cây có ch t b t. L i them, t ng mùa, r ng cung

ả ạ ạ ạ ấ ạ ộ ấ c p các lo i rau, qu , h t d i, n m, m c nhĩ, măng, rêu đá, các lo i côn trùng.

ướ ữ ứ ố ỏ ườ ố D i khe su i có tôm, cua,  c, cá nh … Nh ng th  đó th ng xuyên tham gia

ủ ồ ộ ị ượ ữ ẫ vào 2 b a ăn chính hang ngày c a đ ng bào. Nên hài l m v n đóng m t v  trí

ờ ố ấ ị ế ủ ữ ư nh t đ nh trong đ i s ng kinh t c a nh ng c  dân này.

ậ ệ ừ ể ấ ồ R ng còn cung c p cho đ n bào nguyên v t li u đ  làm nhà, đan lát

ữ ữ ụ ủ ấ ầ ắ ố ữ   nh ng gia c , cung c p c i đun, d u th p sáng, nh ng cây thu c và nh ng

ổ ả ổ ả ế ệ lâm th  s n quý. Hi n nay do chính sách thu mua lâm th  s n và khuy n khích

ừ ậ ồ ợ ượ ữ viêc khai thác và tr ng r ng, có h p tác xã đã thu th p đ ề   c nh ng món ti n

ờ ố ầ ớ l n góp ph n nâng cao đ i s ng xã viên.

ố ượ ừ ể ồ ắ ạ Trong r ng, các lo i chim, thú là đ i t ng đ  đ ng bào săn b n. Tuy

ư ề ờ ế ọ ị ở ừ ệ ớ nhiên, ngh  này ch a bao gi chi m v  trí quan tr ng vì r ng nhi t đ i, thú

ấ ượ ế ể ề ườ ầ nhi u đ n đâu cũng không th  cung c p l ị ng th t th ng xuyên c n thi ế   t

ườ ả ạ ư ọ ườ ỉ cho con ng i. V  l ồ i c  dân tr ng tr t, ng ỗ   ắ i Thái ch  săn b n lúc nhàn r i

ể ạ ừ ố ụ ệ ề ả ể ớ v i m c đích b o v  mùa màng. Săn có nhi u th  lo i t l ậ i săn t p th  có

ư ố ơ ể ể ố tính s  khai nh  l i săn đón, vây ráp đ  xua thú ngã xu ng khe hay đ  ng ườ   i

ắ ướ ế ẵ ặ ể đón b n, ho c đ  thú xô vào l ằ   i đã giăng s n cho đ n cách săn cá nhân b ng

ổ ế ư ằ ẫ ỏ ồ ơ   ỏ ằ n , b ng súng h a mai. Đ ng bào cũng săn b ng b y, nh ng ít ph  bi n h n

ở ệ ẻ ả ẫ ớ ư các c  dân trên r o cao, vì đi đôi v i vi c chăn nuôi th  rông, b y đôi khi l ạ   i

ố ộ ẩ ấ ơ ế ụ có tác d ng ng ượ ạ c l i. Tên t m thu c đ c cũng r t ít n i bi t dùng.

ể ề ắ ớ ơ ẩ   Trái v i săn b n, ngh  đánh cá phát tri n h n.“Pây kin pa, má kin l u”

ề ố ượ ủ ồ ử ệ ứ t c là đi ăn cá, v  u ng r u là câu nói c a mi ng c a đ ng bào. Cá là món

ườ ữ ấ ườ ể ế ượ ăn th ng th y trong b a ăn th ng ngày và không th  thi u đ c trên mâm

ộ ễ l ổ ế   ệ  và khi nhà có khách. Nên ngoài vi c nuôi cá ru ng tài tình và ph  bi n,

ể ỗ ạ ể ấ ấ hàng năm có th  cung c p cho m i gia đình hàng t ắ  cá đ  làm m m, s y khô,

ả ả ấ ố ồ ườ các con sông, con su i ch y qua b n là ngu n cung c p th ủ   ng xuyên c a

ổ ế ế ề ơ ạ   ộ ồ đ ng bào. Ph  bi n nhà nào cũng có m t chi c chài, đ m, đó…có nhi u lo i

ớ ố ượ ứ ạ ỗ ợ và m i lo i có ch c năng khác nhau thích h p v i đ i t ng và môi tr ườ   ng

ặ ệ ố ượ ế ặ đánh cá. Đ c bi t là đ n mùa lũ, có cách làm ch ng. Su i đ c ngăn h ướ   ng

ướ ế ầ ộ ầ ả ộ ỉ ượ dòng n c ch  ch y vào m t chi c c u tre, m t đ u đ c nâng cao cho n ướ   c

ả ớ ị ắ ạ ế ầ ặ ượ ế ặ không ch y t i. Đ n đ u ch ng, cá b  m c c n không ra đ c. N u ch ng to,

ỗ ướ ượ ụ ạ m i mùa n ể c có th  thu đ c hàng ch c t cá.

ừ ườ ữ ậ ả Tr ể  nh ng ngày đánh cá t p th  toàn m ng hay toàn b n đ ượ ổ  c t

ứ ữ ế ị ườ ướ ch c vào nh ng d p có liên quan đ n tôn giáo, ng i dân dùng l i quay,

ề ặ ố ượ ưở du c cá, làm ch ng… hay đánh cá cá nhân đ u đ c h ng cá b t đ ắ ượ   c,

ả ấ ọ ố ơ ị ế   không ph i chia cho b n th ng tr . Tuy nhiên có n i chúa đ t cũng chi m

ữ ư ữ ề ế ắ riêng nh ng khúc sông l m cá, nh ng hang nhi u tôm, cũng nh  chi m các

ổ hang don, t ề ừ  ong, các khu r ng thú hay v .

ữ ữ ừ ấ ồ ỉ ệ ươ R ng không ch  là ngu n cung c p, d  tr nguyên li u l ự ng th c, là

ắ ơ Ở ữ ồ ấ ể đ t đ  săn b n, mà còn là n i chăn gia súc. ỏ ớ    đây ít có nh ng đ ng c  l n.

ở ừ ị ươ ườ ế ẫ ượ ư Nh ng t ng đ a ph ng, ng i Thái v n tìm ki m đ ỗ ể ả c ch  đ  th  rông

ỗ ả ư ữ ả ấ trâu bò trong nh ng lúc không dùng chúng vào s n xu t. X a kia m i b n hay

ữ ả ạ ườ ộ ườ nh ng b n c nh tranh nhau th ng khoanh m t vùng, th ộ ng là m t thung

ẹ ọ ườ ộ ố ỉ ỗ lũng h p, kín g i là “púng”. Púng th ng ch  có m t l i ra vào. Còn ch  nào

ượ ượ ừ ầ ự ả ở h  trâu chui qua đ c thì đ ố c rào kín. Trâu s ng đó t ng b y, t b o v ệ

ơ ớ ừ ố nhau ch ng thú r ng. Đàn trâu có n i t i hàng trăm con.

ệ ả ợ ồ Vi c th  rông trâu bò nay không thích h p vì đ ng bào quanh năm đã

ụ ụ ế ế ấ ả ạ ợ ự   ầ c y c y v  này ti p v  khác. H p tác xã đã ph i có k  ho ch xây d ng

ể ạ ắ ầ ồ ồ ợ chu ng tr i và chăn d t. Đ ng bào chú ý chăn nuôi l n và gia c m đ  dung

ị ế ễ ể ộ ộ ữ vào nh ng d p t l , cúng bái hay khi nhà có khách và đ  n p quan, n p chúa.

ỡ ợ ượ ữ ữ M  l n đ c d  tr  quanh năm.

ề ủ ủ ườ ư ệ Các ngh  th  công c a ng ỏ i Thái ch a tách kh i nông nghi p và ch ỉ

ụ ữ ữ ụ ề ể ể ợ ệ   có th  coi là ngh  ph  gia đình. Có th  nói ph  n  Thái là nh ng th  d t

ề ả ữ ủ ấ ầ ỉ chăm ch , lành ngh , s n xu t không nh ng đ  chăn, màn, qu n áo cho gia

ổ ườ ổ ế ổ ẩ ữ ấ ớ đình mà còn đem trao đ i. Ng ệ   i Thái n i ti ng v i nh ng t m th  c m d t

ữ ọ ớ ố ơ ấ r t tinh vi v i nh ng mô­tip hoa văn hình thú, chim, cây c i. Đôi n i, h  có

ữ ệ ả ụ ề ề kh  năng d t nh ng hình lãnh t ệ ủ    nhi u màu. Ngh  đan lát là công vi c c a

ọ ỉ ữ ệ ặ đàn ông. H  ch  đan nh ng m t hàng thô k ch dùng hàng ngày.

ữ ả ườ ạ ố ơ ơ Lác đác có nh ng b n ng ồ   i Thái có lò g m, n i làm v i, n i làm n i,

ế ấ ấ ơ ườ ớ v i chi c bàn xoay thô s , năng su t th p. Ng i nông dân Thái kiêm làm đ ồ

ữ ặ ả ỉ ộ   ấ ố g m này ch  nhân hàng đ t và s n xu t vào nh ng tháng nông nhàn. Có m t

ườ ế ề ạ ề ố s  ít ng i bi t làm ngh  b c, ngh  rèn.

ộ ầ ư ệ ổ ợ Trong xã h i h u nh  không có ch  búa, vi c trao đ i hàng hóa th ườ   ng

ộ ố ủ ế ỉ ạ ế ế ẩ ướ ch  h n ch  vào m t s  nhu y u ph m và ch  y u là d ổ   ứ i hình th c hàng đ i

ộ ở ẻ ữ ẻ ả ớ ỉ ư hàng v i các c  dân khác t c ữ    r o gi a và r o cao. Th nh tho ng có nh ng

ế ượ ự ữ ủ ươ chuy n   hàng   ng c   sông   hay   nh ng   đoàn   ng a,   bò   c a   các   th ng   nhân

ườ ườ ế ế ế ặ ng i Lào, ng ổ ấ   ẩ i Mi n đem các nhu y u ph m đ n bán ho c trao đ i l y

ữ ả ẩ ị ươ Ở ộ ể ị ớ nh ng s n ph m đ a ph ng. m t vài đ a đi m vùng ven biên gi i, ch ợ

ướ ứ ứ ả ờ ộ ị đ ượ ổ c t ề   ộ  ch c đ nh kì. D i th i Pháp thu c, n y sinh hình th c đ c quy n

ộ ố ư ủ ấ ạ ứ   buôn bán c a m t s  chúa đ t. Nh ng khi cách m ng thành công, hình th c

ề ườ ứ ỗ ươ ệ ộ ộ buôn bán đ c quy n nh ng ch  cho hình th c th ng nghi p xã h i ch ủ

ữ ữ ử ữ ậ ạ ớ ợ ị nghĩa v i nh ng c a hàng m u d ch, nh ng tr m thu mua và nh ng h p tác xã

mua bán.

Ấ

Ậ

III. VĂN HÓA V T CH T :

Ậ

Ể

1. V N CHUY N : ộ

ư ộ ườ Cũng nh  các dân t c khác, trong 54 dân t c anh em, ng i Thái cũng

ươ ổ ư ệ ậ ưỡ ự ử ụ s  d ng cá ph ể ng ti n v n chuy n c  x a: gùi, c ồ i ng a, th  song ph ổ

ể ế ấ ằ ắ bi n nh t là gánh, còn gùi theo ki u ch ng dây đeo v t qua trán là các hình

ộ Ở ọ ớ ụ ứ ể ậ th c v n chuy n thông d ng trên b . ọ ấ ổ    d c các con sông l n, h  r t n i

ế ệ ượ ằ ti ng trong vi c xuôi ng ề c b ng thuy n đuôi én.

Ẩ

Ự

2.  M TH C : ọ

ầ ớ ở ủ ố ế T m quan tr ng c a ăn u ng cùng v i ặ  và m c thi ề   t nghĩ là đi u

ắ ạ ư ế ể ề ả ậ không ph i bàn nhi u. Nh ng n u chúng ta có th  nh c l ấ ổ   ể i lu n đi m r t n i

ủ ể ế ở ti ng c a Ăng ghen và đã tr  thành nguyên lý kinh đi n là con ng ườ ướ   i tr c

ả ở ặ ồ ạ ộ ể ệ ớ ế ấ h t c n ph i ăn, ộ   ế  và m c r i m i có th  nói đ n chuy n ho t đ ng xã h i,

ẽ ấ ằ ệ ậ ọ ở ặ khoa h c, ngh  thu t, tôn giáo …s  th y r ng ăn, ế   , m c có liên quan đ n

ề ớ ụ ữ ề ệ ấ ơ ớ nh ng v n đ n l n h n nhi u so v i quan ni m mang tính dung t c, coi

ứ ế ẩ mi ng ăn là th  “quá kh u thành tàn”.

ạ ẻ ở ươ ự ủ ườ Ngày nay g o t đã tr thành l ng th c chính c a ng i Thái, tuy

ế ẫ ạ ượ ươ ề ố nhiên g o n p v n đ c coi là l ặ ả   ng ăn truy n th ng. Trong các “đ c s n”

ứ ơ ế n p có 2 th  là: Xôi và c m lam :

ả

2.1. XÔI (kh u ón) :

ượ ồ ừ ạ ữ ế ỗ Xôi đ c đ  t g o ngâm qua đem trong nh ng chi c chõ g . N i đ ồ ể

ỏ ư ằ ồ ồ ượ ỡ ồ đ  xôi là cái ninh (m  n ng) cao, b ng đ ng. Xôi đ  chin đ c d  ra mâm

ờ ộ ồ ả ạ ớ ạ ỏ bao gi cũng ph i qu t cho ngu i r i m i cho l i vào chõ hay các gi xôi (ép

ể ả kh u) đ  ăn hàng ngày.

ầ ươ ự ụ ừ ườ ẩ Xôi là kh u ph n l ng th c thong d ng, và t xôi ng i ta làm thành

ư ứ ề ị ẻ ườ ạ nhi u th  có giá tr  nh  là quà bánh cho tr con, ng i già ăn lót d  hay ăn

ệ ạư cho ngon mi ng. Các món ăn này bao hàm trong đó có c ả    quan tâm , tình c m

ướ

Xôi n

ả ng (kh u chì)

ườ ườ ư ậ ẻ ạ ế quý m n mà ng i ta dành cho ng i già và con tr , Có 3 lo i quà nh  v y:

ườ ồ ặ ắ ắ ọ ồ Ng i ta n m xôi thành n m r i đ t lên than h ng (g i là lam lho); bóp

ụ ầ ắ ọ ồ ấ   xôi vo thành c c năm vào đ u que hong trên than (g i là mó); n m xôi r i  n

ạ ắ ầ ọ ẹ b t thành hình qu t c m vào đ u que hong than (g i là vi); bóp xôi lăn thành

ồ ướ ầ ặ ậ ỏ ỡ ồ th i dài căm vào đ u que, bôi thêm m  ho c m t mía r i n ẽ ng xôi s  ph ng,

ỏ ồ ố ặ ầ ơ ọ ố ố th m  (g i là  ng – súng); n n xôi thành th i r i u n n i 2 đ u dính vào nhau,

ặ ự ế ọ ồ ạ t o thành hình vòng tay đ t tr c ti p trên than h ng (g i là póc khèn – vòng

ả

ặ

Xôi c p (bái kh u)

tay).

ứ ặ ặ ượ ề ặ Xôi n n thành hình đĩa c p các th c ăn đã đ ụ   c nghi n nát ho c xé v n

ề ắ ẳ ặ ạ ọ ặ   ồ r i lăn thành n m xôi có nhân. Có nhi u tên g i xôi c p, ch ng h n: c p

ứ ặ ặ ặ ộ ị ặ   ch ng lu c (bái xáy), c p cá (bái pa), c p ong non (bái to), c p th t xé ho c

ừ

ả

ạ Xôi v ng (kh u lét ng )

ặ ườ ứ ố ặ ỏ ru c (bái nh a), c p đ ng mía (bái n m i).

ừ ậ ộ ơ ị Đây là món xôi tr n cùng v ng đen, có v  ăn ng y, mùi th m, món xôi

ướ ượ ệ ủ ự ỏ ư ể này tr c đây còn đ c dùng nh  là 1 bi u hi n c a s  t ố    tình, hay là mu n

ắ ạ ư nh c l i tình cũ, nghĩa x a.

Ơ

ả

2.2. C M LAM (kh u làm)

ạ ơ ạ ố ặ ơ ệ ộ ọ ạ C m lam là lo i c m chín trong lo i  ng đ c bi t thu c h  tre. G o đ ẻ

ẻ ế ạ ả ơ ơ ườ ạ ố ọ ẻ làm c n ph i là g o n p th m và d o. Ng i ta ch n 1 lo i  ng bánh t mà

ộ ủ ư ươ ơ ế ể ố ơ thành ru t c a nó có mùi th m nh  h ạ   ng c m n p đ  lam  ng lam. G o

ượ ướ ồ ố ớ ượ ướ ừ ả đ c ngâm tr c r i cho vào  ng v i 1 l ng n ặ   c v a ph i,sau  đó đ t

ọ ử ướ ề ạ ị ố nghiêng trên ng n l a xoay đ u cho  ng không b  cháy. N c sôi và c n thì

ướ ẻ ạ ấ ố ơ ộ ồ ậ ử d p l a, n ơ ng  ng c m trên than h ng. C m chin l y ra đ  ngu i, c o bóc

ấ ẻ ơ ỏ ớ l p v , ăn r t d o th m mà không ngán.

ơ ườ ượ ụ ả Món c m lam này th ng đ c làm cho s n ph , nó cũng có giá tr  nh ị ư

ườ ẻ ườ quà bánh cho ng i già, tr  con, cho khách quý hay ng ầ   i thân đi xa nhà c n

ươ ự có l ng th c mang theo vài ba ngày.

ế ướ ộ ị ử ơ ồ N u xét d ể   i góc đ  l ch s  thì c m lam, đ  lam nói chung có th  là

ữ ừ ấ ớ ừ ệ ớ ệ nh ng món ăn đã có t r t s m, vì các r ng nhi t đ i Vi t Nam và Đông Nam

ấ ẵ ứ Á r t s n tre n a…

ớ ặ ư ề ế ệ ự ấ ự ể V i đ c tr ng 1 n n kinh t nông nghi p t c p t ơ    túc đi n hình “c m

ữ ủ ự ế ẩ ộ ườ cày ru ng, cá ki m ăn”, th c ph m dùng trong b a ăn c a ng ề ặ   i Thái v  m t

ề ộ ố ớ so sánh gi ng v i nhi u t c ng ườ ở i Đông Nam Á. Đó là thói quen ăn các loài

ậ ớ ượ ữ ề ộ đ ng v t v i 1 l ng khá nhi u rau trong b a ăn.

ố ườ ớ ệ ố ặ ố S ng trong môi tr ng thung lũng v i h  th ng song su i dày đ c là

ỷ ả ấ ồ ườ ườ ngu n cung c p thu  s n phong phú cho con ng i, Ng ụ   i Thái có câu t c

ữ ở ộ ế ả ặ nh  “ Lúa ru ng, cá ở ướ  n ơ   c” ( Kh u dú na, pa dú n m) hay “Mi ng c m

ể ề ạ ả ắ ế ấ   tr ng, khúc cá b c” (Kh u đón, tón pa khao) đ  nói v  món cá trong k t c u

ữ ả ươ ẻ ể ị ườ ủ ữ c a b a ăn. Ngay c  trong ngôn ng  văn ch ng, đ  bi u th  mùa cá ng i ta

ể ể ệ ữ ề ẫ v n dùng nh ng “mùa lúa, mùa cá” đ  th  hi n chu kì 1 năm hay nhi u năm.

ầ ư ộ ướ ườ ể ắ ằ Cũng c n l u ý r ng do làm ru ng n c mà ng i ta có th  đánh b t cá ngay

ủ ư ử ấ ộ ở ề ồ trong các th a ru ng, các cánh đ ng c a mình. Đ y là ch a nói nhi u vùng

ườ ồ ợ ớ ề ầ ộ ng i Thái có ngh  nuôi cá ru ng, 1 ngu n l ạ   i l n làm giàu thành ph n đ m

ữ ủ ọ trong b a ăn c a h .

ướ ế ố ỏ ọ ỏ Tr ế c h t là món cá s ng, ăn g i ( ti ng Thái g i là c i). Món này ch ỉ

ố ớ ổ ế ườ ỏ ớ ph  bi n đ i v i đàn ông. Ng ỏ ỡ ầ   ạ i ta ăn g i v i các lo i cá chép nh  c  g n

ọ ấ ả ặ ạ ầ ạ ỏ ằ b ng 2 ngón tay, c  con ho c ăn g i lo i cá chép to l c l y ph n n c nh t ấ ở    2

ườ ủ ỏ ướ ơ bên l n c a nó. Các món dùng cho ăn g i có n c chua, rau th m, hành.

ớ ỏ ở ủ ạ ố ỏ t,hoa chu i thái nh , các lo i lá chát. Ăn g i tr  thành 1 thú ăn c a đàn ông

ườ ỏ ớ ị ị ị và ng ỏ   i ta sánh g i cá ngang v i th t: “Thèm th t thì ăn th t, thèm cá thì ăn g i

ứ ứ ỏ cá” (Xép nh a kin nh a ma, Xép pa kin pa c i).

ế ế ề ượ ư Cá chín cũng có nhi u cách ch  bi n, trong đó món ăn đ c  a thích là

ướ ườ ể ướ ằ món cá n ng (pa pinh). Ng i ta có th  n ng cá b ng cách hong trên than

ặ ự ẻ ế ặ ấ ồ ố hay đ t tr c ti p trên than h ng, ho c lùi cá trong ch t bùn d o vào đ ng tro

than đang cháy

ượ ể ấ ư ề ộ Cá cũng đ c dùng đ  n u canh, kho nh  nhi u dân t c khác. Ng ườ   i

ấ ượ ừ ớ ơ ộ Thái r t thích ăn cá chua. Cá chua đ c làm t cá con tr n v i c m lên men

ứ ể ố ố ổ Ở cho vào  ng n a đ  1 s  ngày. Khi ăn đ  ra đun thành canh. các vùng Thái (

ệ ướ ứ ộ Thanh Hoá, Ngh  An) tr ỏ c kia món cá chua (pa x m) là m t th  không th ể

ế ượ ồ ễ ủ ả thi u đ c trong các đ  sính l ộ  c a c  quý t c và bình dân

ự ữ ồ ả Ở ơ ắ ờ M m là món ăn d  tr , đ ng th i cũng là món gia gi m. S n La đã

ủ ề ế ắ ườ ườ ắ ổ n i   ti ng   v   các   món   m m   cá   c a   ng ế i   M ng   Chi n,   m m   “đòng

ắ ơ ị ườ ể ể ạ ắ ủ đong”(m m lý) c a th  xã S n La. Ng i ta có th  đ  các lo i m m này hang

ể ắ ườ ớ ố ườ năm. M m   đ   lâu th ơ ng   ăn  s ng  ngon h n,  măm  m i   làm th ả   ng  ph i

ư ướ ể ạ ắ ấ ch ng lên tr c khi ăn. Có th  ăn xôi ch m m m cung các lo i măng, rau

ủ ư ả ả ả ộ ố ghém nh : măng lay lu c, măng loi s ng, qu  non và búp c a cây v , qu  và

lá cây sung…

ượ ườ ầ Ở ể ấ ế Khi ki m đ ề c nhi u cá ng i ta s y khô đ  làm món ăn d n. Tây

ứ ồ ẫ ướ ấ ắ ễ ậ ể ờ ỏ B c, cá s y khô là 1 th  đ  d n c i, là l v t quý đ  th  cúng t ế    tiên, bi u

ườ ạ ặ t ng b n bè, ng i than.

ạ ị ượ ứ ồ ọ Bên c nh cá, th t cũng là món ăn đ c coi là quan tr ng. Ngu n th c ăn

ặ ẫ ể ắ ấ ị th t là do chăn nuôi gia đình cung c p, cũng có th  do săn b n, đ t b y mà có

đ c.ượ

ả ể ế ấ ặ ư ặ Trong các món ăn r t đ c tr ng Thái còn ph i k  đ n món n m pia.

ủ ươ ặ ủ ậ ộ ỏ ộ N m pia là nh  t ị ừ   ng trong ru t non c a các loài đ ng v t ăn c  có v  v a

ụ ừ ể ắ ấ ị ị ạ   bùi, v a đ ng. Món này có tác d ng kích thích d ch v , dung đ  ch m l p,

ộ ấ ợ ấ ị ch m th t lu c r t h p.

ị ạ ể ố ỏ ướ ồ Th t n c thái m ng, đ  s ng, ngâm vào n c măng chua cho tái r i ăn

ữ ủ ọ ườ ỏ ồ ị thì g i là xa, là món ăn c a nh ng ng i đàn ông. Th t băm nh  r i nhúng tái

ậ ặ ơ ỏ ướ ẩ ho c rang chín d y mùi th m, đ  vào n ị ẵ   ị c chua có các gia v  đã chu n b  s n

ạ ọ ườ ụ ữ ẻ ể đ  ăn thì g i là l p chin, th ng dành cho ph  n  và tr  em.

ổ ủ ứ ấ ầ Món th  hai cũng r t Thái là món chéo. Thành ph n không đ i c a chéo

ớ ỏ ể ơ ố là mu i và t giã, cùng t ộ   i, rau th m, mùi, lá hành….có th  thêm gan gà lu c

ướ ể ể ấ ị ộ chín, ru t cá, cá n ị ồ ng…Có th  thêm các gia v  r i giã nát đ  ch m th t, cá,

ạ ớ ố ọ ớ ượ ư ề rau, măng. Có nhi u lo i chéo : Chéo t giã v i mu i g i là chéo ế   t c a, n u

ỏ ể ố ọ ơ ỏ thêm t i đ  s ng ho c t ặ ỏ ướ i n ng g i là chéo hua hom, thêm rau th m, t i, cá

ướ ư ậ ứ ạ ọ ỗ ớ n ợ   ng g i là chéo pa. M i món chéo nh  v y ăn v i 1 lo i th c ăn phù h p

nào đó.

ườ ư ắ ị Ng i Thái  a thích ăn có các v  : Cay, chua, chát, đ ng, bùi, ít dùng các

ọ ợ ậ ồ ố ượ ầ ấ ượ món ng t, l , đ m, n ng…hay u ng r u c n, c t r u.

ụ ầ ố ượ ườ ế ế Ngoài ra t c ăn tr u, hút thu c lào cũng đ c ng i Thái bi t đ n nh ư

ộ ủ ề ộ ữ ậ ườ ậ ở là nh ng t p quán quen thu c c a nhi u t c ng i. Tuy v y, ệ   ắ  Tây B c hi n

ụ ố ấ ẳ ư ụ ầ ầ ầ ượ ầ nay t c ăn tr u h u nh  đã g n m t h n, t c u ng r u c n cũng không ph ổ

ư ở ế ề ệ ườ ể bi n và đi n hình nh mi n Tây Thanh Hoá, Ngh  An. Ng i Thái hút

ế ố ứ ằ ả ằ ố ỏ   thu c b ng đi u  ng tre, n a và châm b ng m nh đóm tre ngâm, khô n .

ườ ắ ướ ệ ờ ườ Ng i Thái tr ng tr c khi hút còn có l m i ng i xung quanh nh  tr ư ướ   c

khi ăn.

Ụ

3. TRANG PH C:Ụ Ữ 3.1. TRANG PH C N :

Ụ Ữ Ụ Y TRANG PH C PH  N  THÁI ĐEN:

ộ ầ

1. Khăn đ i đ u (piêu)

:

ợ “Em xe s i thành vóc hoa dâu

ệ ử ấ Em d t c i thành g m vân chéo

ệ ơ Em d t t thành đoá hoa vàng

ườ ườ Ng ả i các b n các ph ố ng mu n khóc

ề ướ ượ Đ u c ao đ c em thêu khăn”

(Dân ca Thái)

ỉ ừ ộ ộ ế ắ ậ ộ ấ ụ ữ N u ch  tr  m t b  ph n ph  n  nhóm Thái Tr ng đ i nón t t thì đa s ố

ụ ữ ườ ườ ườ ơ ph  n  Thái M ng Thanh (Lai Châu), M ng La ( S n La), M ng Lo

ề ệ ơ ộ (Hoàng Liên S n), Mai Châu ( Hoà Bình), Thanh Hoá, Ngh  An đ u đ i khăn

ể ộ ả ầ ườ ọ ả v i. Khăn v i dùng đ  đ i trên đ u, ng i Thái g i là “piêu”

ạ ượ ề ạ ỉ “Piêu” có nhi u lo i khác nhau : có lo i đ ặ   c thêu hoa văn ch  màu s c

ộ ấ ỳ ừ ừ ạ ả ộ ỉ ị   ỡ s ,có lo i ch  là m t t m v i bông nhu m chàm. Tu  t ng vùng t ng đ a

ươ ữ ụ ắ ph ầ   ng mà “piêu”cũng có nh ng s c thái riêng. “Piêu” có tác d ng che đ u

ấ ầ ậ ạ ỉ ắ khi đi n ng gió, làm  m đ u khi mùa đông giá l nh. Không ch  có v y “piêu”

ủ ứ ạ ọ ậ còn là v t trang s c quan tr ng c a các cô gái Thái trong sinh ho t hàng ngày,

ấ ơ ễ ộ nh t là trong lúc đi h i hay trong l h i.

ủ ề ượ Xung quanh vi n c a “piêu” còn có các “cút piêu” đ c làm t ừ ộ    m t

ả ỏ ộ ỉ ồ ả ả ọ ộ ạ m nh v i đ  r ng kho ng 1cm nên trong b c lõi ch  r i cu n tròn l ế i. Ti p đó

ộ ượ ả ạ ắ ấ ồ ả cu n v i tròn đ c khâu v t thành 1 hình tròn r i qu n dây v i l i theo hình

ố ượ ấ ạ tròn  c, “cút piêu” sau đó đ ỉ c qu n thêm các lo i ch  màu thành hình các múi

ượ ấ trong hình tròn. Các “cút piêu” sau khi làm xong đ ầ   c ghép r t khéo vào đ u

ụ ữ ể ạ ỉ piêu. Ph  n  Thái dùng các lo i ch  màu đ  ghép “cút” và “piêu”.

ạ ườ ụ ữ ề ự ề ạ Các lo i đ ng khâu đ u do ph  n  Thái t ể    sáng t o ra, có nhi u ki u:

ế ươ ặ móc xích, chân r t, x ng cá…Các “cút piêu” tr ướ ế ượ c h t đ ạ   c đ t trên 3 đo n

ỗ ầ ủ ẳ ọ th ng c a m i đ u khăn. Còn hính 4 góc khăn h  dùng dây làm cút còn d  t ư ế   t

ệ ườ ượ ắ ế thành hình bông hoa cách đi u. “Cút piêu” th ng đ ừ   c s p x p thành t ng

ố ẻ ề ở ầ chùm s  l ị  (3,5,7 cái) trên các v  trí cách đ u nhau ở ậ    2 đ u khăn. B i v y,

ở ờ ườ “cút” trên “piêu” bao gi cũng là “cút” chùm. Bình th ụ ữ ng ph  n  Thái

ườ ư ặ ộ ườ ậ th ng đ i “piêu” có cút chùm ba. Nh ng khi t ng piêu cho ng i b c trên,

ườ ươ ặ ọ ng i mình yêu th ng, quý tr ng, kính yêu…thì t ng “piêu” có cút chùm 5

ở tr  lên.

ắ ầ ụ ữ ề ọ Sau khi b c vi n và ghép “cút piêu” xong, ph  n  Thái b t đ u công

ủ ể ệ ọ ố vi c thêu “piêu”.Trong quá trình thêu, h  có th  thêu theo ý mu n ch  quan

ặ ệ ườ ụ ữ ở ặ ủ c a mình. Nét đ c bi t là ng i ph  n  Thái không thêu “piêu” ả    m t ph i

ạ ớ ồ ắ ạ ặ mà l i thêu m t trái, các hoa văn v i đ  án và màu s c l ệ i hi n lên ở ặ    m t

ả ố ề ớ ố ưở ượ ậ ỹ ỹ ph i. Đó là l i thêu truy n th ng v i trí t ng t ậ   ng, k  thu t và m  thu t

ượ ố ả ồ ỉ ỉ dân gian tài tình.“Piêu” đ c thêu theo l i lu n ch  hay đan ch  màu vào v i.

ắ ẩ : 2. Trâm cài tóc ( may kh t c u)

ụ ữ ể ể ả ặ Ph  n  Thái đ  tóc dài nên ph i búi. Tóc có th  búi ra sau gáy ho c búi

ượ ệ ợ ệ ầ ọ ỉ ỉ ng c lên đ nh đ u. Vi c búi tóc không ch  cho g n, ti n l ạ   i trong sinh ho t

ố ớ ụ ữ ẹ ệ ộ và lao đ ng mà còn cho đ p. Đ i v i ph  n  Thái, vi c búi tóc có khéo hay

ẻ ẹ ẽ ặ ả ươ ặ ủ không s làm tăng ho c gi m v  đ p g ng m t c a chính mình. Khi búi tóc,

ụ ữ ườ ph  n  Thái th ể ộ ng dùng thêm tóc đ  đ  và dùng trâm cài tóc.

ộ ầ ụ ữ ủ ạ ộ ầ   Trâm cài tóc c a ph  n  Thái là 1 lo i kim m t đ u có mũi và m t đ u

ọ ườ ượ ế ằ ạ nh n.Trâm th ng đ ạ   c làm b ng b c và ngà voi. Mũ trâm là 1 mi ng b c

ườ hình tròn có đ ng kính trên 1cm.

ư ấ ồ ườ ử ụ Các cô gái khi ch a l y ch ng th ng búi tóc sau gáy và s  d ng trâm

ụ ữ ẹ ế ấ ồ ượ ỉ ủ c a m  làm cho. Đ n khi l y ch ng, ph  n  Thái búi tóc ng c trên đ nh

ọ ử ụ ủ ừ ặ ở ồ ễ ầ đ u. T  đó tr  đi h  s  d ng trân cài c a nhà ch ng t ng trong l ẩ    “Tăng c u”

ượ ị ướ (Búi tóc ng c) trong d p c i.

3. Hoa tai (cóng hu) :

ư ấ ụ ữ ề ố ồ Đa s  ph  n  Thái đ u đeo hoa tai. Khi ch a l y ch ng, các cô gái Thái

ố ẹ ẻ ấ ồ ạ ủ đeo hoa tau b  m  đ  cho, khi đi l y ch ng thì các cô l i đeo hoa tai c a m ẹ

ổ ế ố ớ ự ể ề ặ ồ ch ng t ng, s  trang đi m hoa tai là đi u ph  bi n đ i v i các cô gái Thái.

ử 4. Áo (x a cóm)

ụ ữ ụ ậ ắ ộ ộ ổ ế Trong b  y ph c ph  n  Thái, n i ti ng và đ m đà màu s c dân t c là

ử ế ạ ắ ượ chi c “x a cóm”, lo i áo ng n đ ớ   ử ụ c các ngành Thái s  d ng hành ngày, v i

ớ ố ẻ ướ ế ượ hàng cúc b m (mák pém). Hàng mák pém v i s  l 11 chi c đ ố c b  trí

ặ ạ ướ ư ả ự khéo  léo,  dày   đ c,  lóng  lánh   ánh  b c  tr c  ng c  các   cô  gái  nh   to   hào

ổ ế ở ủ ế ữ ự ử ướ quang.“X a cóm” có hàng cúc b m gi a ng c ch  y u ph  bi n ph  n ụ ữ

ự ắ ạ ặ ấ   ẻ Thái vùng Tây B c. Đây là lo i áo x  ng c, dài tay, khi m c áo ôm sát l y

thân ng i. ườ

ướ ữ ầ ộ ở “Mák pém” là nh ng b  cúc hình con b m, ve s u … đính ẹ    2 bên n p

ấ ệ ữ ự ạ ớ ổ ố ủ áo gi a ng c. V i ch t li u kim lo i, màu sáng n i lên trên màu t ấ   i c a ch t

ổ ậ ử ế ệ ệ ả ạ ữ li u v i, hàng “mák pém” n i b t gi a chi c x a cóm t o nên 1 hi u qu ả

ộ ự ừ ẩ ắ ộ ộ ỹ ướ   th m m , m t s  chu ý. M t áo ng n trung bình có t u 11 – 13 b  cúc b m.

ố ộ ấ ế ố ẻ ả ướ S  b  cúc b m nh t thi t ph i là s  l .

ạ ấ ấ ử ế ả ộ ị Nhìn l i toàn b  “x a cóm” n u thoáng qua ta th y r t gi n d , song

ạ ự ấ ả ơ ế n u quan sát kĩ ta l i th y không đ n gi n. Đó là s  gia công đúng m c v  k ự ề ỹ

ổ ậ ở ự ử ệ ề ậ ậ thu t và ngh  thu t. Đi u đó làm cho “x a cóm” Thái n i b t b i s  hài hoà

ầ ộ ữ ữ ẫ ị ả gi a cái che và cái phô ra, gi a cái gi n d  mà không kém ph n l ng l y.

ổ 5. Vòng c  (pók co) :

ư ố ớ ộ ố ư ế ấ ổ N u nh  đ i v i m t s  dân tôc nh  : H Mông, Dao vòng c  nh t thi ế   t

ứ ủ ả ọ ườ ở ồ ph i có trong trang s c c a m i ng i thì đ ng bào Thái không hoàn toàn

ư ậ ướ ườ ủ ườ ư nh  v y. Tr ả c dây trong các b n, m ng c a ng ầ ớ i Thái ph n l n c  dân

ổ ắ ơ ệ ổ ề đ u có vòng c  tuy nhiên vòng c  đ t h n hoa tai nên hi n nay vòng c ổ

ườ ở ộ ệ th ấ ng th y đeo ỏ ổ  các em gái,trai nh  tu i làm bùa h  m nh.

6. Vòng tay (pók kh n)ẻ  :

ứ ượ ụ ữ ư ồ ậ Vòng tay là v t trang s c đ ữ   c ph  n  Thái  a dùng. Bao g m nh ng

ặ ằ ạ ở ổ vòng tròn khép kín ho c co khoá làm b ng b c đeo ụ ữ  c  tay ph  n . Vòng tay

ờ ượ ụ ữ ừ ề bao gi cũng đ c đeo t ng đôi. Nghĩa là hai tay ph  n  Thái đ u đeo vòng. Ít

ế ấ ỗ ộ ượ ạ ể ơ ạ ắ nh t m i tay m t chi c, đ c trang trí ch m kh c hoa văn, có lo i đ  tr n.

ạ ấ ở ổ ườ ụ ữ ộ Vòng tay b c l p lánh 2 c  tay ng i ph  n  Thái làm sinh đ ng v ẻ

ủ ọ ằ ở ổ ự ẹ đ p làm tăng thêm s  duyen dáng c a h . Vòng tay n m ể   ứ  c  tay t c là đi m

ố ủ ố ấ ệ ư ầ ạ ị ể   ớ cu i c a  ng tay áo và đ u bàn tay v i ch t li u b c có giá tr  nh 1 đi m

ộ ố ụ ủ ấ ệ ố ủ ệ ớ ạ ố ấ   ch t c a toàn b  b  c c c a ch t li u kim lo i trong m i quan h  v i ch t

ệ ả li u v i và màu da.

ủ ệ ậ ả ườ ồ Vòng tay còn là v t “b o m nh” c a ng ệ   i Thái. Đ ng bào quan ni m

ổ ớ ừ ộ ư ể ạ ạ   ấ ệ vòng tay cũng nh  vòng c , v i ch t li u b c có th  “đánh giá” tr  đ c h i.

ộ ố ặ ằ ồ M t s  vùng Thái, đ ng bào còn cho con cái đeo vòng b ng vàng ho c vàng

ả ể ừ gi đ  tr  tà ma.

ắ ư

7. Th t l ng (xài  o)

ẻ  :

ộ ả ắ ư ứ ả ữ ạ ấ Th t l ng là m t d i băng v i có ch c năng gi ặ    cho c p váy qu n ch t

ở ơ ể ườ ắ ư ụ ữ ủ ặ ố c  th  ng ề i m c váy. Th t l ng truy n th ng c a ph  n  Thái th ườ   ng

ả ơ ằ ả ệ ằ ắ ư ơ ằ ườ ằ làm b ng v i t t m óng . Ngoài th t l ng d t b ng t t m, ng i Thái còn

ệ ằ ổ ế ắ ư ắ ư ệ ạ ợ ợ ph  bi n dùng lo i th t l ng d t b ng s i bông. Th t l ng d t băng s i bông

ườ ắ ư ộ ồ ườ ượ ộ th ớ ng đem nhu m r i m i dùng. Th t l ng th ng đ c nhu m màu xanh

ắ ư ế ả ầ ẹ   lá cây. Các cô gái còn gia công thêm 2 đ u th t l ng mi ng v i màu cho đ p.

ế ả ở ầ Các cô còn thêu xung quanh mi ng v i ghép 2 đ u khăn.

8. Xà tích :

ụ ữ ữ ể ạ Xà tích là dây b c ph  n  Thái dùng đ  đeo chìa khóa và nh ng đ  n ồ ữ

ộ ộ ạ ằ ỏ ồ ộ ộ   trang nh  khác. M t b  xà tích g m: Dây đeo chìa khóa b ng b c, m t h p

ả ự ề ề ạ ằ ả ằ ự đ ng kim b ng b c, túi v i đ ng ti n (ghép b ng v i nhi u màu), dao nhíp,

ấ b m móng tay.

ượ ắ ư ề ộ ố Xà tích đ c gài vào th t l ng, buông xu ng m t bên hông. Trên n n chàm

ư ạ ị ướ ạ ủ c a váy, xà tích b c óng ánh đung đ a theo nh p chân b c t o nên m t v ộ ẻ

ữ ừ ừ ọ ườ ẹ đ p v a diêm dúa v a sang tr ng. Trong nh ng ngày th ng các cô gái ít đeo

ữ ọ ộ ỉ ị ướ ớ xà tích. H  ch  đeo trong nh ng d p h i hè, l ễ ế  t t, c ư i xin…Nh ng v i ph ụ

ữ ặ ồ ơ n  có ch ng, vai trò tay hòm chìa khóa n ng h n con gái nên lúc nào xà tích

cũng luôn luôn bên mình.

ệ ề ố ượ ắ Trong quan ni m truy n th ng, xà tích đ ộ c g n thêm h p kim không

ạ ượ ứ ả ậ ồ ph i là vô th c. Hôp kim g m 9 cái đeo vào dây b c đ ư c xem nh  là v t ch ủ

ể ừ ụ ữ ộ ế y u đ  tr  tà ma. Có h p kim trong chùm xà tích ph  n  Thái yên tâm không

ữ ạ ấ ầ ả ạ ồ ậ   ợ ị s  b  làm h i, qu y r y b n thân và làm h i con cái. Trong nh ng đ  v t

ứ ư ể ộ ứ chính đeo vào dây xà tích có th  có th  này th  khác nh ng h p kim thì khônh

ế ể ượ ẽ ủ ượ ị th  thi u đ c. Vì l đó mà ý nghĩa c a xà tích v t ra ngoài giá tr  trang

ể ệ ể ộ ở ưỡ ộ đi m b i nó còn th  hi n m t tín ng ủ ng dân gian c a dân t c Thái.

ỉ

9. Váy (x n ông)

:

ượ ạ ả ả ở ổ ướ Váy đ c t o thành b i 4 m nh v i kh  40cm, dài trên d i 90 cm,

ạ ề ạ ượ ừ ế ừ khâu khép kín l i theo chi u dài, c p váy đ c can t ả  mi ng v i khac t than

váy.

ạ ườ ượ ặ ả ằ ỏ ố C p váy th ng đ ắ c làm b ng v i màu tr ng ho c đ , khi n i vào

ạ ả ườ ọ ạ ề thân váy, c p váy có chi u cao kho ng 10cm, ng ầ   i Thái g i c p váy là “đ u

ử ụ ự ầ ọ ỉ ị váy” (hua x n). Tên g i đó nói lên s  quy đ nh khi s  d ng váy. Đ u váy luôn

ở ể ệ ớ ướ ướ ượ phía trên đ  phân bi t v i chân váy phía d i. Phía d i chân váy đ c ph ụ

ừ ạ ứ ừ ế ề ặ ả ữ n  Thái vi n ho c dáp them mi ng v i khác màu v a cho c ng v a t o nên

ộ ỹ ị ẩ m t giá tr  th m m  riêng.

Ụ Ữ Ụ Y TRANG PH C PH  N  THÁI ĐEN :

ụ ữ ụ ắ ữ   Nói chung trang ph c ph  n  Thái Tr ng và Thái Đen cũng có nh ng

ắ ư ề ố ổ nét gi ng nhau v  : hoa tai, vòng c , vòng tay, th t l ng, xà tích, váy. Tuy

ộ ố ụ ữ ụ ắ ệ nhiên, trang ph c ph  n  Thái Tr ng có m t s  nét khác bi ớ t so v i trang

ụ ủ ụ ữ ph c c a ph  n  Thái Đen, đó là:

ụ ữ ắ ộ Ph  n  Thái Tr ng không đ i khăn piêu.

ộ ộ ụ ữ ậ ộ ộ Trong đó có m t b  ph n ph  n  Thái không đ i “piêu” mà đ i nón. Đó

ộ ố ụ ữ ắ ườ là ph  n  Thái Tr ng Lai Châu và m t s  vùng Thái Đen. Ng ạ   ọ i Thái g i lo i

ể ộ ầ ằ ạ ợ nón đan l p lá b ng nón tát. Bên trong nón có vách đ  đ i đ u. Lo i nón này

ủ ố ớ ườ ườ ế ầ g n gi ng v i chi c nón thúng c a ng i Kinh mà ng i ta còn th y ấ ở ề    li n

ề ọ ị anh, li n ch  quan h .

Dân ca Thái có câu :

ư “Nón Kinh ch a nên vành

ộ ư Nón tát ch a bu c quai

ế ợ ơ Anh chàng trai tr n xin đ n tìm v ”

ắ ộ Các cô gái Thái Tr ng đ i nón này trông thanh thoát. Nón không che kín

ặ ẹ ủ ư ặ ở ầ m t mà n  xoè ra nh  bông hoa tên đ u tôn thêm khuôn m t đ p xinh c a các

ỉ ươ ạ ụ ư ắ cô gái Thái. Nón không ch  che s ng, gió, n ng, m a mà còn là đ o c  trong

ổ ế ệ ướ ủ ồ đi u xoè n i ti ng trong và ngoài n c c a đ ng bào Thái.

ồ ộ ỏ ộ ơ ằ   Đ ng bào Thái Đen (S n La) ngoài đ i piêu ra c n đ i cúp làm b ng

ủ ạ ố ọ ườ ở ồ ậ ứ c t n a. Lo i nón này chóp nh n, gi ng nón lá c a ng i Kinh ằ    đ ng b ng

ề ầ ấ ặ ơ song n ng h n g p nhi u l n.

ụ ữ ắ ộ ọ Ph  n  Thái Tr ng không dùng trâm cài tóc mà h  bu c tóc phía sau. Và

ư ườ ằ ẩ ụ ọ h  cũng không có t c “T ng c u” nh  ng i Thái Đen.

ụ ữ ủ ắ ươ ụ ữ ố ố Áo c a ph  n  Thái Tr ng t ủ ng đ i gi ng áo c a ph  n  Thái Đen

ư ệ ở ổ ả ổ ộ nh ng có m t nét khác bi t là ổ  c  áo không ph i là c  cao mà là c  áo hình

ữ ườ ượ ấ thìa, hình ch  V, và màu áo th ng là màu sáng, màu đ ề c dùng nhi u nh t là

ắ màu tr ng.

Ụ

3.2.TRANG PH C NAM :

ủ ề ầ ộ ụ Có m t nét chung trong trang ph c c a nhi u thành ph n dân t c ộ ở

ướ ế ớ ư ờ n ề ư c ta cũng nh  nhi u c  dân trên th  gi ụ i là trang ph c nam bao gi cũng

ụ ữ ụ ủ ị ơ ả ớ ậ gi n g  h n trang ph c n  và trang ph c c a nam gi i Thái cũng v y.

ớ ủ ế ầ ụ Trang ph c nam gi ồ i Thái ch  y u g m: khăn, áo, qu n

1. Khăn :

ớ ư ẹ ủ Khăn c a nam gi ủ   i không công phu, không đ p nh  khăn “piêu” c a

ụ ữ ủ ế ộ ỉ ớ ả ph  n  mà đó ch  là m t mi ng v i màu chàm đen. Khăn c a nam gi i th ườ   ng

ộ ọ ạ ọ ằ ạ ằ ộ ọ có hai lo i: m t g i là “kh n pau” dài > 1m, m t lo i g i là “ kh n tr c” dài

ườ ấ ầ ặ ộ ầ g n 1m. Đàn ông th ng qu n khăn trên đ u khi lao đ ng ho c trong sinh

ho t.ạ

ằ ượ ấ ầ ặ “Kh n pau” đ ộ   c qu n trên đ u khi đi xa, ho c dùng trong các ngày h i

ằ ạ ượ ử ụ ữ hè, l ễ ế  t t. “Kh n pau’’ là lo i khăn đ c s  d ng trong nh ng ngày l ễ ế  t t nên

ượ ẩ ậ ấ ằ ơ ượ ể ấ đ ọ c v n c n th n, trang tr ng h n. “Kh n pau” đ c v n theo ki u khăn

ườ ứ ề ế ấ ạ ớ ế ủ x p c a ng i Kinh, t c là qu n nhi u vòng t o thành các l p x p lên nhau.

ử ụ ằ ọ ộ ươ “Kh n tr c” s  d ng khi đi làm ru ng, n ộ ng, trong lao đ ng hàng ngày.

ủ ủ ư ạ ớ ữ Cũng nh  khăn “piêu” c a n , hai lo i khăn c a nam gi ụ   i có tác d ng

ư ế ằ ườ ả ệ ắ ầ nh  chi c mũ. “kh n” giúp con ng i b o v  cái đ u, che n ng, tránh rét.

ằ ọ ượ ấ ả ầ ơ ố ữ ấ “Kh n tr c” đ c qu n đ n gi n trên đ u theo l i ch  nhân. Cách v n này

ệ ti n, nhanh.

ỉ ưở ườ Ch  khi tr ổ ng thành, 13­14 tu i thanh niên nam ng ớ ắ   i Thái m i b t

ở ổ ẻ ớ ư ầ đ u dùng khăn. Nhìn chung tu i tr  nam gi i Thái  a dùng khăn màu chàm

ụ ế bi c, còn các c  ông hay dùng khăn màu chàm đen.

2. Áo :

ủ ớ ơ ề ấ ạ ả ớ Áo c a nam gi i đ n gi n v  c u t o và trang trí so v i áo c a n  gi ủ ữ ớ   i.

ủ ộ ượ ắ ự ể ổ Áo c a đàn ông dân t c Thái đ ẻ c c t may theo ki u x  ng c, c  tròn, không

ướ ụ ạ ặ ạ ầ c u vai, 2 túi d i…đây là lo i áo cánh m c thông d ng. Lo i áo này cũng

ể ạ ầ ặ ọ ớ ủ ụ góp ph n quan tr ng t o nên đ c đi m gi i tính c a trang ph c nam.

ữ ả ấ ớ ị Áo nam gi n d , ít trang trí so v i áo n , ít ai nhìn th y đôi “mák may”

ở ế ỗ ượ ẻ ườ ấ l p ló ch  gián ti p đ c x  tà và đ ng giáp hông áo. Đó là n i đ ơ ượ   c

ớ ượ ằ ấ ỉ ấ trang trí duy nh t trên áo nam gi i. “Mák may” đ c qu n b ng ch  màu,

ỏ ỉ ạ không có lõi bên trong. Đó là các lo i ch  xanh, đ , vàng…trong đó màu đ ỏ

ượ ớ ỉ ệ ớ ỗ ẻ ủ ơ ượ đ c dùng v i t  l l n h n màu khác. Ch  x  tà c a áo nam đ c ng ườ   i

ưở ế ự ỗ ẻ ệ ả ở Thái liên t ồ ng đ n s  sinh sôi, n y n . Đ ng bào quan ni m ch  x  tà áo

ư ố ỗ ừ ở ể gi ng nh  ch  chia đôi trên thân cây, t “mák” ự ả   ị  đây bi u th  cho s  n y

ể ươ ầ m m, phát tri n v n lên.

3. Qu nầ  :

ệ ế ể ỉ ớ ụ ữ ủ N u váy (x n) là bi u hi n rõ nét gi ố ớ   i tính c a trang ph c n  thì đ i v i

ớ ộ ế ấ ể ệ ầ ầ ả ố ồ nam gi i bi u hi n là qu n. Qu n là m t k t c u g m 2  ng v i tách ra ở

ầ ướ ở ầ ph n d i và chung nhau ph n trên.

ề ầ ớ ầ V  hình dáng nhìn chung qu n nam gi i Thái không khác qu n bà ba

ườ ở ỗ ắ ủ ế ầ ườ ủ c a ng i Kinh. Cái khác là ch  c t may nó. N u qu n c a ng i Kinh

ướ ườ ắ ườ ạ ẻ tr c đây th ng c t đũng chéo (đũng chân què) thì ng i Thái l i x  đũng

gi a.ữ

ầ ớ ư ầ ộ ộ Qu n nam gi ặ   i dân t c Thái không r ng nh  qu n nam Hmông mà m c

ườ ạ ả ẻ ừ ừ ư ố ừ v a ng i. Gi ng nh  áo v a dùng màu chàm v a dùng các lo i v i k  khác

ề ầ ơ ả nhi u màu thì qu n c  b n là màu chàm.

Ụ

Ẻ

3.3. Y PH C TR  EM :

ư ầ ố ườ ẹ Khi sinh con đ u lòng, gi ng nh  ng ầ   i Kinh, bà m  Thái đi xin qu n

ể ấ ủ ướ ầ áo cũ c a các gia đình đông con trai và con gái đ  l y ph c c u mong con

ư ậ ủ ớ ọ cháu c a gia  đình mình cũng nh  v y. Khi  m i sinh,  tr ẻ ượ   đ c  b c trong

ữ ả ả ả ọ ẻ ừ ổ nh ng m nh v i bông màu chàm, g i là h  trán. Tr em t 3­4 tu i tr ở    đi

ượ ầ ỳ ớ đ c may qu n áo, khăn, mũ tu  theo gi i tính.

ắ ư ẻ ặ ắ ả ầ ắ ộ ộ   Tr  trai m c áo ng n, qu n ng n và dài bu c dây rút, th t l ng v i, đ i

ế ẻ ả ằ ả ỏ ọ ọ mũ ghép b ng các m nh v i màu g i là muk l ch n i (mũ tr  nh ).

ắ ư ẻ ặ ớ ổ ắ ầ ộ Tr  em gái m c áo,váy,th t l ng, t i 9­10 tu i b t đ u đ i khăn piêu

ư ườ ớ ẻ ẹ ổ nh  ng i l n. Tr  em cũng đeo vòng c , vòng tay, chân ngoài cho đ p còn có

ổ ụ ỗ ừ ữ ụ ẻ ả ạ tác d ng gi u vía, tr  ma tà làm h i. Tr  em kho ng 5­6 tu i đ c l ể  tai đ  sau

này đeo vòng.

ẻ ỏ ổ ẩ ồ ơ ự ỏ Tr  nh  còn đeo bên mình túi t c m nh , trong đó đ ng đ  ch i.

3.4. TANG PH C :Ụ

ụ ễ ủ ườ ử ế Y ph c chính trong tang l c a ng i Thái là chi c áo x a co lòng, may

ố ẹ ự ẻ ể ả ắ ằ   b ng v i màu tr ng, ki u x  ng c, dài quá g i n p áo không có khuy cài mà

ổ ấ ấ ả ạ ộ ỏ dùng dây bu c, g u áo x , g u tay đáp v i màu xanh, đ . Lo i áo này dành

ủ ườ cho con trai, con dâu c a ng ố i đã quá c .

ườ ế ượ ắ ử ỏ ử ạ ẽ ế ặ Ng i ch t sau khi đ ữ   c t m r a s ch s , m c áo x a c m (n u là n )

ồ ế ử ử ổ vào trong, r i đ n x a chái và ngoài cùng là x a lu ng.

ờ ễ ợ ưở ả ủ ườ Trong th i gian tang l , v , con dâu tr ng, con gái c  c a ng i quá

ứ ặ ử ứ ử ổ ọ ố ặ c  m c “x a lu ng”, con dâu th  và con gái th  m c x a cò lòng, h  hàng và

ữ ườ ử ỏ ặ ắ nh ng ng i thân thích m c x a c m màu tr ng. Sau khi mai táng xong, ra

ả ở ỏ ử ồ ể ạ ả ổ ộ ề v , con gái c , con dâu c  c i b  x a lu ng treo trên c t nhà m  đ  l i cho

ườ ế ồ ữ ử ề ặ ườ ể ng i ch t r i m c x a cò lòng ra v . Sau đám tang, nh ng ng i đ  tang

ặ ử ỏ ạ ơ ở ặ ắ ỉ m c x a c m màu tr ng, ch  khác là hàng khuy b c đ m m t trái.

ị ươ Các nhóm Thái Phong cách trang trí Đ a ph ng

Nhóm Thái Tr ngắ (Táy Khao)

ả ả ườ ấ ỉ “Piêu” không hoa văn (ch  là d i v i màu chàm ) M ng T c (Phú Yên),

ườ ộ ơ ỉ M ng Xang (M c Châu) … t nh S n La

Nhóm Thái Đen(Táy Đăm)

ặ ồ Hoa văn trang trí thoáng, nhã nh n. Đ  án trang trí có trung tâm. Hoa văn

ự ậ ọ th c v t + hình h c

ậ ộ ồ ừ ệ ế ả ồ M t đ  đ  án trang trí v a ph i,có trung tâm đ  án (chi m di n tích

ủ ế ch  y u)

ự ậ ặ ậ ộ ồ ọ Hoa văn đ ng th c v t + hình h c. Đ  án hoa văn trang trí đ m đ c, có

ủ ố ụ ồ trung tâm c a b  c c đ  án.

ủ ế ệ ọ Hoa văn ch  y u là hình h c : Đi n Biên – Lai Châu

ệ ệ ậ ơ ỉ ị ơ   Huy n Thu n Châu và quanh th  xã S n La, Huy n Yên Châu t nh S n

La.

ệ Nhóm Thái Thanh Hoá ­ Ngh  An ­ Hà Tĩnh

ố ụ ả ậ ộ ồ ấ ậ ặ ề    M t đ  đ  án trang trí r t đ m đ c. B  c c d i băng ngang. Có nhi u

ở trung tâm án trang trí.

ậ ộ ọ Hoa văn đ ng v t + hình h c

ỉ ở ầ “Piêu” không ch  trang trí ộ ệ  2 đ u mà toàn b  di n tích khăn (theo l ố   i

ệ ườ ệ d t hoa văn) ­ Huy n Th ng Xuân – Thanh Hoá

Ụ

Ầ

3.5. Y PH C TH Y CÚNG :

ộ ố ườ ả ườ ề Trong các b n m ng Thái có m t s  ng i hành ngh  cúng, bói và

ả ạ ạ ườ cúng gi i các lo i “phi” (ma) làm h i cho ng ộ   i. Đó là các thày Mo, bà M t,

các ông bà Then …

ễ ườ ặ ả ị Thày mo hành l trong các d p cúng Xên M ng, Xên B n. M c áo

ả ỏ ấ ủ ụ ể ầ ộ ố th ng r ng, may ki u chui đ u, màu v i đ , g u áo ph  quá g i, có ghépp

ủ ử ữ ả ả ổ ớ ố ườ ầ nh ng m nh v i hình tam giác, g n gi ng v i áo X a lu ng c a ng i Thái

ả ầ ộ ủ ố ằ Đen, đ u đ i mũ b ng v i khít có tua r xu ng vai, có khi trên mũ có dán

ể ạ ằ ư ụ ư ế ậ ắ thêm hình các con v t nh  :bò. r n, r t, sâu … Các c  già k  l i r ng, x a các

ủ ế ườ ụ ặ ạ th  lĩnh Thái đi chinh chi n cũng th ng m c lo i áo th ng này.

ễ ướ ầ Trong các nghi l cúng ma nhà (phi h ặ n), th y mo m c áo màu đen

ề ớ ạ ẳ ấ ầ ộ ử x a v t l n, qu n khăn dài thành nhi u l p trên đ u. Các bà M t khi cúng

ắ ư ử ặ ầ ậ ộ   ắ m c áo dài x a chái, th t l ng màu tr ng có trang trí hình các con v t, đ u đ i

4. NHÀ C A : Ử

ư ể ả khăn hình chóp, hai d i khăn đ  xoã phía sau l ng.

ủ ừ ư ệ ằ ệ ớ ộ ẩ Do n m trong h  sinh thái c a r ng m a nhi ư   t đ i, đ   m cao, m a

ữ ắ ủ ự ề ướ ư nhi u, côn trùng, thú d  l m, các c  dân c a khu v c Đông Nam Á tr c đây

ở ủ ậ ở ủ ế ch  y u là nhà sàn. Do v y, nhà sàn tr  thành mô típ c a Đông Nam Á. Cho

ở ủ ướ ẫ ệ ế đ n hi n nay các vùng nông thôn c a các n ệ   c này ngôi nhà sàn v n hi n

ệ ở ủ ư ư ơ ươ di n ặ  nhièu n i nh  là 1 đ c tr ng c a văn hoá ph ng Nam. Nhà sàn Thái

ứ ệ ề ẩ ả ọ ỗ ủ ị   là lâu đài g , tre, n a, lá…M i nguyên li u làm nhà đ u là s n ph m c a đ a

ươ ph ng.

ố ớ ấ ệ ự ể ả ộ ọ ỏ ị Đ i v i b t kì dân t c nào vi c l a ch n đ a đi m ph i th a mãn các

ệ ậ ả ầ ấ ầ ồ ướ Ở ườ yêu c u: thu n ti n cho s n xu t, g n ngu n n ng c. ể   ị i Thái đ a đi m

ườ ơ ầ ồ ộ ươ ệ ầ ả ấ làm nhà th ng là chân đ i, n i g n ru ng, n ng ti n cho s n xu t, g n các

ướ ế ả ườ ồ ướ ể ấ thung lũng có n ị c ch y. Đ a th  nhà th ơ ng th p h n ngu n n c đ  có th ể

ướ ề ầ ả ắ b c máng n c ch y v  g n nhà.

ườ ế ệ ọ ọ ự Trông quá trình d ng là nhà thì ng i Thái chú tr ng đ n vi c ch n và

ẹ ượ ẹ ộ ướ ứ ạ ự d ng c t cái “xau h ’’. Xau h  đ ự c d ng tr c nhà, là s c m nh, là linh

ự ủ ể ồ h n, là đi m t a bên ngoài c a gia đình.

ủ ề ọ ạ Nhà sàn Thái có 4 mái: 2 mái to ch y d c theo chi u dài c a nhà, 2 mái

ự ỏ ở nh  che 2 mái nhà. Các vùng khác nhau thì có s  khác nhau 2 mái nh : ỏ ở

ủ ế ạ ơ ỏ ở vùng S n La 2 mái nh  ch  y u có hình cánh qu t cong; còn Lai Châu,

ạ ạ ạ ẳ ngoài lo i trên còn thêm lo i hình cánh qu t ph ng.

ữ ề ậ ạ ẳ ố Nhà sàn truy n th ng là lo i nhà sàn có 2 mái ph ng hình ch  nh t, 2

ạ ầ ỏ ồ ộ mái nh  cong hình cánh qu t úp che 2 phía đ u h i. Trông toàn b  mái nhà t ừ

ố ế ề ặ ộ bên ngoài có hình dáng gi ng mai con rùa ho c m t chi c thuy n úp. Bên

ấ ộ ộ ả   trong mái nhà r t thoáng, cao vì trong nhà hoàn toàn không có c t. M t kho ng

ộ ế ử ưở ấ ố không gian r ng, l ạ ượ i đ c b p l a s i  m su t ngày cho nên trong nhà gi ữ

ượ ế ấ ẳ ơ ớ ườ đ c khong khí  m áp, th m mùi khói b p khác h n v i môi tr ng bên

ể ệ ở ẹ ầ ộ ọ ngoài. Nhà sàn đ p m t ph n quan tr ng th  hi n các mái.

ở ầ ồ ượ Trên mái nhà sàn Thái hai đ u h i khau cút vút cao đ ậ   c ghi nh n

ế ủ ộ ặ ụ ự ư ư ậ ắ ộ nh  là m t đ c tr ng đ m đà màu s c dân t c. Tác d ng tr c ti p c a “khau

ẹ ữ ớ ở ầ cút” là nó đóng vai trò làm cái n p gi cho l p chanh ỏ ị ố   ồ  hai đ u h i kh i b  t c

ư ạ ớ ộ ẩ   lên khi có m a to gió l n. Song bên c nh đó khau cút còn mang n i dung th m

ệ ỹ ộ m  dân t c rõ r t.

ượ ừ ế ỗ ự ỗ ườ Khau cút d c làm t hai mi ng g . Màu t ủ  nhiên c a g  th ng là

ả ắ ướ màu ng  lõi, còn khau cút lúc nào cũng có màu tr ng.Tr ắ   c đây quét vôi tr ng

4.1.  NHÀ SÀN :

ắ ơ còn ngày nay quét s n tr ng.

ườ ặ ằ ồ Là nhà sàn nên nhà ng i Thái cũng có 3 m t b ng ch ng lên nhau nh ư

ườ nhà sàn Tày,Nùng hay M ng :

ạ ả ầ ọ “Tê đa” hay còn g i là “ th n h nh”(tr n nhà)

ạ ọ “H n cang” hay còn g i là “chuông cang”(sàn nhà)

ự ề ạ ườ ồ “P n lang”(n n nhà) Bên c nh nhà th ố   ng tr ng 1 khóm chu i

ượ ế ố ư ứ ố ươ hay khóm mía t ng tr ng cho y u t nén ­ s c s ng v ẳ n th ng t ừ

ặ ấ ặ ấ ế ố ệ m t đ t, còn m t đ t là y u t ừ    minh. Minh nén là 1 khái ni m tr u

ượ ượ ụ ể ư ể ề ồ t ng đ ự ủ c c  th  hoá nh  1 đi m t a c a “h n” là n n móng c a s ủ ự

ứ ủ ườ ồ ừ ấ ố s ng trong tâm th c c a ng ắ i Thái, b t ngu n t ẹ  đ t m .

ử ầ ạ ử ượ ở ở ữ ử ồ Nh n có 2 c a đi l i. Hai c a đ c m ầ  chính gi a 2 đ u h i, 2 c a đi

ạ ử ử ử ả ọ l ử   i này có 2 tên g i khác nhau: C a “chán” và c a “qu n”. C a “chán” là c a

ở ừ ử ủ ử ở m  t ả  trong nhà ra phía “chán”,”c a qu n” là c a m  ra phía “ q an”. Th ườ   ng

ườ ử ướ ủ th ề ng c a “ chán” nhìn v  phía nào thì đó là h ng c a ngôi nhà.

ữ ử ả ố ệ Hai c a “qu n” và “ chán” đ i di n nhau qua gi a nhà,phân chia bên

ử ằ ư ướ ử ắ ầ nhà ra làm 2 n a b ng nhau: N a trên và n a d i. Phía B c c u thang lên là

ử ạ ử ướ ư ử ướ n a d i, n a còn l ử i là n a trên. N a trên và n a d i hoàn toàn không có gì

ườ ớ ự ướ ệ ỉ ố ớ ư ấ ngăn cách, đ ng ranh gi i ch  là s c l nh ng đ i v i đòng bào thì r t rõ

ườ ượ ư ử ữ ố ạ ràng. Ranh gi ớ ở i đây là đ ẳ ng th ng t ng tr ng n i gi a 2 c a đi l i.

ỗ ờ ủ ụ ồ ử Theo phong t c đ ng bào Thái, n a trên c a nhà dành làm ch  th  và

ủ ủ ọ ỗ ch  ng  c a m i thành viên trong gia đình. Khách không bao gi ờ ượ  đ c đi l ạ   i

ử ừ ứ ử ả ấ ỏ qua n a này.Tính t bên c a “qu n” vào, gian th  nh t là “ho ng coóng” –

ụ ủ ổ ờ ơ ướ gian th .Gian này có “xau hoóng” ­ n i trú ng  c a t tiên, “phi h n” – ma

ể ờ ồ ườ ố nhà, cho nên đ ng bào dành gian này đ  th . Gian này th ả   ng tr ng tr i,

ồ ạ ề ẻ ọ ụ ặ không có đ  đ c, ít khi quét d n, b i b m bám nhi u làm tăng thêm v  hiu

ấ ượ ẽ ạ ạ ợ ế ớ ư ủ qu nh, l nh l o­không gian đó g i cho ta  n t ng c a 1 th  gi i h  vô. Khi

ệ ặ ớ ủ có vi c, ông ch  nhà ho c năm gi ể ế i trong nhà có th  đ n gian này. Khách

ệ ượ ế tuy t nhiên không đ c đ n.

ừ ế ầ Đi t ế    phía “chán” vào nhà, gian đ u tiên là gian b p. Hàng ngày, b p

ệ ướ ệ ấ ợ này dành cho vi c n u cám l n, khi trong nhà có vi c c i xin, l ễ ế  t ầ   t… c n

ướ ườ ườ ợ ấ n u n ế ng nhi u ng ế i ta cũng dùng b p này. Trong tr ng h p nhà có

ườ ỏ ườ ả ằ ế ưở ẹ ạ ả ng i sinh con nh  thì ng i m  ph i n m c nh b p s i kho ng 5 ngày

đêm liên t c.ụ

ữ ế ứ ế ườ ượ ặ ở ủ ủ ớ B p n a b p th  2 th ng đ c đ t gian giáp v i gian ng  c a ch ủ

ể ồ ơ ẹ ế ế ộ ấ   nhà, gian có “xau h ” (c t cái). Đây là b p dùng đ  đ  c m n p và n u

ướ ứ ườ ủ ế ở n ng th c ăn hàng ngày, và ng i ch  nhà cũng ti p khách ế  quanh b p này.

ộ ụ ủ ế ể ạ ế B p và quanh b p là đi m h i t c a sinh ho t văn hoá gia đình.

ủ ủ ủ ế ẹ ầ ớ ộ G n b p phía giáp v i gian ng  c a ch  nhà có “xau h ” (c t cái). Sát

ẹ ượ ầ ồ ướ ơ ặ “xau h ” là n i đ t cái ninh (đ c làm băng đ ng,hình thù ph n d ố   i gi ng

ồ ồ ỡ ấ ư ư ư ầ ờ ệ nh  cái n i đ ng cao nh ng ph n mi ng làm g  lo era nh  cái giá đ  l y cái

ế ườ ồ ặ ạ ồ ơ chõ. Khi đ  c m n p, ng i ta vo g o cho vào đó r i đ t chõ lên ninh), cái

ỉ ặ ở ể ồ ơ ế ồ ninh ch  đ t đó. Cái ninh là đ  dùng hàng ngày đ  đ  c m n p cho nên nó là

ộ ố ư ấ ậ ượ v t t ầ ủ ng tr ng cho cu c s ng  m no, đ y đ .

ữ ế ả ạ ộ ộ ố   Gi a 2 b p có m t kho ng không gian r ng dành cho sinh ho t ăn u ng

trong gia đình.

ả ố ừ ế ữ ế Trong ngôi nhà còn có kho ng sàn tr ng t ầ    b p gi a nhà đ n vách đ u

ả ườ ơ ế ế ơ Ở ườ bên “qu n”. Thông th ng n i sát b p là n i ti p khách. đây th ặ   ng đ t

ố ướ ế ề ố ổ ộ ấ b   m chén u ng n c và  ng đi u cày c  truy n.

ề ặ ắ ằ ướ ớ M t sàn khác g n li n v i nhà sàn trong nhà, n m d ư   i mái nhà nh ng

ứ ủ ử ả ả ọ l ạ ở i bên ngoài c a phía “qu n” g i là “tang qu n”. Ch c năng c a “táng

ủ ủ ể ể ớ ượ ả ả ỗ ế ở ờ qu n” là ch  ng  c a r  “qu n”, là r  m i đ ậ c nh n đ n ầ   . Th i gian đ u

ả ằ ủ ể ộ ở ả này, r  ph i n m ng  riêng m t mình ngoài “qu n”.

ặ ằ ư ề ạ ắ ặ ớ ở M t b ng sinh ho t khác g n li n v i m t nhà sàn nh ng ngoài nhà

ằ ướ ể ọ ơ và hoàn toàn n m d i mái nhà, g i là “túng chán”, là đ  ph i phóng l ươ   ng

ư ố ộ ố ụ ự ầ ộ ượ th c và qu n áo. Ngoài ra, m t s  công c  lao đ ng nh  cu c cũng đ c móc

ươ ể ố ướ vào lan can, đ  cái bung,  ng m ng gánh n c.

Ở ồ ỗ    trên “tang chánh” bên mép lan can, đ ng bào hay dùng than cây g  to

ơ ồ ấ ụ ỗ đ c r ng than, cho đ t vào làm n i tr ng hành hoa, t ỏ ớ i t, thì là …

ặ ằ ệ ướ ầ ụ ồ Di n tích m t b ng d i g m nhà sàn ở ượ  đ ậ c đ ng bào t n d ng làm

ặ ằ

ạ M t b ng sinh ho t nhà sàn Thái Đen:

ụ ả ự ấ ồ ồ ừ ơ ể n i đ  công c  s n xu t (cày,b a…), chu ng gà, chu ng ng a.

ụ ầ ọ ỏ ỏ Ph n nhà có các gian chính g i là H ng tô, gian chái là h ng t p, chái

ụ ữ ằ ạ ỏ ỏ ị ạ ph  là h ng t p. Nh ng gian n m trong ph m vi h ng tô l ấ   i có tên riêng : L y

ẹ ố ớ ả ọ ề ả ầ ộ c t “xau h ” làm m c ranh gi i, v  phía tay ph i g i là Táng qu n. Ph n này

ữ ỏ ỏ ọ l ạ ượ i đ c chia theo gian: h ng hóng, h ng quán. Gian chính gi a g i là cang

ướ ủ ề ầ ướ h n. Ph n nhà v  phía tay trái c a cang h n là tang chan. Táng chan l ạ   i

ượ ỏ ỏ đ c   chia   thành   H ng   lánh   ngái,   h ng   chan   và   chan.   Chan   l ạ ượ i   đ c   chia

thành : Chan vuông và chan no.

ượ ề ọ ườ ớ ế Nhà còn đ c chia theo chi u d c, đ ng ranh gi i qua b p khách. T ừ

ở ề ề ỏ ướ ẩ ế b p này tr  v  phía sau là h ng non, v  phía tr c là mang t u.

ặ ằ

ủ

ướ

ở

i Thái Đen

ệ    huy n

ạ   M t b ng sinh ho t nhà sàn c a ng

ườ

ơ

M ng La ­ S n La:

ứ ể ợ Nhà theo ki u phăng đinh – kh  tháng,mái hình mai rùa l p băng c ỏ

ứ ầ ố ỏ ử   tranh,hai hc m đ u d c có “khau cút”, xung quanh nhà che vách n a. Có 2 c a

ở ặ ướ ầ ề ư ổ chính (CL1,CL2) ồ  2 đ u h i, m t tr c và sau nhà có nhi u c a s  (CS), có 2

ở ầ ả ồ thang 2 đ u h i (T 1,T2). Qua thang chính (T1) lên gian qu n (GQ), gian này

ử ừ ả ỏ ầ   ể ố đ  tr ng. T  gian này qua c a chính (CL1) vào gian h ng qu n (HQ), Ph n

ủ ỏ ườ ở ể ế ư sau c a gian này có 1 phòng nh  dành cho ng r , n u ch a có ng i ườ ở  i

ề ể ướ ườ ể r  thì đ  cho con trai (PR), v  phía tr c là gi ng khách (GK) và có bàn gh ế

ủ ợ ế ế ầ ỏ ồ ti p khách (BK). Ti p là gian h ng hóng (HH), ph n sau là c a v  ch ng ch ủ

ở ờ ổ ế nhà (GC) đây có bàn th  t ặ    tiên (TT). Gian này có b p khách (BK). M t

ướ ề ẹ ộ ộ ườ tr c v  bên trái có c t xau h  (XH).Trên c t này ng ạ   i ta treo 1 gói h t

ố ươ ậ ẽ ế ằ ầ ả ỗ gi ng, 1 mai rùa và 1 d ng v t đ o b ng g . Đó là h t ph n táng qu n.

ế ỏ ướ ầ Ti p gian h ng hóng là gian cang h n (CH), ph n sau dành cho con gái

ướ ể ố ề ề ầ (CG), phía tr c đ  tr ng. K  gian này v  phía bên trái là ph n tang chan

ầ ủ ề ỏ (TC). Gian đ u c a táng chan là h ng lánh ngái (HLN), v  phía sau dành cho

ồ ướ ế ế ỏ ợ v  ch ng con gái (GR), phía tr c là b p (BC). Giam k  là h ng chan (HC)

ọ ơ ẻ ủ ế ể ế ể ươ đ  l ự ng th c,chai l ụ ữ  ….ch  y u là n i đ  ph  n  trang đi m (TĐ). Ti p là

ầ ướ ệ ủ ơ chan,ph n i mái là chan cuông (CC) n i dành cho công vi c c a n  gi ữ ớ   i

ơ ể ướ ạ ( khâu vá, thêu thùa, đan lát) và cũng là n i đ  n c (ĐN) sinh ho t. Ph n l ầ ộ

ụ ể ồ ơ ặ   thiên là chan no (CN) đ  ng i hóng mát và ph i phóng (SP). Thang ph  T2 đ t

ặ ằ

ạ

ắ

M t b ng sinh ho t nhà sàn Thái Tr ng :

ở ủ ế ữ ớ ể ạ chan ch  y u đ  cho n  gi i qua l i.

ặ ằ ạ ở ườ ệ M t b ng sinh ho t nhà sàn Thái Trăng huy n M ng Lay, Lai Châu:

ứ ể ợ Nhà làm theo ki u phăng đinh – kh  tháng, mái l p tranh, 4 góc mái

ứ ằ vuông, không có khau cút, xung quanh nhà che b ng vách n a.

ặ ằ ề ạ ầ ọ M t b ng sinh ho t chia ra làm 3 ph n theo chi u d c nhà:

ặ ở ầ ề ồ ộ Thang chính (T1) đ t đ u h i thu c v  hành lang phía sau. Qua thang lên

ề ế ề ẳ ơ ớ th ng phòng ti p khách (PK). Li n v i phòng khách v  bên trái là n i dành

ế ế ạ ạ ế   cho con gái (CG), c nh đó có bàn ăn (BĂ), ti p là b p (BC, BP). C nh b p,

ơ ể ớ ọ giáp vách ngăn v i sàn phía ngài là n i đ  chai l … Ngoài cùng là sàn đ ể

ướ ữ ớ ụ ạ n c (SN), sàn này có thang ph  (T2) dành cho n  gi i qua l i.

ở ữ ướ ủ ế ồ ợ ơ Hành lang gi a, tr c n i dành cho v  ch ng ch  nhà có b p khách

ử ế ợ ướ (BK), ti p là sa quay s i và khung c i (SS, KC). Hành lang phía tr ồ   ầ c, đ u h i

ờ ổ ế ặ ỏ ỏ có 1 phòng nh  dành cho khách (PK), ti p là 1 ô nh  trong đ t bàn th  t tiên

ủ ủ ế ơ ồ ồ ợ ợ (TT), ti p là n i dành cho v  ch ng ch  nhà (GC), v  ch ng con ch  nhà

4.2.  NHÀ Đ T :Ấ

ủ (GT) và con gái ch  nhà (GG).

ấ ượ ủ ộ ể ố B  khung c a ngôi nhà đ t đ ộ   c làm theo ki u vì kèo su t – 4 hàng c t,

ắ ộ ớ ộ ạ ậ ế ấ k t c t kèo – c t – xà v i kĩ thu t m ng có mang th t. Nhà 6 gian l i thêm 2

ụ ở ư ầ ằ ợ ồ ỏ gian ph 2 đ u h i. Mái l p tranh, xung quanh nhà b ng b ng ván m ng.

ằ ướ ướ ả ơ Đ ng tr ộ c có hiên r ng (H). Tr c nhà có 1sân ph i (SP) cao kho ng 1m và

ườ ả 1 m nh v ỏ n nh .

ặ ằ ư ả ố ồ ế   ạ Cách b  trí trên m t b ng sinh ho t nh  sau: Gian h i bên ph i có b p

ườ ứ ứ ạ (BC), 1 gi ộ   ng cá nhân (GM) và 1 ch n bát (CB). Gian th  2 và th  3 thu c

ặ ấ ạ ả ợ ề ử v  n a nhà sau là 1 s p cao cách m t đ t kho ng 70 cm dành cho v  hai

ỏ ề ướ ọ (GV2) và con gái nh , v  phía tr c có 1 bàn h c sinh (BH), Hai gian này có

ứ ư ạ ạ ớ ứ vách ngăn v i gian bên c nh. Gian th  4 cũng có s p nh  gian th  3 dành hco

ợ ả ủ ề ướ ụ ế ề ch  nhà và v  c  (GV1), v  phía tr c có b p ph  (BP) dùng v  mùa đông.

ủ ế ế ộ ướ ứ Gian th  5 có 1 t áo (TA), 1 b  bàn gh  ti p khách (BK) (tr c đây gian này

ư ứ ứ ứ ớ ỏ có vách ngăn v i gian th  6 nh ng nay đã b  đi ). Gian th  6 và th  7 có 2

ườ ạ ườ gi ng đôi kê sát nhau dành cho khách (GK1,GK2). Bên c nh gi ng khách

ờ ổ Ở ề ướ treo trên đó là bàn th  t tiên (TT). góc nhà v  phía tr c còn có 1 cót thóc

ể ố ứ ứ ồ (CT). Gian th  8 cũng t c là gian h i bên trái đ  tr ng.

ể ấ ộ Ki u nhà đ t thu c xã Chiêng Xôm

ử ạ ướ ạ ầ ợ Nhà 3 gian xây g ch l p ngói, n a nhà phía tr c có tr n. Bên c nh nhà

ủ ế ườ ứ này còn có 2 nhà sàn, 1 là nhà b p, 1 là nhà c a ng i con trai th  4.

ặ ằ ạ ượ ố ượ M t b ng sinh ho t đ ư c b  trí nh  sau : Nhà đ ầ   c chia thành 2 ph n

ề ầ ọ ướ ứ ể ấ theo chi u d c: Ph n nhà phía tr c, 3 gian đ  thong nhau. Gian th  nh t có

ườ ữ ể ố ế ế ộ gi ng khách (GK) và 1 b  bàn gh  ti p khách (BK). Gian gi a đ  tr ng, gian

ứ ọ ườ ủ th  3 có bàn h c sinh, 1 gi ng cá nhân c a cháu trai (GCT).

ề ầ ườ Ph n nhà  phía sau, các  gian  đ u có  t ng  ngăn,chia thành 3 phòng.

ủ ợ ứ ồ ườ ủ ủ Phòng th  1 c a c  ch ng ch  nhà (PC), bên trong có 1 gi ng đôi, 1 t áo

ứ ủ ỗ ườ (TA) và 1 hòm g  (HG). Phòng h  2 c a cháu trai (PCT), có 1 gi ng cá nhân,

ủ ợ ứ ạ ỗ ồ   1 xe đ p (XĐ), 1 cót thóc (CT) và 1 hòm g  (HG). Phòng th  3 c a v  ch ng

ưở ườ ủ ỗ con trai tr ng (PT), có 1 gi ng đôi, 1 t áo(TA) và 1 hòm g  (HG).

Ế

5. KI N TRÚC TRANG TRÍ :

ườ ở Ng i Thái Đen nhà sàn mái vòm, cong, khum mai rùa (có bình đ ồ

ầ ụ hình b u d c).

ườ ắ ở ữ ậ ẳ ồ Ng i Thái Tr ng nhà sàn mái ph ng (có bình đ  hình ch  nh t).

ế ở ỉ ứ Ki n trúc Thái Đen có hình th c trang trí hoa nhà “khau cút” hai đ nh

ầ ươ ư ể ượ ề ự ệ ệ ủ ồ ủ nóc đ u h i c a ngôi nhà v n cao nh  bi u t ng v  s  hi n di n c a con

ườ ủ ừ ả ươ ẹ ạ ng i trong khung c nh bao la c a núi r ng t ộ   i đ p, hùng vĩ và t o nên m t

ặ ắ ế ứ ừ ủ ệ ạ ả ẳ   di n m o h t s c đ c s c cho c nh quan c a núi r ng Thái Đen, khác h n

ể ố ấ ứ ươ ả ả ộ ả c nh quan b n làng b t c  dân t c thi u s  nào trên bán đ o Đông D ng.

ậ ậ ộ ộ ướ ắ ầ ặ Khau cút có hai b  ph n: B  ph n bên d ồ ủ   i g n ch t vào đ u h i c a

ủ ậ ố ộ nóc nhà, chìm trong kh i hình c a vòm mái. B  ph n phía trên nhô cao và

ượ ấ ẹ ộ ườ ư ấ đ c trang trí r t đ p. B  phân trang trí phía trên d ng nh  còn tính ch t th ể

ủ ệ ậ ượ ườ ủ hi n thân ph n c  ch  ngôi nhà cho nên đ c ng ạ   i Thái chia làm hai lo i

hình:

ể ệ ừ ẻ ồ 1.  Khau cút b  (khau cút s ng dê): G m 2 nhánh chính th  hi n ngôi

ườ ơ ụ ượ ọ ả ủ nhà c a ng i đ n côi, góa b a nên còn đ c g i là “khau cút m i).

2. Khau cút chùm (chùm=chêm thêm): Chêm các nhánh còn thêm vào hai

ể ệ ủ ữ ườ ự nhánh chính, th  hi n ngôi nhà c a nh ng ng ậ   i đông con, giàu nhân l c, v t

ề ự ự ự l c, tài l c và quy n l c.

ủ ừ ự ề ấ ấ ố Tùy theo tính ch t giai c p, truy n th ng c a t ng vùng và s  khéo léo

ệ ậ ấ ạ ủ c  ngh  thu t dân gian, khau cút Thái Đen r t phong phú, đa d ng.

ườ ộ ộ ế ạ ậ ắ Ng i Thái Đen còn sáng t o m t b  ph n ki n trúc xinh x n đó là cái

ư ữ ạ ồ ơ ữ   ồ “máng tr ng hành” (xum hom búa). Tr ng nh ng lo i rau th m, nh  nh ng

ả ườ ư ỏ ố ơ m nh v ữ n nh  treo cao đ a nh ng đ m màu xanh non t ồ , màu h ng sáng

ươ ủ ề ắ ồ ơ t ữ i c a hoa lá v  ngay bên nhà sàn. Nh ng máng tr ng hành này ng n h n và

ượ ừ ỗ ầ ữ ố ố ố cũng đ ế c ch  tác t ư  thân cây g , g n gi ng nh  nh ng đu ng (lu ng) giã

ườ ự ạ ả ầ ặ ầ ạ g o, th ng d ng bên c nh c u thang ho c lan can đ u “qu n”). Đó cũng là

ủ ả ặ ắ ữ ế ả nh ng nét đ c s c riêng c a c nh quan ki n trúc b n làng Thái Đen.

ự ủ ề ộ ộ M t bên vách c a nhà sàn d a theo tri n núi, còn m t bên vách có m ở

ử ổ ề ậ ồ ộ nhi u ô c a s  trông ra thung lũng có đ ng ru ng b c thang, men theo con

ố ượ ặ ướ ấ ắ ờ su i l n trôi, l p lóa tr i xanh, mây tr ng soi mình trên m t n c.

ử ổ ữ ườ ượ ằ Nh ng ô c a s  nhà sàn Thái Đen th ng đ ỗ c làm b ng g  và có trang

ế ắ ấ ườ ạ ổ trí điêu kh c. Dù nhà nghèo đ n m y, ng i Thái Đen cũng tr m tr , trang trí

ử ổ ở ể ệ ậ ừ ừ ế ọ ô c a s ư ể    gian ti p khách, v a th  hi n t p quán tr ng khách v a nh  bi u

ị ế ủ ự ể ư ủ ệ ộ ồ ộ ủ   hi n v  th  c a ch  nhân ngôi nhà trong c ng đ ng xã h i. S  bi u tr ng c a

ớ ự ể ử ổ ư ứ ậ ợ ộ b  ph n trang trí ô c a s  cũng x ng h p v i s  bi u tr ng trang trí trên b ộ

ậ ở ự ố ộ ph n khau cút ứ   ấ ả  nóc nhà. Đó là s  th ng nh t c  trong n i dung và hình th c

ụ ụ ế ắ ậ ấ ộ trang trí điêu kh c ph c v  cho ki n trúc Thái Đen. B  ph n tr n song d ướ   i

ế ề ầ ườ ự ồ có chi u cao đ n ngang t m vai, khi ng ự ư i ng i trên sàn t a l ng, t a vai vào

ử ổ ự ơ ử ổ c a s  nên có tên là c a s  t a­“táng c i”.

ẻ ẹ ủ ờ ụ ượ V  đ p hoành tráng và ng i sáng c a vũ tr còn đ ệ c tái hi n trong

ụ ụ ộ ễ ừ ộ “cây hoa vũ tr ” (co xăng bó) trang trí tr c t cho l “H i m ng mùa măng

ủ ọ ườ ẩ m c” (kim l u nó) c a ng i Thái.

ườ ể ệ ắ ố ọ Ng ữ i ta th  hi n tài đan lát hình nh ng con gi ng, kh c g t mô hình

ữ ộ ổ ứ ạ ụ nh ng công c  lao đ ng mà t ắ    tiên đã sáng t o trong quá kh  xa xăm; kh c

ỉ ế ữ ỉ ự ỡ ắ ừ ọ g t nh ng đóa hoa t  m  t ố ụ   t thành t ng tràng hoa r c r  s c màu và b  c c

ề ầ ỏ ộ ụ ạ ắ ư ữ trang trí thành nhi u t ng, t a r ng trên cây hoa vũ tr nh  nh ng h t n ng,

ạ ươ ư ơ ả ủ ặ ạ ạ h t m a, h t âm, h t d ng c  b n c a thiên nhiên ban t ng cho con ng ườ   i

ừ ở ườ ứ ắ ồ ọ ớ t thu  con ng ư   i có ý th c tr ng tr t và chăn nuôi trong n ng s m m a

ự ủ ầ ố ề chi u, t nuôi s ng b y đàn c a mình.

Ệ

Ậ

Ả

6. NGH  THU T TRANG TRÍ TRÊN V I: ề

ọ ồ ả ệ ườ ậ i Thái g i đ  án trang trí v i d t có hai màu: n n đen (chàm đ m); Ng

ế ắ ứ ằ ằ ồ ồ ọ h a ti t tr ng (lái ăm), lái=v n, ăm= đ  đan, t c là v n trên đ  đan.

ệ ữ ữ ế ậ ấ ằ   ố 1. Thu t ng  “lái ăm” cho th y m i quan h  gi a ki n trúc đan b ng

ệ ể ạ ợ ả ạ ằ ồ tay t o hoa văn trên đ  đan và đan b ng s i v i trên khung d t đ  t o hoa văn

ồ ả ế ạ ạ ồ ố ậ   trên đ  v i có cùng ngu n g c ki n trúc và 4 d ng t o hình trang trí. Kĩ thu t

ấ ặ ắ ạ ạ ố ỉ đó đã t o nên phong cách t o hình trang trí hình k  hà r t đ c s c. Mu n sáng

ữ ọ ế ỉ ả ả ưở ượ ạ t o nh ng h a ti t trang trí hình k  hà, tác gi ph i có trí t ng t ừ   ng tr u

ượ ề ẫ ỉ ướ t ậ ng hóa nguyên m u thao quy lu t hình k  hà­gãy góc, có chi u h ể   ng bi u

ượ ệ ố t ố ụ   ng là chính, nên có tính cách đi u hóa, giàu chát trang trí đăng đ i, b  c c

ơ ả ủ ề ả ẽ ặ ườ ch t ch . Trên n n t ng c  b n c a hoa văn “lài ăm”, ng ệ   i Thái đã phát hi n

ượ ậ ệ ề ạ ả ố đ c các lo i kĩ thu t d t và thêu hoa văn nhi u màu trên v i: làm ph i màu

ườ ủ ả ệ ạ c a v i d t c p váy ng ườ i M ng.

ữ ữ ệ ạ ườ ề ng di m b  c c ố ụ ở ề 2. D t nh ng pe khít nhi u màu t o nên nh ng đ

ự ỡ ộ ề ể ằ ộ ế   ỏ ắ hai bên đ  làm tôn m t n n màu đ  th m, r c r  (nhu m b ng cánh ki n).

ạ ả ể ệ ẹ ề ọ ả   Hai lo i v i đó có tên g i là “khít”, đ u dùng con thoi đ  d t toàn v n các d i

ọ ế “pe khít” có h a ti t khác nhau.

ườ ỉ ả ữ i ta ch  d i hoa văn “lái ăm” thành nh ng chi ti ế ồ ệ ừ   t r i d t t ng 3. Ng

ế ư ậ ệ ằ ợ chi ti ể t đó b ng cách gài s i màu (theo ki u d t) tùy ý thích. Nh  v y trong

ộ ậ ề ợ ệ ả d i hoa văn “lái ăm” là m t t p h p nhi u chi ti ế ượ t đ ợ ằ   c d t – gài s i b ng

ạ ả ữ ậ ượ ặ ọ nh ng màu khác nhau. Vì v y lo i v i này đ c g i là “khít nhó” ho c “khít

ế ề ệ ả ẳ ạ ạ kh m khép” (kh m ghép nhi u màu). Lo i hoa văn, lo i ki n trúc d t này có

ả ưở ắ ớ ổ ế ủ ế ề nh h ng sâu s c t ố i ki n trúc thêu truy n th ng, ph  bi n c a ph  n ụ ữ

ộ ầ ữ ủ ể ấ Thái. Tiêu bi u nh t là khăn đ i đ u “piêu” c a phuk n  Thái Đen vùng Tây

ụ ữ ủ ấ ả ắ B c và trên v i may g u váy c a ph  n  Thái vùng tây Thanh Hóa và tây

ệ Ngh  An.

Ồ

Ứ

Ạ

Ạ

7. Đ  CH M B C – TRANG S C: ườ ổ ế

ủ ạ ạ ồ ộ ạ Đ  ch m b c n i ti ng đ c đáo c a ng ạ   i Thái là các khuy b c ch m

ướ ủ ể ụ ữ ổ n i thành hình b m đ  làm khuy áo c a ph  n .

ứ ồ ổ Đ  trang s c có: hoa tai, trâm cài tóc, vòng c , vòng tay, xà tích…

Ồ Ố 8. Đ  G M:

ổ ế ồ ố ể ị ở ắ Có hai đ a đi m làm đ  g m n i ti ng ườ    vùng Thái Tây B c: M ng

ề ơ ơ ơ ơ ị ậ ạ   ỏ Chanh (Mai S n­ S n La), Chi ng C i (th  xã S n La­ S n La). Kĩ thu t t o

ố ế ố ủ ố tác g m còn gi ữ ượ  đ ề c nhi u y u t đò g m nguyên th y:

ứ ụ ạ ả ộ ủ ế T o dáng không có bàn xoay: ch  y u dùng bàn v , m t th  d ng c ụ

ộ ồ ố ỏ ấ ố ạ ể ễ ạ ể ậ đ  d p các th i đ t nhuy n vào nhau. Mu n t o m t đ  g m đ  có d ng tròn

ư ạ ườ ả ể ậ ợ ố ể ả ố ố nh  chum, v i…ng i th  g m ph i dùng bàn v  đ  d p, đ  vu t đò g m và

ồ ậ ể ủ ộ ồ ậ ả ỡ ỗ ph i ch  đ ng đi quanh đ  v t trong khi đ  v t đ  yên 1 ch  trên giá đ . Tuy

ọ ượ ế ậ ậ v y đ n nay đã h c đ c kĩ thu t dùng bàn xoay.

ạ ọ ế ằ ạ ắ ả ơ T o h a ti ặ   t b ng cách kh c v ch thành các hoa văn đ n gi n, ho c

ổ ọ ế ằ ả ấ ắ ắ đ p n i các h a ti ỏ t b ng cách g n thêm các d i đ t xoe tròn, vê nh .

ệ ườ ả ấ ẩ ạ ộ ố Nhi ố   t   đ   nung   th p.   S n   ph m   g m   M ng   Chanh   có   d ng   sành;   g m

ấ ả ề ỏ ạ ư ề ấ ố Chi ng C i d ng đ t nung. T t c  đ u ch a có lò nung mà dùng cách đ t lò

ộ l thiên.

Ồ 9. Đ  ĐAN:

ặ ả ủ ữ ứ ứ ề Tre, n a, dang, mây… là nh ng th  cây đ c s n c a mi n nhi ệ ớ   t đ i

ượ ườ ụ ụ ụ ể ậ ồ đ c ng ạ   ữ i Thái t n d ng đ  đan thành nh ng đ  dùng ph c v  sinh ho t,

ấ ả s n xu t.

ườ ườ ể ạ ằ ố Ng i ta th ng dùng cách đan long m t, long đôi đ  t o nên các v n hoa văn

ế ả ặ ọ ố ể ấ   ơ đ n gi n g i là “ lái ăm”. Ho c dùng nan đã chu t kĩ, hun khói b p đ  l y

ừ ậ ể ẽ ế ề ạ ồ màu nâu t đ m đ n nh t, đ  đan xen k , cài hoa trên n n đ  đan có nan

ặ ắ ể ắ ồ ố ợ ớ tr ng ngà. Các ki u đ  đan có kh i hình đ c s c và phù h p v i công năng

ủ c a nó.

ư ồ ự ạ ạ ụ ồ Các lo i nh : đ  đ ng nh c c , đ  dùng gia đình…Ngoìa ý th c s ứ ử

ườ ớ ự ạ ố ườ ế ụ d ng ng i ta còn chú ý t i s  gia công t o cho kh i hình, đ ng n t trang trí

ắ ư ị ẩ ậ ỹ thu n m t,  a nhìn, có giá tr  th m m .

IV. VĂN HOÁ TINH TH NẦ

1. NGÔN NG  :Ữ

ủ ấ ỳ ộ ả ộ ồ ườ ụ Là tài s n vô giá c a b t k  c ng đ ng t c ng i nào. Là công c  giao

ủ ữ ư ế ả ộ ỉ ườ ẩ ti p nh ng ngôn ng  là s n ph m c a lao đ ng, ch  có con ng ớ i m i có

ữ ữ ờ ườ ố ộ ngôn ng  và nh  ngôn ng  mà con ng ộ i s ng thành xã h i, dân t c. Ngôn

ữ ườ ượ ặ ị ệ ng  ng i Thái đ c coi là giá tr  văn hoá đ c bi t.

ườ ộ ườ ế ờ Ng i Thái cũng là t c ng i có văn t ự ừ  t ộ    lâu đ i.Ti ng Thái thu c

ữ ệ ữ ữ ộ nhóm ngôn ng  Tày ­ Thái (Ng  h  Thái­Kađai), còn ch  Thái thì thu c dòng

ữ ạ ờ ự ạ ượ ấ ch  Ph n. Chính nh  có văn t ọ  mà cha ông h  đã ghi chép l ề   c r t nhi u i đ

ệ ổ ế ắ ố ườ ườ ể ả ề truy n c  tích, truy n thuy t (qu m t ệ  m ng – k  chuy n b n m ng ), gia

ả ủ ữ ọ ờ ườ ắ ố ph  c a các dòng h , nh ng l ạ i răn d y con ng ữ   i (qu m xon c n), nh ng

ậ ụ ủ ụ ệ ườ ấ ị ườ quy đ nh mang tính ch t lu t t c c a các m ng (T c l ng i Thái Đen ở

ữ ệ ậ ơ ả ữ Thu n Châu), nh ng truy n th , do tác gi ố    h u danh, vô danh sáng tác (X ng

ụ ễ ặ ườ ch  xon xao – Ti n d n ng ả i yêu, Khun Lú náng U  ­ Chàng Lú nàng Uá …

ọ ủ ẩ ườ ườ ể ế Các tác ph m văn h c c a ng i Kinh, ng i Hán chuy n sang ti ng Thái và

ề ộ ồ ư l u truy n trong c ng đ ng

ƯỠ

2. TÍN NG

NG, TÔN GIÁO:

ư ườ ườ ườ ố Không gi ng nh  ng i Mông và ng i Dao, ng i Thái không theo

ủ ọ ụ ể ộ ưở ặ m t tôn giáo c  th  nào, m c dù văn hoá c a h  anhhr h ng t ư ưở  t ậ   ng Ph t

ưỡ ậ ữ ệ ắ ớ giáo. Tín ng ỗ   ng dân gian Thái g n v i quan ni m: Van v t h u linh: M i

ờ ố ồ ậ ừ ố ề   ngôi nhà, b  su i, g c cây, hòn đá, cánh r ng, các đ  v t xung quanh … đ u

ụ ở ị ự ủ ườ ằ ồ có h n ng ả  đó và ch u s  cai qu n c a Then luông. Ng i Thái cho r ng,

ườ ọ ậ ề ộ ố ượ ở ị ữ không nh ng con ng i mà m i v t d u có cu c s ng đ c quy đ nh b i các

phi.

ụ ể ữ ề ề ạ ả Phi có nhi u lo i, trong nh ng hoàn c nh c  th  khác nhau v  ý nghĩa,

ủ ộ ờ ố ứ ồ ch c năng trong đ i s ng tâm linh c a c ng đ ng : Phi Then – cai qu n t ả ấ ả t c

ộ ố ườ ườ ủ ả ả ả các phi; Phi b n, phi m ng cai qu n cu c s ng c a dân trong b n m ng;

ướ ộ ố ừ ủ ộ ỗ phi h n phù h  cho cu c s ng c a m i gia đình; phi pà ná là ma r ng; phi

ma là ma ru ng.ộ

ạ ườ ệ ồ Bên c nh phi, ng i Thái còn có khái ni m mí khoăn (h n). M i c  th ỗ ơ ể

ườ ề ự ề ấ ằ ỏ con ng i đ u có r t nhi u khoăn (kh ng 80 khoăn). S  cân b ng c a c  th ủ ơ ể

ụ ở ệ ả ậ ộ do các khoăn đ m nhi m. Các khoăn ng ứ    các b  ph n khác nhau và có ch c

ở ộ ậ ậ ộ năng ,vai trò khác nhau. Khi khoăn ắ  b  ph n nào đi v ng thì b  ph n đó s ẽ

ơ ể ẽ ị ấ ặ ấ ị ế ệ ỏ ố có b t tr c nh t đ nh, c  th  s  b  đau  m, m t m i. N u khoăn đi xa không

ở ạ ữ ơ ể ẽ ế ẽ ế tr  l i n a thì c  th  s  ch t, các khoăn s  bi n thành phi.

ủ ườ ế ớ ồ ạ ệ Quan ni m c a ng ằ i Thái cũng cho r ng, có 2 th  gi i t n t i song

ườ ườ ờ ườ ườ ể ớ song là M ng Tr i và M ng ng ườ i. M ng ng i là th  gi ự i th c mà

ườ ườ ủ ố ờ ờ ớ ộ ng i Thái đang sinh s ng. M ng tr i là vùng r ng l n c a cõi tr i, n i ơ ở

ườ ướ ứ ầ ờ ủ c a các then, trong đó Then luông là then đ ng đ u m ng tr i. D i then

ề ự ủ ừ ụ ạ ị ị ữ   luông có các v  then t o ra quy n l c c a phong t c và chuyên tr ng tr  nh ng

ườ ạ ự ể ẻ ề ạ ổ ng ọ   i làm sai trái, then t o ra nghèo túng, t o s  sinh đ , đi u khi n tu i th ,

ệ ượ ờ ế ạ ạ ắ ẹ t o s c đ p, t o ra các hi n t ng th i ti t …

ườ ự ượ ằ ư ậ Nh  v y, ng i Thái tin r ng : các l c l ng siêu nhiên, then và phi

ả ưở ờ ố ế ấ ắ ạ ớ ề đ u có  nh h ủ ọ ng r t to l n đ n đ i s ng c a h . H nh phúc, may m n hay

ủ ủ ườ ề ự ượ ố ấ ạ b t h nh, r i ro c a con ng i đ u do các l c l ng trên chi pj i. Chính vì

ừ ư ườ ụ ể ờ ỏ ệ ậ v y mà t x a ng i Thái đã có t c th  cúng đ  bày t ọ  nguy n v ng, quan

ờ

ổ

Th  cúng t

tiên :

ệ ườ ể ớ ự ạ ế ớ ư ủ ni m c a con ng i trong th  gi i th c t i và trong th  gi i h  vô.

ườ ườ ố ớ ừ ự ữ ờ Ng i Thái th ng có nh ng khu v c th  cúng riêng đ i v i t ng tông

ọ ộ t c, dòng h  hay gia đình.

ườ ọ ườ ầ ượ ờ ở ơ Ng i đúng đ u dòng h  th ng đ c th ọ  n i trang tr ng trong khu

ệ ọ ờ ờ ưở ọ ả ệ ự v c th  dòng h . Vi c th  cúng do tr ng h  đ m nhi m.

ữ ườ ố ộ ờ Nh ng ng i s ng chung trong m t gia đình thì cùng th  chung ma nhà

ướ ườ ủ ổ ( phi h n), ng ặ ả i ch  gia đình thay m t c  gia đình cúng ông bà t tiên.

ỏ ượ ộ ờ ứ ư ằ Bàn th  là m  ngôi nhà sàn nh  (t ng tr ng) b ng tre n a có vách, có

ờ ổ ờ ờ ủ ủ ườ sàn đan hình đuôi cá. Bàn th  này th  t tiên ba đ i c a ch  nhà. Ng i Thái

ệ ở ế ạ ọ quan ni m ma nhà luôn ặ ủ ờ    bên c nh con cháu, chăm sóc đ n m i m t c a đ i

ữ ổ ở ườ ừ ờ ố s ng gia đình. Nh ng ma t tiên trên m ng tr i hay ngoài r ng không có

ả ưở ờ ố ự ế ế ỉ nh h ủ ng tr c ti p đ n đ i s ng c a con cháu ch  trong các d p l ị ễ ế ồ   t đ ng t

ễ

ệ

Các nghi l

nông nghi p:

ờ ề ớ ấ bào m i kh n m i v .

ườ ứ Th ng đ ượ ổ c t ữ  ch c vào tháng 8, khi nh ng đàn chim màu đen bay

ố ở ộ ườ ộ ễ ỏ xu ng ăn sâu ồ  ru ng lúa, đ ng bào Thái th ng làm m t l nh  ngay t ạ   i

ọ ự ữ ử ế ạ ộ ộ ộ ộ ru ng. H  d ng m t cái mi u con ngay gi a ru ng và s a so n m t mâm

ồ ợ ơ ượ ổ ộ ặ ồ ờ ộ ơ c m cúng g m: m t con l n, c m, r u, đ ng th i nh  m t khóm lúa đ t bên

ớ ướ ừ ượ ệ ạ c nh mâm cúng v i mong c lúa s  t ẽ ố ươ t t i, tr  đ c sâu b nh.

ữ ễ ơ L  này cũng có ý nghĩa cám  n nh ng con chim màu đen đã giúp ng ườ   i

ộ ắ

ườ

ườ

ủ

ể

ệ

ị ậ C t l c m ng bi u th  v n m nh c a m ng :

ừ ượ ệ ệ ả nông dân tr  đ c sâu b nh, b o v  mùa màng.

ườ ụ ủ ệ ệ ậ ậ ấ ộ ế   V n m nh c a toàn m ng và chúa đ t ph  thu c vào v n m nh chi c

ượ ượ ự ề ầ ấ ị nhà sàn t ư ng tr ng đ c d ng lên nhân d p chúa đ t lên c m quy n. Nhà

ấ ộ ộ ắ ườ ọ ỏ   ằ n m trong lòng đ t,c t chính ngôi nhà này g i là c t l c m ng nhô lên kh i

ườ ằ ồ ờ ữ ấ ặ ấ m t đ t.Ng i Thái tin r ng Then Luông ng i trên tr i gi ườ    l y dây m ng

ườ ố ớ ộ ắ n i v i c t l c m ng:

ộ ắ ắ ấ ữ ữ ườ ữ ế ắ   N u c t l c m ng v ng ch c  y là Then Luông còn gi v ng ch c

ườ ườ ư ắ ả ị ắ dây m ng, khi đó ch c ch n b n m ng h ng th nh.

ộ ắ ườ ườ ế N u Then Luông buông dây m ng, khi đó c t l c m ng lung lay,bao

ụ

ế

ấ

ầ

T c đón ti ng s m đ u mùa :

ườ ả ố ị ạ ẽ ổ nhiêu thiên tai đ ch ho  s  đ  xu ng b n m ng.

ờ ấ ổ ệ ờ ườ ễ Vi c th  cúng tr i đ t, t ủ  tiên c a ng i Thái di n ra hang năm theo

ỳ ả ệ ấ ồ ễ chu k  s n xu t nông nghi p và l ng vào các nghi l ủ ế   ệ  nông nghi p ch  y u

ờ ấ ả ế ệ ầ ằ ầ ấ ấ   nh m c u xin tr i đ t b o v  mùa màng. Theo đó, ti ng s m đ u mùa r t

ậ ắ ầ ệ ạ ọ ộ ộ ố ớ quan tr ng. Nó báo hi u cu c s ng v n v t b t  đ u m t chu kì m i sau

ệ ồ ở ầ ữ nh ng ngày đông tháng giá.Cũng là lúc kh i đ u cho công vi c đ ng áng năm

m i.ớ

ạ ườ ổ ứ ễ ườ ả ươ T i đây ng i ta t ch c các l xên m ng, xên b n, Xên h ờ   n m i

ị ầ ấ ầ ầ ộ ổ ề ự ề ộ Then và các v  th n đ t,th n ru ng,th n song và t tiên v  d . Nhi u h i hè

ừ

ụ

ễ

ớ

ơ

ồ

L  ăn m ng c m m i và t c cúng h n lúa :

ế ễ ầ ấ ơ vui ch i di n ra trong ngày đón ti ng s m đ u mùa.

ườ ễ ừ ạ ỗ ộ Ng i Thái làm các l cúng ma ru ng m i khi cày b a, khi gieo m , khi

ắ ầ ọ ườ ế ễ ặ g t hái. Khi b t đ u lúa chín cũng là lúc m i ng i ti n hành l ơ    cúng c m

m i.ớ

ượ ủ ề ộ ờ Ch  nhà hái vài l m lúa v  treo trên vách bàn th  ma nhà hay c t nhà

ọ ườ ế ứ ớ ơ chính, sau đó m i ng i ti n hành ăn m ng c m m i.

ườ ở ụ ồ Ng i Thái ệ    sông Mã, Thanh Hoá, Ngh  An có t c cúng h n lúa.

ườ ấ ả ơ ồ ọ ệ ặ ạ ồ Ng i ta làm mâm cúng đ t lên chân r , kh n c m  n h n lúa. R i h  b n bù

ơ ượ ư ồ ướ ề ặ ồ nhìn r m t ng tr ng cho h n lúa, r ị c v  nhà, đ t lên b ch thóc. H n lúa s ẽ

ủ ạ ợ ế ủ ấ ầ ố ng  l i trong nhà su t mùa đông giá rét, đ i đ n ngày s m đ u mùa ch  nhà

ậ ứ ồ ẽ s  đánh th c h n lúa d y.

Ễ Ế 3. L  T T : ộ Ế 3.1. T T ĂN CÁ (Dân t c Thái – Thanh Hoá ) :

ụ ổ ế ừ ả Vùng C  Lũng có t c ăn t t ph i chuyên dùng món cá. T  ngày 29

ể ạ ắ ổ ỏ ố tháng Ch p, dân làng đ  ra song su i đi b t cá không k  con nh  con to. Cá

ẩ ỗ ị ư ề đ a v  chu n b  thành mâm c .

ấ ướ ầ ạ ọ Con cá to nh t đem n ng riêng,g i là cá đ u mâm. Còn các lo i cá

ộ ơ ệ ọ ướ khác thì dung bi n thành 3 món : Cá đ n c m, cá m c, cá n ng.

ộ ướ ứ ế ươ ư ồ ơ Cá đ n c m là cá n ng vàng, đ  lên nh  xôi, v t h t x ả ồ   ng, v y r i

ế ớ ộ đ n v i xôi n p cái.

ộ ạ ế ọ ỏ ọ ọ   Cá m c là cá dùng làm nhân b  vào trong bánh b t g o n p, g i là m c.

ỉ ượ ữ ọ ọ ọ ố ọ Có m c 9, m c 7, m c 5 và m c 3. Nh ng con s  này ch  l ng cá dùng làm

ế ể ọ ọ nhân. M c 9 là bánh m c dung đ n 9 con cá đ  làm nhân.

ướ ừ ể ẹ ắ ắ Cá n ắ   ng thì đ  riêng, k p trong que thành t ng g p.Có g p 9 con, g p

ướ ồ 7 con … đem n ồ ng trên than r i đem đ .

ể ữ ầ ắ ỗ ướ ơ Mâm c  cá: Cá đ u mâm đ  gi a, các g p cá n ộ ng, cá đ n c m, cá

ọ ể m c đ  xung quanh.

ễ ầ ướ Sau khi cúng l ,gia đình quây qu n bên mâm cá liên hoan.T r c khi ăn

ả ờ ư ụ ế ằ ạ ị ph i có l i chúc t ng b ng ti ng Thái, t m d ch nh  sau :

ộ ơ “Cô ăn c m đ n cá

ộ ơ Chú ăn cá đ n c m

ắ ừ ướ Cho cánh tay v t s ng trâu ra n c

ử ả ạ Cho bàn chân đ p m nh bát ra l a

ổ ụ ỏ ừ Tay tr  vào r ng h  c p đuôi

ạ ố ướ ồ Chân đ p xu ng n ả ồ c,thu ng lu ng tróc v y

ẻ ơ ế Mùa t ế ớ t t i kho  h n t t này.”

Ặ Ế Ử 3.2. T T R A M T:

ụ ẻ ế ầ ọ ớ T c này ti ng Thái g i là Xuôi ná pi m . Ngày đ u năm già tr  gái trai

ặ ả ố ổ ướ ườ ọ ớ ẻ ấ trong b n đ  xô ra su i ho c các mó n c. Trên đ ng đi, h  v i tay b  l y 1

ườ ổ ặ ỗ ườ cành cây, th ng là cành cây i, ho c cây bông (hoa). M i ng ố   i cúi xu ng

ụ ướ ồ ử ệ ặ ạ ố ọ ớ h p 1 ng m  n c su i xúc mi ng, r i r a m t.  Đo n h  nhúng cành ổ   i

ẩ ố ố ướ ọ ẩ ừ ừ ả xu ng  su i,  v y  (khoát)   n ẩ   ẩ c  r i  lên mình, v a  v y v a  đ c  l m nh m

ữ ặ ọ ử nh ng câu ca. Lúc r a m t thì đ c câu:

ế ử ẩ ặ “M t ta b n ta đ n r a

ướ ậ ớ Ta d y s m tr c chim

ế ử ặ ướ Ta đ n r a m t tr ộ c chu t

ườ ấ ọ ươ Ng i trên th y h  th ng

ườ ấ ọ ế Ng i khôn th y h  m n.

ướ ọ ọ Khi khoát n c vào mình h  đ c:

ế ấ ườ Ta đ n kéo cái x u trong ng i ta ra

ế ấ ỏ ườ Ta đ n đ  cái x u trong ng ạ i đi s ch

ạ ủ Thiên h  làm bùa mê ta ph i

ố ộ ạ ỏ ủ Ông t o b  thu c đ c ta ph i

ơ ề ấ Gái t ủ  nói đi u x u ta ph i

ủ ố Ta ph i nó trôi theo con su i

ế ấ ạ Ta rũ cho s ch h t x u xa”

ư ẻ ườ ớ ể ọ Tr  em ch a bi ế ể ế t k ,bi t nói thì ng i l n k  giùm. Sau đó h  buông

ổ ướ ử ặ ọ ườ ề ắ ớ cành i cho trôi theo dòng n c. R a m t xong, m i ng i m i ra v  b t tay

ệ ủ ế vào công vi c c a ngày t t.

Ộ 3.3. H I HOA BAN :

ờ ế ắ ứ ằ ấ ị ị ở H ng năm c  vào d p tháng 2 âm l ch, th i ti t n ng  m, vùng Tây

ắ ầ ở ắ ừ ắ ờ ắ B c hoa ban b t đ u n  tr ng núi, tr ng r ng. Lúc này cũng là th i kì lúa

ư ặ ồ ở ướ ơ chime g p m a xuân xanh m n m n trên các cánh đ ng lúa n c.

Ở ơ ữ ứ ả   ở  S n La, c  sang xuân, hoa ban n ,nam n  thanh niên trong các b n

ừ ộ ơ ị ườ m ng l ạ ủ i r nhau đi h i ch i núi, hái hoa m ng xuân, cũng là d p nam n ữ

ơ ổ ậ   thanh niên vui ch i, ca hát, đánh đàn tính, th i kèn,múa xoè, trao và đón nh n

tình yêu.

ơ ế ừ ừ ế ề ố T  sáng tinh m , ti ng tr ng,ti ng chiêng âm vang truy n lan núi r ng.

ử ỏ ồ ỗ ượ ổ ợ ế ầ   Các b p nhà sàn l a đ : đ  xôi, thái măng, có nhà m  l n bày c . R u c n

ỏ ượ ể ẩ ị ớ ừ t ng vò l n, nh  đ ệ ủ ớ   c bê ra đ  chu n b  đãi khách. Đó là công vi c c a l p

ườ ữ ầ trung niên và ng i già. Còn nh ng chàng trai cô gái thì áo qu n, khăn váy

ề ọ ớ ườ ữ ừ ề ế ẫ ỉ ch nh t , g i nhau í ổ i và đ  ra đ ng d n đ n nh ng cánh r ng có nhi u hoa

ấ ể ặ ọ ọ ữ ẹ ở ườ ế ban n . H  ch n nh ng cành hoa đ p nh t đ  t ng ng i yêu và bi u cho b ố

m .ẹ

ễ ậ ộ ộ Cũng trong ngày h i này ,trên dòng N m Na, di n ra các cu c hát giao

ồ ở ữ ủ ề duyên   c a   nam   n   trên   thuy n.Các   cô   gái   duyên   dáng   che   ô   ng i mũi

ữ ề ạ ươ ừ ế ấ ắ ớ thuy n, bên c nh nh ng bó hoa ban t i th m v a m i hái, c t lên ti ng hát

ượ ữ ạ ả ư nh ng bài dân ca m t mà, giãi bày c m xúc và tâm tr ng riêng t , trong khi

ồ ở ướ ề ừ ừ ề các chàng trai ng i phía d i đuôi thuy n, v a lái thuy n v a đánh đàn tính,

ổ th i sáo.

ườ ở ệ ạ ở ộ ủ ụ Ng i Thái huy n Mai Châu (Hoà Bình) l i có th  t c m  h i Xên

ườ ở ộ ộ ở ị ộ   ả b n, xên m ng. H i m  vào d p hoa ban n , nên có tên là h i Hoa ban. H i

ư ỏ ộ ỳ ổ ứ ị t ch c đ nh kì hàng năm nh ng quy mô to hay nh  còn tu  thu c vào th i ti ờ ế   t

ự ượ ế ấ ủ ả có liên quan đ n s  đ c m t c a mùa màng năm đó. Vào kho ng tháng

ườ ệ ế ế ấ ấ ọ giêng, ng ấ i Thái r t chú tr ng đ n ti ng s m là d u hi u linh thiêng, là “l ờ   i

ộ ố ế ủ ườ ủ ế ả ờ ủ   phán quy t c a vua tr i” có liên quan đ n cu c s ng c a b n, m ng, c a

mùa màng năm đó.

ộ ố ề ế ấ ộ ị ử   Ti p theo h i là m t s  ngày kiêng k . Nhà nào nhà n y đ u đóng c a,

ườ ừ ế ẫ ỉ ạ cài cành lá xanh, ng i trong nhà ngh  đi r ng, đi r y và không ti p khách l .

ộ ầ ườ ả ộ ở ở ầ   H i Xên b n xên m ng m  vào mùa hoa ban n  là h i c u mùa,c u

ườ ọ ử ắ ữ ướ ề ọ ớ ủ phúc c a ng i Thái. H  g i g m vào đó nh ng ộ   c v ng l n lao v  cu c

ơ ả ườ ấ ồ ờ ị ơ   song bình yên, no  m n i b n m ng,đ ng th i cũng là d p thi tài, vui ch i,

ể ế ế trai gái tìm hi u,tâm tình qua ti ng hát, ti ng đàn….

Ậ

Ệ

4. DÂN CA ­ NGH  THU T DÂN GIAN : 4.1 KH P :Ắ

ủ ặ ắ ặ ạ ườ ắ Kh p ( ho c là kh p ) là 1 lo i dân ca c a ng i Thái. Kh p có nghĩa là

ể ể ẻ ể ộ ư ể ơ hát,hát đ  k  l ọ  tâm tình, đ  đ ng viên lao đ ng, đ  vui ch i. Ch a có s ự

ỉ ấ ở ừ ủ ứ ề ạ ắ ị nghiên c u phân lo i nào v  kho tàng c a kh p ta ch  th y t ng đ a ph ươ   ng

ườ ữ ậ ắ ờ ể ọ ủ ệ th ng ghép thu t ng  kh p vào l i ca đi u hát c a mình đ  g i thành tên

cho d . ễ

Ví d  :ụ

Ở ắ ạ ườ ả ắ các vùng Tây B c,t ọ i M ng Lay ta g i là Kh p T y Lay,t ạ   i

ổ ọ ườ ả ắ Ở ỳ M ng Xo (Phong Th ) g i là Kh p T y Xo; ắ    Qu nh Nhai là Kh p

ả ở ổ ở Ộ ậ ả ắ T y Chiên; Thu n Châu là Kh p T y Mu i, ắ    m C Châu là Kh p

ả T y Xang.

Ở ế ườ ở ọ Thanh Hoá ,n u là ng i Thái Lang Chánh hát thì g i là

ắ ở ườ ươ ườ ắ ọ ườ Kh p M ng Chánh, Th ng Xuân thì g i là Kh p M ng H ng.

ầ ắ ọ ọ Đi bè trên sông M m hát thì g i là Kh p lóng má,trên sông Chu g i là

ắ ở ườ ả ườ ướ ọ Kh p lóng xăm. Ngay 1 b n m ng ,ng ạ i  m n d i hát g i là

ắ ọ ớ ở ạ ư ắ ọ ọ Kh p p ng t m n trên hát g i là Kh p p ng n a. ,

ắ ở ừ ữ ườ ượ Nh ng bài hát kh p t ng môi tr ạ ng sinh ho t cũng đ ặ c đ t tên

ắ ọ ướ ọ khac nhau.Hát ở ệ ượ  ti c r ẩ u g i là kh p mú l u; Hát trong đám c i g i là

ắ ỏ ư ạ ả ỏ ọ kh p t n p n xóng n ng (đón đ a nàng), hát t tình trai gái gi ắ  là kh p báo

xao.

ườ ệ ấ ườ ặ Có khi ng i ta nghe theo đi u cao th p,nghe theo ng i hát mà đ t tên.

ươ ủ ự ắ ầ ọ Bài hát du d ng c a đôi trai gái t tình g i là kh p xon láy. Hát c n cao

ắ ơ ế ọ ọ ụ ắ ọ gi ng cho ti ng hát vang xa g i làv kh p i! Bà táy hát g i là kh p m t, ông

ẹ ẹ ắ ả ắ ặ ọ ố ắ   ắ mo hát g i là kh p mùn . Hát đ  là kh p th , hát gh o là kh p k o ho c kh p

c a.ư

Ở ệ ườ ạ Ngh  Tĩnh,ng i hát l i chia ra :

ắ ư ờ ư ể ể ệ Kh p x : dành đ  k  câu chuy n đ i x a.

ắ ơ ừ ươ ườ Kh p i: hát khi đi r ng làm n ỉ ng ( ch  1 ng i hát)

ắ ọ ệ ườ Kh p ủ t èo : đi u hát riêng c a các thanh niên ( ng i già không hát )

ắ ả ệ ễ ắ ả ố Kh p  m pùn,kh p ph  ái : đi u hát khi say, mu n xin mi n không

ả ố ữ ph i u ng n a.

ữ ắ ờ ờ ượ ắ ư ệ ế ầ L i hát trong kh p là nh ng l ữ   c s p x p có v n, đi u nh  nh ng i đ

ư ủ ế ữ ữ ạ ơ ơ ớ câu th . Hình nh  ch  y u là lo i th  7 ch , 5 ch  đôi khi có thên b t.Không

ụ ữ ấ ươ ự ụ ư ở ộ th y nh ng câu l c bát hay t ng t l c bát nh dân t c Kinh và cũng

ữ ể ặ ứ ư ở ệ ộ không g p nh ng bài ki u bát cú, t tuy t nh dân t c Tày. Vàn th ườ   ng

ữ ứ ứ ữ ư ầ ầ ơ ườ ặ g p là v m l ng, r i vào ch  th  3, th  5 trong câu 7 ch . V n th ặ   ng đ t

ố ể ề ầ ọ ơ ỉ theo l i gieo v n gián cách, song nhi u khi ch  chú tr ng chuy n thanh h n là

theo đúng v n .ầ

ặ ố ệ ể ắ ờ ơ ườ ắ L i kh p có th  hát đ n ca ho c t p ca. Âm đi u th ợ   ng réo r t, g i

ắ ơ ườ ề ầ ệ ả c m. Kh p i th ng có âm đi u cao, ngân xa, son láy thiên v  tr m. M t s ộ ố

ắ ứ ứ ọ ẽ ạ ạ ố ướ đo n trong kh p x  có khúc th c g n m nh m  lôi cu n. Trên sông n ộ   c m t

ữ ế ạ ắ ặ ầ vài đo n lóng má, lóng xăm, có gi m thêm ca nh ng ti ng dô, h y … Kh p có

ể ượ ạ ụ ệ ả ồ ể th  đ ệ   ỗ c các nh c c  đ m theo. Đi kéo g  có th  mang c  c ng chiêng đ m

ờ ễ ổ ướ ễ ắ cho l i hát. Trong các bu i di n x ng nghi l ắ   , các ông bà kh p mùn.kh p

ụ ẫ ữ ữ ụ ắ ặ ạ ồ ờ m t v n co c ng chiêng ph  ho  cho nh ng bài kh p ho c nh ng l i mo.

ắ ượ ạ ạ ớ ớ Kh p còn đ c hát v i khèn lo i pí pé ( khèn bè), hát v i sáo lo i pi – khúi

( sáo d c ).ọ

ủ ụ ư ẹ ắ ọ ể ứ   Kh p không có th  t c nh  hát gh o, hát quan h , hát đúm; không có th  th c

ư ẻ ệ ề ộ riêng nh  hát l , hát cu c; cũng không dành chuyên cho 1ngh  nghi p, 1 sinh

ủ ế ắ ạ ả ữ ư ướ ho t riêng nào. Kh p không ph i ch  y u là tr tình nh  x ạ   ư ng nh ng lo i

ắ ạ ấ ứ ấ ữ ạ ả ẫ kh p báo xao l i r t tình t ư ố   , h p d n. Nh ng đo n trong c  bài nh  X ng

ụ ẫ ượ ể ề ị ươ ch  xon xao v n đ ắ c dùng đ  hát kh p. Nhi u đ a ph ố   ng cũng có hát đ i

ể ừ ỏ ữ ắ ằ ừ ứ ể đáp b ng nh ng bài hát kh p đ  v a t tình, v a ki m tra tri th c bên nam

bên n .ữ

Ố Ạ 4.2. H N KHU NG:

ễ ộ ướ ủ ế ố ạ Là m t lo i di n x ng dân gian, ch  y u là hát đ i đáp, giao duyên

ườ ắ ủ c a ng i Thái ( Tây B c)

ữ ươ ố Vào mùa thu, mùa đông, nh ng mùa khô ráo và t ỗ   ng đ i nhàn r i,

ườ ạ ổ ứ ạ ố ng i Thái l ch c sàn hoa H n khu ng. i t

ừ ả Sàn hoa cao kho ng 1,5 m, dài t ứ  5­6 m, lan can tre n a, xung quanh đan

ự ề ạ ộ ở ữ hoa văn m m m i. M t cây nêu d ng ấ  cính gi a sân kh u và 4 cây khác

ở ữ ầ ự d ng 4 góc. Trên cây nêu troe chim muông, ve s u và nh ng dây xích đan

ạ ề ắ ộ ố ượ ệ ọ ằ b ng l ấ ả t nhu m màu ngũ s c. T t c  các đ t trên cây đ u đ c ti n g t khá

ề ắ ầ ằ ơ ỏ ố ữ   ầ c u kì, s n xanh đ . Các góc sàn đ u b c c u thang lên xu ng b ng nh ng

ố ươ ạ ị ử ụ ữ ầ ỉ ng b ng ghép l i. Nh ng c u thang này không ch  có gía tr  s  d ng mà

ượ ư ộ ạ ụ ỉ ắ ấ ố còn đ c dùng nh  m t đ o c  sân kh u (thang ch  b c xu ng khi các chàng

ắ ố trai hát đ i đáp th ng).

ữ ế ẹ ề ể ạ ố ố Đi u khi n h n khu ng là 5 cô thi u n  xinh đ p, khéo léo. B n cô

ể ệ ề ắ ả ắ ọ ắ đi u khi n cây “L c xáy” g i là “sao l c xáy”, còn cô đ m nhi m cây l c xáy

ổ ố ố ọ g c g i là “sao t n khu ng”.

ả ố ấ ạ ố ố Kho ng 8­9h t ắ   ủ i hát đ i đáp giao duyên c a sân kh u h n khu ng b t

ỗ ồ ố ọ ườ ố ầ đ u. M i h i tr ng, chiêng, chũm ch c rung lên ng ụ   i đánh tr ng liên t c

ổ ư ế ư ườ ề ể ậ ố thay đ i t ả  th ,nhún nh y say s a. Ng ể   i đi u khi n chiêng tr ng th t uy n

ề ể ạ ườ ồ ổ ứ ẹ ơ chuy n,m m m i còn ng ậ   i ch i chũm cho  khi ng i x m, khi đ ng d y

ậ ấ ẫ ả nh y múa th t h p d n.

ứ ồ ố ụ ấ ổ ố ờ D t h i tr ng chiêng,sao t n khu ng m i 1 c  già có uy tín nh t lên m ở

ế ử ạ ắ ố ồ ạ   màn  đêm h n khu ng .Các cô gái “sao l c xáy”  ng i  quanh b p l a h n

ụ ố ờ ừ ễ ụ khu ng, các c  già hát l i chào m ng và các cô gái đáp l .Sau đó các c  già

ướ ể ệ ỉ xe ch , đan l ợ   i , k  chuy n cho con cháu nghe, các cô gái thì quay sa, kéo s i,

ầ ượ ế ử ề ự ế têm tr u. Thang đ ớ   c rút v  đ t bên b p l a. Các chàng trai tìm đ n hát v i

ớ ượ ắ ắ ộ ể ắ ế các cô gái “sao l c xáy”, n u th ng cu c thang m i đ c b c đ  các chàng

ử ả ố ộ ộ ị ỉ trai lên. Cu c hát đ i đáp không ch  là cu c th  tài mà còn mang c  tính k ch

ể ể ộ ự ồ ế ắ ọ ằ ữ n a. N u các cô “sao l c xáy “b ng lòng, h  múa khăn đ  bi u l s  đ ng ý,

ệ ề ượ ắ ế n u các cô múa đi u chèo thuy n thì thang không đ c b c và các chàng trai

ở ậ ữ ể ạ ả ố ờ ể không th  lên sàn h n khu ng.B i v y, ph i có nyh ng l i hát nào đó đ  các

ậ ấ cô ch p thu n.

ượ ắ ố Khi thang đ ả c b c lên,các chàng trai ph i hát đ i đáp sao cho có th ể

ượ ế ồ ượ ờ ướ ế ả ắ ờ ố đ c gh  ng i, đ c m i n c, m i thu c. N u th ng,các chàng trai ph i hát

ổ ố ả ủ ạ ố ố ớ đ i v i “sao t n khu ng”. Các khán gi c a h n khu ng luuôn chia làm 2 phe,

ườ ủ ộ ườ ủ ắ ộ ng i  ng h  các cô gái, ng i  ng h  các chàng trai và tìm cách nh c bài

ườ ư ố cho ng i hát đ i đáp mà mình  a thích.

ứ ế ử ế ộ ố C  th  bên ánh l a, cu c hát đ i đáp thâu đêm, h t ngày này sang ngày

ạ ạ ố ố ờ ớ khác. Sinh ho t h n khu ng không đêm nào gi ng đêm nào, v i th i gian có

ứ ể ố ố ạ th  kéo dài su t mùa thu sang mùa đông và nó có s c cu n hút kì l .

4.3. MÚA XOÈ:

ệ ộ ứ ể ạ ạ Xoè là hình th c sinh ho t văn ngh  c ng đòng phát tri n m nh m ẽ ở

ườ ổ ế ừ ắ ng ủ   i Thái Tây B c. Xoè Thái Mai Châu v a mang tính ph  bi n chung c a

ắ ừ ủ ị ữ ươ xoè Tây B c v a mang nh ng nét riêng c a đ a ph ng.

ứ ạ ố ơ ư Bên c nh các hình th c múa đ n nh : Xoè đánh tr ng, xoè đánh chiêng

ổ ồ … Xoè  ng b ng :

ấ ạ ổ ỉ ớ Là lo i xoè c  nh t ch  dành cho nam gi i

ườ ử ắ ả ố ượ ầ Ng i ta n m tay nhau nh y quanh đ ng l a hay vò r u c n trong

ộ cu c vui.

ư ủ ẽ ẻ ạ ạ ắ ộ ơ ả   Đ ng tác c a lo i xoè này m nh m ,   kho  kho n nh ng đ n gi n,

ạ ệ không có nh c đ m.

Xoè chá :

ệ ễ ướ ổ ị ậ Là đi u múa trong l chá chiêng. Tr c khi m  th t con v t cúng, ông

ọ ườ ườ ể ậ mùn và m i ng i th ng múa hát xung quanh con v t đó đ  xin phép Then

ượ ậ ễ ầ đ c dâng cúng con v t đó trong l c u phúc.

ượ ổ ố ễ ể ượ ầ Xoè chá còn đ c bi u di n vào bu i t i quanh vò r u c n và cây hoa

chá.

ừ ể ể ậ ố ỏ ị ủ   Xoè chá có th  múa theo t ng t p nh  và múa t p th  theo nh p gõ c a

ố ươ ng b ng (bóng mu).

Xoè vòng :

ượ ị ễ ộ ớ ậ ườ ệ Là đi u xoè đ c múa trong d p l h i l n, t p trung đông ng i trong

ư ạ ỗ ườ ẽ ộ ả b n,trong m òng t o thành m t vòng tròn.M i vòng xoè th ng xen k  nam

ạ ả ố ị ị   ữ ắ n  n m tay nhau cùng nhún nh y, nh p tay vung lên, h  xu ng theo nh p

ố tr ng, chiêng.

Xoè đánh máng:

ụ ữ ạ ỉ Là lo i xoè ch  dành riêng cho ph  n

ộ ố ư ườ ỗ ặ ặ ồ Cách xoè nh  sau: m t t p 6 ng i chia thành 3 c p, m i c p g m 2

ư ế ạ ầ ị chày gõ vào thành chi c máng giã lúa, nh p đnánh c c nhanh và m nh d n.

ườ ượ ườ ụ ữ ự ệ ọ ứ Hình th c này th ng đ c ng i ph  n  gõ khi có nguy t th c. H  đánh

ể ổ ế ế ấ ặ ớ ạ ầ ế máng đ  c  vũ cho  ch chi n đ u v i m t trăng chi m l i cây đũa th n ( theo

ệ Ế ủ ườ truy n  ch ăn trăng c a ng i Thái Mai Châu).

Xoè ki m:ế

ườ ượ ữ ễ ễ ớ ạ Là lo i xoè th ng đ c trình di n trong nh ng l cúng mo l n nh  l ư ễ

ữ ế ườ ự ệ chá chi ng, trong đó ôngmoi và nh ng ng ệ   i giúp vi c cho ông th c hi n

ữ ế ọ ị nh ng đ ng tác múa ki m theo nh p mo.

Ụ Ạ 5. NH C C :

5.1.Tính t u:ẩ

ơ ọ ử ụ ạ Có n i g i là đàn then vì s  d ng trong sinh ho t hát then. Ta th ườ   ng

ở ẽ ẩ ả ầ ứ ọ g i là đnà tính là không chu n, b i l ẩ ứ  tính t c là đàn,t u t c là qu  b u. Tính

ả ầ ủ ằ ả ẩ ộ   ẩ t u là đàn làm b ng qu  b u khô. Tính t u là đàn dây g y c a các dân t c

ở ệ ắ Thái. Tày, Nùng ắ  Tây B c ­ Vi t B c.

ử ỏ ả ầ ằ ộ ỗ H p đàn làm b ng n a v  qu  b u khô. Có khoét l thoát âm mang hình

ỗ ố ẹ ặ ằ ầ ỏ ơ ị hoa th . M t đàn b ng g , x p, m ng,nh  không s n, c n đàn dài không có

ạ ừ ể ữ ằ ả ố phím. Đuôi đàn u n cong ra đ ng sau, có treo nh ng qu  nh c v a đ  trang trí

ị ữ ư ẩ ị ầ ừ ể v a đ  khui 9 c n thì hoà nh p,gi nh p theo bài ca. X a kia dây tính t u làm

ợ ơ ườ ủ ẩ ợ ằ b ng s i t xe lăn, ngày nay ng i ta dùng s i ni lông. Tính t u c a ng ườ   i

ủ ắ ườ ắ ở ữ ầ Thái m c 2 dây, c a ng i Tày, Nùng m c 3 dây, gi a là dây tr m. Ng ườ   i

ỏ ể ả ấ ướ ả ta dùng ngón tr (tay ph i) đ  g y đàn, tay trái nh n l ầ t trên c n đàn tu ỳ

ộ ấ ừ ậ ấ ừ   theo cung b c cao th p khác nhau, có khi là đ c t u có khi là v a hát v a

ườ ẩ ừ ừ ệ đ m,cũng có khi ng i ta v a đánh tính t u v a múa.

5.2. Khèn bè:

ạ ụ ơ ủ ộ ở ạ ộ ố Là lo i nh c c  h i c a dân t c Thái và 1 s  dân t c Tây Nguyên.

ạ ụ ạ ạ ặ ố ố ố Khèn bè là lo i nh c c  đa thanh. Có lo i khèn 10  ng, 12  ng, ho c 14  ng.

ỏ ấ ả ượ ế ặ ằ ứ ậ ắ ố ố Khèn bè làm b ng  ng s y ho c b ng  ng n a nh . T t c  đ c x p thành 2

ộ ớ ỗ ố ắ ưỡ ề ầ ỗ hàng bu c v i nhau và xuyên qua 1 b u g . M i  ng đ u có g n l ằ   i gà b ng

ở ỗ ự ở ầ ỗ ầ ế ạ ầ ố ồ đ ng ớ ầ  đo n ti p giáp v i b u g . B u g  đ t ữ  g n ph n gi a các  ng; phía

ỗ ổ ổ ố ệ ượ ẽ ấ ầ ầ đ u b u có l th i.Khi ngh  nhân th i,  ng nào đ ề   c b m s  phát ra nhi u

ạ ồ âm cùng lúc t o thành ch ng âm thanh.

ươ ể ệ ầ ặ ả Âm thanh khèn bè t i vui, đ y đ n, có kh  năng th  hi n các bè cùng

lúc.

ừ ườ Đêm r ng trăng sáng, các cô gái ng i Thái hát, các chàng trai thì dùng khèn bè

ệ ế ế ấ ứ ệ đ m theo; ti ng khèn và ti ng hát quy n vào nhau r t tình t ơ ộ  và th  m ng.

Ọ ệ ườ

6. VĂN H C DÂN GIAN: i: 6.1. Truy n c

ể ệ ữ ấ ứ ủ ườ Th  hi n tính ch t thâm thuý trong ngôn ng  và ý t c a ng i Thái.

ườ ủ ườ ề ạ ạ ỉ ệ Truy n c i c a ng ữ i Thái có nhi u lo i, có nh ng lo i ch  mang tính vui

ả ạ ả ữ ế ạ ạ ơ ch i, gi ẽ   ẹ i trí, có nh ng lo i châm bi m ng  nhàng, có lo i đ  kích m nh m ,

ữ ả ẫ ả ộ ộ sâu cay, ph n ánh sinh đ ng nh ng mâu thu n n y sinh trong lòng xã h i Thái

phong ki n.ế

ườ ổ ế ể ệ ự ắ ắ ả ỗ ế Các ti ng c i n i ti ng : “B n vào ch  *** c n” th  hi n s  ph n kháng

ườ ướ ế ộ ự ế ổ ủ c a ng i dân d i ch  đ  phong ki n; “ X  phong”, “Ma đu i mo” không

ố ợ ể ế ồ ỉ ụ   ch  châm bi m chàng r  tham ăn mà d ng ý phê phán ông b  v  có ý đ  bóc

ủ ể ộ ộ ứ l ư ầ   t s c lao đ ng c a con r , qua đó phên phán các ông mo, ông mùn nh  t ng

ộ Ả ả ả ả ạ ớ l p ăn bám trong xã h i. “ i Cù ế   i Thoi”, “C  Quanh,C  Bài” đã t o ti ng

ữ ẻ ờ ệ ọ ộ ườ c i vui v  trong nhân dân sau nh ng gi lao đ ng m t nh c.

ữ ụ 6.2. T c ng :

ườ ữ ụ ổ ộ Ng ế   i Thái Mai Châu có m t kho tàng t c ng  khá phong phú t ng k t

ệ ứ ử ệ ề ả ấ ọ cô đ ng v  kinh nghi m s n xu t và quan h   ng x  trong gia đình, ngoài xã

h i.ộ

ử ề ệ ả ấ ấ ồ ầ V  kinh nghi m s n xu t: S m đ u năm trên ngu n sông Đà r a gác

ử ầ ấ ổ ồ S m đ u năm trên ngu n sông Mã r a thu ng

ư ỏ Hay : M a thì hoa po đ

ạ ồ H n thì hoa po h ng

ệ ứ ử Kinh nghi m  ng x :

ườ ề ấ ộ L i lao đ ng th y đói ban chi u

ườ ệ ả ấ L i d t v i th y rét mùa đông

ộ ự Hay : Ru ng hoang quý trâu đ c

ườ ặ ườ ạ M ng có gi c quý ng i gan d

ấ ạ ườ Phê phán cái x u, răn d y con ng i :

ườ Tham lam dân m ng xa lánh

ừ ệ ế ộ Có vi c khó ch t m t mình đ ng kêu

ớ ạ Hay: Ăn có b n m i ngon

Ở ớ ố có phòng m i t t.

ơ ệ 6.3. Truy n th ::

6.3.1. KHĂM PANH:

ộ ố ệ ơ ơ ế ề ạ Truy n th  này dài 2154 câu th , có m t s  chi ti ư   t huy n tho i nh ng

ế ố ủ ế ế ự ữ ủ ệ ầ ộ   ch  y u là 1 câu chuy n th  s , trình bày nh ng bi n c  thăng tr m c a m t

ườ ư ệ ố ả b n m ng. C t truy n nh  sau:

ườ ạ ố T i  m ng  Khòong,  có   gia  đình  Khăm  Panh  b n  anh   em,  cùng  dân

ự ượ ườ ả ặ ượ ứ chúng xây d ng đ c b n m ng. Khăm Panh g p đ c nàng M n­ 1ng ườ   i

ụ ữ ấ ỉ ạ ứ ấ ấ ợ ờ ườ   ph  n  r t có tài năng và l y làm v . Nh  có nàng M n ch  đ o, đ t m ng

ở ề ợ Khòong tr ư    nên trù phú. Khăm Panh và v  có đong con, nhi u cháu. Nh ng

ặ ướ ấ ướ ế ọ b n gi c ngoài có dã tâm c p đ t n ệ   c này. Tên Khun Ha đ n xin làm vi c,

ượ ả ượ ả ầ ầ d n d n gây đ c c m tình , đ c Khăm Panh g  con gái là Khăm Xao cho.

ổ ượ ả ự ử ứ Khun Ha đã đu i đ c Khăm Panh đi, Khăm Xao ph i t t ở   . Nàng M n kh i

ư ế ả ồ ộ ố ị ồ bing đánh tr  thù cho ch ng, ng ng r i cũng b  trúng tên thu c đ c ch t. Gia

ứ ư ố ỉ ượ đình Khăm Panh tan tác, ch  có nàng dâu th  t tr n đ c, sau sinh ra con là

ồ ủ ứ ợ ầ   Khăm Khoong. H n c a Khăm Panh và nàng M n luôn phù tr  cho cháu, b y

ẹ ố ờ ỡ ẽ ư v  m u m o. Cu i cùng Khăm Khoong nh  nhân dân giúp đ , khôi ph c l ụ ạ   i

ế ượ ả ườ ả b n m ng, gi c c  hai cha con tên Khun Ha. t đ

ứ ệ ắ ơ ườ ụ ữ ẹ ả ọ Truy n th  kh c h a nàng M n, 1 ng i ph  n  xinh đ p, đ m đang,

ả ị ế ữ ự ẫ có c  tài chính tr , kinh t ấ ,quân s . Ngay khi nàng m t, nàng v n gi u nguyên

ữ ứ ạ ộ nh ng nét đ o đ c và tài năng nên đã phù h  cho cháu mình khôi ph c đ ụ ượ   c

ệ ơ c  nghi p.

ệ ượ ệ ở ừ Truy n Khăm Panh đ c phát hi n Thanh Hoá t năm 1973 do Vũ

ọ ớ ệ ị ừ ủ ế Ng c Khánh gi ả i thi u. B n d ch t nguyên văn ti ng Thái c a Bùi Tiên và

ươ Hoàng Anh Nhân,V ng Anh.

ạ ướ ề ượ ặ Đo n trích d i đây nói v  Khăm Panh đ ứ   c g p nàng M n và nàng đã

ỉ ẫ ườ ườ ự ả ộ ị ch  d n cho gia đình cùng b n m ng xây d ng nên m t m ng Khoòng th nh

ượ v ng.

“……

ề ế V  đ n nhà

ệ Khăm Panh giao cho nàng vi c khó

ệ ặ ứ Đ t cho nàng M n làm vi c hay

ớ ủ ệ Vi c khéo tay khéo chân m i đ

ụ ế B ng bi t lo xa

ế ề ố ế Lòng bi ề t nghĩ đ n đi u lành đi u t t

ệ ầ ỡ ấ Đó là vi c c m quân đi v  đ t

ừ ậ ồ ỉ Khai phá r ng r m tr ng lúa tr a ngô

ườ ề ủ ườ Ng i trong m ng kéo v  đ  muôn

ử ề ẵ Li n giao hco nàng cái rìu đ n cây ra l a

ặ ẫ Ch t cây làm r y

ả ừơ ậ ầ ộ Nàng coi c  m ng ban sáng đi đ y ru ng r m

ả ườ ỗ ầ ề Nàng lo c  m ng ban chi u vác g  đ y thung

ườ ạ ế Nàng đ m ng ư i có d u 1 v n

…….”

Ố Ụ ễ ặ ườ i yêu) : 6.3.2. X NG CH  XON XAO (Ti n d n ng

ệ ẩ ắ ạ ộ ồ ơ Đây là tác ph m truy n th  dài (cũng thu c d ng hát kh p) g m 1846

ờ ủ ườ ụ ữ ể ề ệ ườ ơ câu th ,là l i than khóc c a ng i ph  n . Câu chuy n k  v  2 ng i yêu

ẹ ả ườ ể ế ề ố nhau,cha m  chê ngheo không g . Ng i con trai c  đi buôn đ  ki m ti n, khi

ườ ả ấ ư ễ ạ ồ ồ ườ ề v  thì ng i yêu đã ph i l y ch ng. Anh ti n b n đi nh ng r i ng i con gái

ề ẩ ắ ầ ơ ợ ị ị b  xô đ y đi nhi u n i, b  đem bán “ nghìn l n không đ t,chín ch  không trôi”.

ọ ổ ị ấ ộ ườ ổ ượ ạ ườ Sau h  đ i ch  l y 1 cu n lá dong. Ng i đ i đ c l i chính là ng i yêu cũ.

ờ ậ ỉ ệ ề ể ầ ỉ ố ư ậ ạ Anh ch  c t mua v  đ  h u h  nh ng nh i v t k  ni m cũ nh n ra

ườ ớ ng ị ợ ề ể ế i yêu. Anh cho v  v  đ  k t duyên v i ch .

ụ ấ ơ ổ C  kh  thân em b i l m chôn vùi

ặ ặ “… Anh d n en d n cho h t l ế ờ i

ư ờ ươ ư ế ẽ Nh  l i th ng nh  cho h t nh

ậ ớ ố ồ ồ B c thang cu i nhà ch ng, ch  ng i

ế ị ồ ớ ụ ồ Gh  ch  ch ng ng i,ch  đ ng

ừ ẹ ồ Anh ch ng đ p, đ ng l ả ơ  l i

ả ạ ừ ấ Không ph i b n tình, đ ng ng p nghé

ạ ừ ử ợ Gĩa g o đ ng ch i l n

ử ừ Chăn gà đ ng ch i gà

ừ ủ ế Con khóc đ ng r a con ch t

ế Con ch t bù đâu ra

ẽ ỗ ả Con khóc ph i kh  d

Ẵ ẽ ự m con lên s  n ng

ẹ ộ Gõ c t nhè nh  ru …”

Ổ Ứ

Ộ

Ộ V. T  CH C XàH I DÂN T C THÁI :

ế ả ườ t b n m ng : 1. Thi

ả ượ ọ ườ ự ấ ỗ ộ M i khu v c do chúa đ t cai qu n đ c g i là m ng, có m t ranh gi ớ   i

ấ ị ử ượ ị ạ ố ử ở ị nh t đ nh, có l ch s  đ c ghi l i trong các cu n s  chép tay đ a ph ươ   ng

ệ ề ấ ả ộ ọ ị hay truy n mi ng, trong gia ph  dòng h  chúa đ t; có b  máy cai tr , có l ệ

ậ ứ lu t, có các nghi th c, tôn giáo riêng…

ườ ỗ ạ ườ ươ ạ ồ M i m ng l i bao g m 1 m ng trung tâm và các m ng ngo i vi.

ươ ả ấ ớ ườ ả ườ ế Chúa đ t cai qu n toàn m ng l n thông qua ng i con c , ng ệ   i k  nghi p

ươ ườ ử ủ ả ọ t ng lai c a mình, cai qu n m ng trung tâm và c  con cháu h  hàng hay

ườ ậ ấ ọ ộ ch p nh n các thành viên trong các dòng h  quí t c trông coi các m ng ph ụ

thu c. ộ

ườ ể ề ề ả ạ ỗ ủ   ồ M i m ng có nhi u b n, bao g m nhi u đ i và ti u gia đình c a

ữ ề ớ ọ ườ ớ ấ ụ ể ớ ữ nhi u dòng h  khác nhau v i nh ng đ ng ranh gi i r t c  th , v i nh ng l ệ

ề ụ ổ t c c  truy n.

ớ ậ ườ ộ ị ở ả ớ ườ B  máy cai tr  toàn m ng l n t p trung ữ  1 b n l n gi a m ng trung

ườ ượ ề ọ ượ ư ị tâm, th ng đ c g i là “Chi ng” – đ c xem nh  trung tâm chính tr , kinh

ườ ủ ỗ ế t , văn hoá c a m i m ng.

ườ ớ ượ ạ ự ợ ườ ề M ng  l n   đ ộ   ấ c  t o  thành do  s  h p  nh t   nhi u m ng  vào  m t

ự ợ ế ự ườ ấ ấ ố m ng nào đó có dân s  đông, chúa đ t có th  l c. S  h p nh t đó có th ể

ễ ườ ặ ự ặ ầ ủ ệ di n ra theo 2 con đ ạ ự ng ho c b o l c ho c t nguy n, do yêu c u c a các

ườ ơ ượ ự ấ ể ả ở ủ ả ộ ỏ m ng nh  bé h n đ c s  che ch  c a m t chúa đ t đ  đ m b o an ninh

ủ c a mình.

ơ ấ ườ ộ ớ ườ ườ ộ ớ C  c u m t m ng l n th ề   ng có m t m ng trung tâm v i nhi u

ườ ườ ỏ ở ữ ữ ổ ộ ọ X ng và nh ng m ng nh ng l ng (m ng nh ) ườ    xung quanh g i là m ng

ớ ườ ữ ườ ế ọ ngoài. Ranh gi i gi a các m ng hàng châu th ng bi n đ ng qua các quá

ế ự ủ ự ử ề ế ấ ị ị   trình l ch s  do s  tranh ch p tri n miên c a các th  l c phong ki n  đ a

ươ ph ng.

ự ế ườ ấ ổ ỉ Th c t ườ    cho th y, ch  có m ng trung tâm là ít thay đ i, còn các m ng

ườ ụ ả ộ ưở ủ ấ ộ ngoài hay m ng ph  thu c nay thu c pham vi  nh h ng c a chúa đ t này

ấ ộ mai thu c chúa đ t khác.

ứ ộ ấ ả ấ ộ ươ ề Trong xã h i Thái, v  hình th c mà xét t t c  đ t đai ru ng n ng,

ướ ư ừ ề ộ ộ ồ ngu n n ề ở ữ c, thú r ng …đ u thu c quy n s  h u công c ng. Nh ng qua quá

ỳ ơ ự ễ ự ử ế ấ ơ ị ấ   trình l ch s , tu  n i s  di n bi n đó có khác nhau. Có n i chúa đ t th c ch t

ế ẻ ộ ươ ữ ấ là k  chi m h u đ t đai, ru ng n ng.

ể ấ ộ ộ ấ ạ   ườ Toàn th  ruông đ t thu c toàn m ng, là ru ng công. Chúa đ t đ i

ườ ứ ệ ệ ả ạ ố ộ ị ố   di n cho m ng qu n lý vi c phân ph i, đ nh m c cho các lo i ru ng. Đ i

ệ ấ ượ ị ưở ộ ớ v i ruông chúa, trong l qui đ nh ai làm chúa đ t đ c h ng ru ng đó; ai

ứ ề ấ ấ m t ch c quy n đó cũng m t theo.

ệ ọ 2. Quan h  dòng h  gia đình và hôn nhân

ệ ọ Quan h  dòng h , gia đình

ộ ả ườ ư ộ ọ ề Trong m t m ng m t b n có nhi u dòng h  cùng c  trú. Có dòng h ọ

ư ọ ầ ạ ầ ộ ở ệ quý t c nh : h  C m, B c, Xa, Đèo, S m,… Thanh Hoá, Ngh  Tĩnh, có

ứ ị ượ ọ ố ữ ở ọ ộ nh ng dòng h  g c dân tr  thành h  quý t c, mang thêm ch c v  đ c phong

ư ứ ạ ọ ọ ố bên c nh tên h : Hùn Vi, M n Quàng,… có dòng h  dân g c Thái nh : Lò,

ự ả ộ ọ ố ộ   L c, L , Quàng, Vi, Cà hay Kh , Tòng, Lèo,…; có dòng h  dân g c khác t c:

ữ ễ ầ ọ ộ Nguy n, Phùng, Lý, Sìn (Tr n), Mè, Lâm,… nh ng dòng h  quý t c.

ọ ố ữ ườ ế ộ ộ Nh ng dòng h  g c Thái th ng có m t hèm liên quan đ n m t sinh

ộ ậ ộ ớ ọ ậ v t, m t v t vô tri, hay hành đ ng gì trùng tên v i dòng h .

ọ ị ế ứ Ví d :  ụ H  Lò kiêng ăn th t, gi t chim táng lò, không ăn th  măng

lò…

ọ ế ị ổ H  Quàng kiêng gi t, ăn th t h

ọ ế ố ị H  Cà kiêng gi t, ăn th t chim c t ca…

ể ạ ọ ạ H  Vi kiêng dùng qu t (vi) đ  qu t sôi…

ữ ữ ế ề ậ ị Có khi nh ng đi u kiêng k  đó liên quan đ n nh ng v t không trùng tên

ư ọ ự ườ ộ ế ọ h  nh : h  Quàng, L , L ng, L c không gi ị ổ ọ t và ăn th t h ; h  Lò, Vi

ế ị ắ ươ ọ ươ kiêng gi t, ăn th t r n, l n; h  L ấ   ứ ng kiêng “to” t c không ăn n m

ụ ế ẵ ố ọ ố ừ m c trên các g c cây đã đ n trên r ng và không đ ng đ n các g c cây

đó.

ườ ệ ề Ng ọ i Thái có 3 quan h  v  dòng h :

ủ ừ ữ ọ ỉ ổ A  noong: là nh ng thành viên trai c a t ng dòng h , cùng t tiên, cùng

ế ệ ượ ụ ộ ộ ế ậ m t tôtem hay có cùng t c kiêng hèm, cùng m y th  h  đ c thi t l p quan

ớ ườ ọ ượ ữ ộ ị ệ h  hôn nhân v i ng i con gái thu c nh ng dòng h  đ c qui đ nh.

ữ ủ ữ ệ ọ Lung ta: là nh ng thành viên c a nh ng dòng h  có quan h  hôn nhân

ủ ề ỉ ớ v i thành viên trai c a A  noong, nói cách khác là con gái v  làm dâu bên ả   i

noong.

ữ ủ ữ ệ ọ Nhinh xao: là nh ng thành viên trai c a nh ng dòng h  có quan h  hôn

ủ ả ớ ể ả ứ ề nhân v i thành viên gái c a i noong t c là con trai v  làm r i noong.

ệ ữ ữ ệ ườ ỉ Trong 3 quan h  trên, quan h  gi a nh ng ng ả   i A  noong là căn b n.

ữ ườ ự ủ ệ ồ ệ ủ Đó là quan h  c a nh ng ng i có trách nhi m duy trì s  sinh t n c a dòng

ế ự ủ ư ể ọ ị ọ h , chăm lo đ n s  phát tri n c a dòng h  ngày thêm h ng th nh. Quan h ệ

ị ủ ế ố ớ ủ ể ấ ậ ọ ị Lung ta r t quan tr ng bi u th  ch  y u là v  trí c a ông c u đ i v i các cháu

ngo i.ạ

Gia đình

ạ ườ ứ ệ ề ạ ầ Đ i gia đình: ng ể   i đ ng đ u đ i gia đình lãnh trách nhi m đi u khi n

ặ ề ệ ọ ế ưỡ ướ ề ọ m i công vi c v  m i m t v  kinh t ạ , sinh ho t, tín ng ng, c i xin, ma

ặ ướ ả ườ chay trong gia đình và thay m t cho gia đình tr c b n m ng. Các thành viên

ườ ậ ả ả ố th ng s ng hoà thu n, có tài s n chung, tài s n riêng.

ổ ế ở ứ ể ộ ướ Ti u gia đình: là hình th c ph  bi n xã h i Thái tr c ngày gi ả   i

ề ấ ớ ỗ ư ụ phóng v i tính ch t ph  quy n. M i nóc nhà đ ượ ượ c t ế   ằ ng tr ng b ng chi c

ố Ở ầ ộ ườ ẹ ộ c t chính ( sâu h  hay sâu c c). đ u c t th ậ ng treo các v t linh thiêng.

ườ ủ ủ ằ ạ ộ ờ Ng i ch  nhà n m ngay c t chính, bên c nh bàn th  ma nhà. Ch  nhà là

ườ ạ ệ ớ ệ ấ ớ ng i đ i di n duy nh t trong gia đình có liên h  v i ma nhà, v i các thành

ủ ổ viên khác c a t tiên.

ườ ụ ữ ở ị ị ấ ơ ớ ề ặ ứ ế Ng i ph  n đ a v  th p kém h n nam gi i. N u đ ng v  m t xã

ượ Ở ắ ọ ộ h i thì h  không đ c coi là thành viên trong gia đình. vùng Thái tr ng (Lai

ủ ở ả ổ ọ ồ ọ Châu) con gái ng gian khách. Con dâu ph i đ i theo h  ch ng. H  không

ượ ộ ượ ề ự ế ị đ ệ c tham gia công vi c xã h i, không đ c quy n t ệ    quy t đ nh, ngoài vi c

ữ ẻ ợ ườ ị ư ậ ồ ỏ ộ n i tr  và sinh đ . Nh ng ng ộ   ồ i chê ch ng hay b  ch ng b  d  lu n xã h i

khinh th .ị

ệ Quan h  hôn nhân

ụ ề ẫ ớ ự Hôn nhân ph  quy n và mua bán mâu thu n v i tình yêu t ủ    nhiên c a

ẻ ườ ợ ụ ươ ủ ố ẹ ể trai gái. Đôi tr  th ng l i d ng tình th ố ẹ ổ   ng c a b  m  đ  xin b  m  đ i ý

ế ế ấ ượ ọ ợ ụ ki n cho phép l y nhau. N u không đ c h  l ộ i d ng m t vài t c l ụ ệ ổ c

ề ể ả truy n đ  ph n kháng :

ấ ớ ườ ủ ố ố ề     R  nhau tr n sang m ng khác hay tr n vào nhà chúa đ t v i đi u

ệ ị ươ ki n ch u làm thân phân côn h n.

ượ ồ ườ ườ ế N u đ c nhà trai đ ng ý, ng i con trai t ổ ứ ướ  ch c c p ng i yêu. Ban

ề ớ ườ ướ ườ ặ chi u, anh ta t i nhà ng i yêu đón đi. Tr c khi đi ng ế   i con gái đ t mi ng

ề ế ạ ầ ồ ớ ổ ổ tr u, đ ng ti n và ít g o vào chi c ninh xôi v i ý xin phép t tiên ( t tiên

ườ ụ ở ế ậ ượ ư ế ộ th ng trú ng b p, ninh xôi là v t t ng tr ng cho ma b p ). Cu c tìm

ế ườ ứ ỉ ườ ớ ki m th ng ch  là hình th c. Ng i con gái t i nhà trai trình ma nhà và ở ạ    l i

ườ ẫ ườ ố ẹ ề vài ngày. Sau đó ng i con trai d n ng i con gái v  nhà b  m  và xin ở ể    r .

ả ằ ộ Nhà gái bu c ph i b ng lòng.

ườ ứ ế ườ ở ể Ng i con trai c  mang chăn đ n nhà ng i yêu xin ự   ị  r , ch u đ ng

ọ ự ố ử ạ ạ ủ ườ m i s  đ i x  l nh nh t c a gia đình nhà gái và cùng ng ợ   i yêu van nài đ i

Ụ

Ậ

VI. PHONG T C ­ T P QUÁN :

ậ ố ẹ ợ ư b  m  v   ng thu n.

ễ ế 1. L  t t :

ế ộ T t ăn cá (dân t c Thái – Thanh Hoá)

ụ ổ ế ừ ả Vùng C  Lũng có t c ăn t t ph i chuyên dùng món cá. T  ngày 29

ể ạ ổ ỏ ư   ố ắ tháng Ch p, dân làng đ  ra sông su i b t cá không k  con nh  con to, cá đ a

ẩ ị ỗ ề v  chu n b  thành mâm c .

ấ ướ ạ ầ ọ Con cá to nh t đem n ng riêng, g i là cá đ u mâm. Còn các lo i cá

ộ ơ ọ ướ khác thì làm thành 3 món: cá đ n c m, cá m c, cá n ng.

ộ ướ ứ ế ẩ ồ ươ ơ Cá đ n c m là cá n ư ng vàng, đ  lên nh  xôi, v t h t v y, x ồ   ng r i

ế ớ ộ đ n v i xôi n p cái.

ộ ạ ế ọ ọ ỏ ọ    Cá m c là cá dùng làm nhân b  vào trong bánh b t g o n p g i là m c.

ỉ ượ ữ ọ ố ọ Có m c 9, 7, 5, 3. Nh ng con s  này ch  l ng cá dùng làm nhân. M c 9 là

ố ượ ể ế ọ bánh dùng đ n 9 con cá đ  làm nhân. S  l ng cá m c trên mâm cũng là 9, 7,

5, 3.

ướ ừ ẹ ể ắ ắ Cá n ng thì đ  riêng, k p trong que thành t ng g p. Cũng có g p 9

ắ ấ ướ ữ ồ con, 7 con,… Nh ng g p  y n ồ ng trên than r i đem đ .

ặ ấ ể ở ữ ắ ầ ỗ ướ Mâm c  cá đ t r t khéo. Cá đ u mâm đ gi a, các g p cá n ng, cá

ể ọ ơ ễ ầ ộ đ n c m, cá m c đ  xung quanh. Sau khi cúng l , gia đình quây qu n quanh

ướ ả ờ ụ ằ ờ mâm cá liên hoan. Tr c khi ăn ph i có l ế   i chúc t ng. L i chúc b ng ti ng

Thái.

ế ử ặ ộ T t r a m t ( dân t c Thái – Thanh Hoá)

ồ ở ướ Đ ng bào Thái ệ  các huy n Bá Th ụ   c, Lang Chánh, Quan Hoá có t c

ặ ồ ế ọ ụ ấ ế ố ử r a m t sáng m ng 1 t ớ t. Ti ng Thái g i t c  y là : xu i ná pi m .

ẻ ặ ả ố ướ ổ Già tr  gái trai trong b n đ  xô ra su i ho c các mó n c. Trên đ ườ   ng

ọ ớ ộ ườ ổ ặ ẻ ấ đi, h  v i tay b  l y m t cành cây th ng là cành i ho c là cây bông hôi.

ườ ụ ố ướ ồ ử ệ ặ ạ ố ỗ M i ng ớ i cúi xu ng h p 1 ng m n c su i súc mi ng r i r a m t. Đo n h ọ

ổ ố ố ướ ả ắ ườ ừ ừ nhúng cành i xu ng su i, vích n c r i lên kh p ng ọ   i, v a vích v a đ c

ữ ẩ ẩ l m nh m nh ng câu ca.

ọ ổ ư ẻ Sau đó, h  buông cành ố i trôi theo dòng su i. Tr  con ch a bi ế ể ế   t k  bi t

ườ ớ ử ể ặ ọ ườ ớ ắ nói thì ng i l n k  dùm. R a m t xong m i ng ệ   i m i b t tay công vi c

ế ủ c a ngày t t.

ễ ộ 2. L  h i :

ễ ộ ủ ắ ộ L  h i “Kin Pang Then” c a dân t c Thái tr ng

ễ ộ ễ ộ ủ ể ắ ộ L  h i “Kin Pang Then” là l h i tiêu bi u c a dân t c Thái tr ng ở

ỳ ở ượ ơ ả ệ Qu nh Nhai. “Then” ầ  đây là th y mo đ ầ   c quan ni m là cao tay h n c ; th y

ượ ư ườ ủ ờ ượ ử ể ứ ầ ố mo đ c coi nh  ng i c a tr i đ c c  xu ng tr n gian đ  c u giúp ng ườ   i

ỏ ị ố ệ ậ ế ả ầ ớ kh i b   m đau, b nh t t và có kh  năng giao ti p v i th n linh. Hàng năm,

ầ ầ ị ặ ặ ứ c  vào d p đ u năm, th y mo t ổ ứ ễ  ch c l cúng và g p m t các con nuôi (đó là

ữ ườ ượ ỏ ệ ữ ầ nh ng ng i đã đ c th y mo ch a cho kh i b nh).

ề ễ ộ ễ ộ ồ ư Cũng nh  nhi u l h i khác, l ầ    h i “Kin Pang Then” g m có hai ph n

ầ ễ ộ chính là ph n l ầ  và ph n h i.

ầ ễ ớ ố ố ờ ầ Ph n l v i l ề i hát Then truy n th ng. Qua l i hát, ông Then c u cúng

ườ ề ả ộ ớ cho dân làng trong b n, trong m ng sang m t năm m i có nhi u đi u t ề ố   t

ườ ẻ ạ ư ấ ậ ẹ đ p, cho con ng ầ i luôn kho  m nh, no  m, c u cho m a thu n gió hoà, cho

ớ ễ ạ ơ ủ ố ớ ẹ mùa màng t ươ ố i t t và cùng v i đó là l n c a con cái đ i v i cha m . t

ữ ầ ộ ờ ệ ơ ớ Ph n h i v i  nh ng l i  hát Then,   đi u múa, trò  ch i dân gian lành

ừ ư ư ạ ấ m nh nh  Trò m a đá, trò cày b a, hái n m, múa khăn, múa tăng bu tăng

ạ ễ ộ ị ẳ b ng, múa vòng xoè... Bên c nh đó, l ả   ể  h i còn là d p đ  trai gái trong b n,

ể ệ ườ ữ ệ ặ ỡ trong m ng g p g  và th  hi n mình qua nh ng câu hát, đi u múa. Và sau l ễ

ề ợ ồ ộ h i, nhi u đôi đã nên v , nên ch ng.

ễ ộ ả L  h i Xên b n.

ư ế ầ ậ ộ ơ Ti ng Thái, “Xên” có nghĩa là cúng, r ng h n là c u cho m a thu n gió

ằ ả ứ hòa, mùa v  t ụ ố ươ t t i. H ng năm, Xên b n đ ượ ổ c t ủ    ch c vào ngày Bính c a

ủ ộ ồ ị tháng 4 (theo l ch 10 ngày c a dân t c Thái g m: canh, tân, nhâm, quý, giáp,

ấ ậ ỷ t, bính, đinh, m u, k ).

ừ ớ ở ố ủ ả ườ ự ổ T  sáng s m, hai l i vào và ra c a b n ng i ta d ng hai c ng tre, c ử

ườ ặ ả ờ ng i canh gác nghiêm ng t không cho khách vào b n trong th i gian t ế ễ   . 8 l

ờ ắ ầ ầ ễ ướ ố ổ ụ ả gi sáng, th y mo b t đ u làm l cúng d i g c cây đa c  th  trong b n.

ộ ầ ợ ễ ậ ồ ả ứ ả ộ ợ  L  v t g m m t đ u l n (ph i là l n đen), hai con gà, m t qu  tr ng,

ươ ế ế ầ ấ ộ ộ ạ bát g o, h ng, n n. Th y mo l y m t bung thóc, m t chi c chài quăng cá,

ồ ọ ụ ế ặ ộ ờ ư ầ m t chi c búa đ t lên bàn cúng r i đ c t c mo (l ậ   i cúng) c u cho m a thu n

ộ ổ ạ ứ ộ ố ỏ gió hòa, mùa màng b i thu, xua đu i tà ma, đem l ấ   i s c kh e, cu c s ng  m

ầ ạ ọ ộ ổ ồ ấ no cho m i nhà. Sau đó, th y mo l y m t đo n tre, b  đôi r i tung lên.

ế ả ơ ố ượ ử ế ộ ộ Khi hai m nh tre r i xu ng n u đ c Xi ng (m t úp m t ng a) đó là

ố ờ ầ ượ ấ ậ ề đi m t t – l ấ i c u kh n đã đ ả   ễ c Giàng ch p nh n. L  cúng kéo dài kho ng

ễ ẽ ử ầ ả ờ ườ ạ 30 phút, sau đó mâm l s  đem m i th y mo, Ch u X a (ng ệ i đ i di n cho

ả ươ ươ ủ ế ữ ớ bà con trong b n, t ng đ ng v i ch  t ). Thanh niên nam n  chia hai bên,

ự ữ ộ ọ ộ ai ném còn vào vòng tròn bu c trên ng n m t cây tre d ng gi a sân s  đ ẽ ượ   c

ưở ộ ượ ễ ừ ả ồ th ng m t chén r u. Sau l ố    Xên, bà con trong b n ra đ ng cày b a, xu ng

ạ ắ ầ ộ ụ ớ m , b t đ u m t v  lúa m i.

ễ ộ ườ ộ L  h i Xên m ng (dân t c Thái Đen)

ễ ộ ọ ễ ộ ườ ườ L  h i " Xên M ng" còn g i là l h i cúng m ng

ễ ộ ườ ướ ổ ứ ầ ị L  h i Xên M ng tr ứ c đây c  2 năm t ế    ch c 1 l n vào d p năm h t,

ế ế ạ T t đ n, thu ho ch mùa màng.

ầ ễ ườ ườ ả ồ Ph n l ộ    trong Xên M ng (cúng b n m ng) g m ông mo, bà "m t"

ườ ư ầ ị ầ ấ ầ ọ ờ (ng i kh n vái chính) g i "m i" các v  th n linh nh  th n sông, th n núi,

ổ ị ầ ả ầ ộ ươ ề ồ ườ th n th  đ a, th n cai qu n ru ng n ng, vùng mi n, các linh h n ng i có

ấ ướ ườ ự ả ữ ủ ữ ườ công d ng b n m ng, đ t n ồ c và nh ng linh h n c a nh ng ng i trong

ườ ậ ễ ậ ả ấ ề ự ả b n m ng đã m t v  d , "ăn", nh n các l ườ  v t do b n m ng, con cháu

dâng l . ễ

ộ ượ ầ ễ ầ ễ ế Ph n h i đ c di n ra ngay sau ph n cúng l ồ  k t thúc, g m các trò

ư ắ ơ ỏ ẹ ộ ch i dân gian nh : ném còn, kéo co, b n n , tó má l ơ  (m t trò ch i dân gian),

ử ơ ố ổ ứ ầ trò ch i đánh chân đánh đ u, múa xoè bên đ ng l a, t ch c dân ca dân vũ,

ụ ỏ ướ ễ ộ ườ thăm h i, chúc t ng nhau (tr c đây l ễ  h i Xên M ng di n ra trong 3 ngày).

ễ ầ ộ ở ề ệ ủ L  C u Mùa c a dân t c Thái mi n Tây Ngh  An

ễ ầ ượ ổ ứ ầ ụ ặ ớ L  c u mùa đ ch c vào đ u v  lúa m i ho c m t s  n i t ộ ố ơ ổ ứ    ch c c t

ế ả ạ ầ ầ sau khi thu ho ch, kho ng trung tu n tháng 9 đ n đ u tháng 11 hàng năm.

ầ ế ặ ẫ ệ Ph n nghi l ễ ượ  đ c ti n hành ngay t ạ ươ i n ng r y, đ c bi ơ ậ t là n i t p trung

ề ộ ươ ọ ườ ấ ẫ ả nhi u h  gia đình cùng làm n ủ ng r y nh t (T ng h y). H  th ng t ổ ứ    ch c

ạ ủ ệ ề ấ ẫ ấ ộ t ấ   i chòi canh rãy c a m t nhà có di n tích r y nhi u nh t, năng su t cao nh t

ữ ả ở ượ ả ộ và đó ph i là nh ng gia đình có uy tín, khéo ăn ồ   c c  nhóm và c ng đ ng đ

ọ ắ ấ ơ ố ữ ể ọ ớ ữ tôn tr ng kính n . H  c t l y nh ng bông lúa chín s m nh ng n i t ấ   t nh t

ẫ ủ ồ ư ế ế ế ứ   trong đám r y c a gia đình mình r i đ a lên b p đun lên đ n khi lúa n p n t

ế ầ ọ và chín ( ti ng Thái g i là kh u hang) .

ủ ỗ ổ ắ   Ngoài xôi thì mâm cúng c a m i gia đình còn m  thêm 2­4 con gà ( b t

ả ộ ộ ố ượ ế ộ ỗ bu c ph i có m t con gà tr ng). Gà đ ư c lu c lên và đ a  đ n m i  đám

ươ ễ ượ ượ ỗ n ng. Nghi l ắ ầ  cúng bái b t đ u. R u đ ầ c rót ra chén, tr u cau m i mâm 9

ớ ộ ướ ộ ướ đôi, cùng v i đó là m t bát n c chè xanh và m t bát n c lã.

ệ ượ ế ầ ầ Vi c c u cúng đ ọ   c các th y mo ti n hành.Sau khi cúng xong, m i

ườ ể ủ ự ề ầ ướ ng i làm l ễ ạ ơ  t n theo s  đi u khi n c a th y mo tr ờ ự c bàn th  d ng ngay

ạ ươ t i đám rãy, sau đó r ượ ượ u đ ố c té xu ng n ng.

ễ ộ ủ ế ườ ắ L  h i "H t Chá" c a ng i Thái Tr ng

ễ ộ ườ ụ ễ ế L  h i "H t Chá" th ng di n ra vào mùa xuân, liên t c trong 2 ­ 4 ngày. Đây

ể ẫ ư ể ị cũng là d p đ  trai gái giao l u, tìm hi u l n nhau.

ủ ễ ộ ừ ể ượ ự ầ Khi cây nêu ­ tâm đi m c a l h i, v a đ c d ng lên, mang đ y đ ủ

ậ ượ ự ề ớ ộ ư các ý nghĩa v i nhi u loài đ ng, th c v t t ư ế ng tr ng nh :  ch, nhái, chim

ề ầ ỏ ố ưở ả muông, ve s u, c  cây, hoa lá, tr ng chiêng, thuy n bè... ông tr ứ   ng b n đ ng

ấ ờ ờ ọ ầ ầ ố ế ữ lên c t l i m i g i th n linh xu ng tr n ăn t t, ăn măng gi a mùa hoa ban n ở

ừ ứ ả ố ờ ố   và cùng đánh tr ng đánh chiêng, múa xoè cho vui b n. L i hát v a d t, tr ng

ừ ư ế ổ chiêng n i lên, gái trai cùng xòe vòng, xòe hoa. H t bài xòe t ng b ng, tr ưở   ng

ụ ể ậ ượ ữ ệ ẩ ư ủ ự ả b n làm nhi m v  ki m tra nh ng ph m v t t ng tr ng s  no đ  trên cây

nêu

ứ ế ầ ấ ầ ề   ệ Ông c m ki m đi vòng quanh, mi ng c u kh n theo nghi th c truy n

ấ ố ưở ướ ầ ượ ẫ th ng. Kh n xong, ông tr ả ng b n h ng d n thanh niên trai gái l n l t lên

ỏ ế ơ ườ ả ứ ạ ặ t ng quà t lòng bi t  n. Quà th ng là g o, gà, cá, hay gói xôi, qu  tr ng. Ai

ư ứ ứ ệ ườ ả có th  gì thì mang th  đó, không câu n , nh ng ng ở   i nào cũng ph i có b i

ả ả ỏ ể ậ ấ ư ầ ầ ứ   ặ t ng v t  y coi nh  ph n góp nh  đ  vui chung c  b n. Sau ph n nghi th c,

ứ ữ ễ ệ ớ ộ nh ng đi u xòe chá vui nh n m i chính th c di n ra.

ư ữ ễ ế ấ ộ ế   Trong h i "H t Chá" còn có nh ng trò di n dân gian nh  thi đ u ki m,

ặ ệ ữ ế ụ ị ữ ỏ ậ t p trâu cày, đ c bi t còn có nh ng ti t m c k ch câm dí d m theo nh ng s ự

ườ ủ tích c a ng i Thái.

ễ ộ ườ L  h i hoa ban M ng Lò

ườ ủ ủ ả ộ ọ ị H i Hoa ban là ngày vui c a h  hàng, c a b n, m ng và là d p cho

ẹ ặ ằ ỡ ị ễ ộ trai, gái g p g , hò h n. Vào ngày 5­2 (âm l ch) h ng năm, l h i Hoa ban

ễ ậ ứ ễ ườ ệ ợ đ ượ ổ c t ch c. L  v t trong nghi l ị ợ  là th t l n. Ng i Thái quan ni m l n là

ể ỉ ể ế ậ ầ ớ con v t thông minh, có th  làm trung gian giao ti p v i các th n linh đ  th nh

ữ ướ ồ ễ ồ ủ ệ ả ầ ố ầ c u nh ng c nguy n c a dân b n. Ð  l g m có: đ u, đuôi, b n chân,

ươ ứ ộ ị ụ ủ ạ ỗ ễ ậ ể ế x ng th t, l c ph , ngũ t ng, m i th  m t gói. Và trong l v t đ  dâng t thì

ượ ồ ễ ể ế r u là đ  l không th  thi u.

ườ ượ ổ ứ ở ẳ ầ ồ ễ ộ L  h i th ng đ ch c c t hang Th m Lé, g m hai ph n:

ầ ễ ể ộ ể ạ ữ ế ầ ầ Ph n l đ  cúng th n linh; ph n h i đ  t o nên nh ng ti ng c ườ   i.

ầ ộ ệ ở ự ử ầ Toàn b  ph n nghi l ễ ượ  đ c th c hi n ngoài c a hang, sau đó th y mo vái

ở ử ễ ả ầ ộ ớ "Then" xin m  c a hang thì ph n h i lúc đó m i di n ra c  bên trong và bên

ngoài hang.

ễ ả ượ ự ế ầ ộ ộ Sau l cúng, bà con dân b n đ c vào hang d  ti p ph n h i. N i dung

ủ ế ệ ầ ắ ộ ủ c a ph n h i ch  y u là kh p giao duyên theo đi u han nê. Sau đó là các trò

ơ ữ   ch i hái hoa, múa xòe và ném còn. Các chàng trai giúp các cô gái hái nh ng

ề ắ ố ộ bông hoa tr ng mu t đem v  nhà. Hoa ban còn là món ăn đ c đáo trong văn

ự ủ ớ ạ ế ẩ ấ ộ hóa  m th c c a dân t c Thái. Món hoa ban n u v i g o n p thành xôi cho

ươ ị ậ ạ ươ ơ h ng v  đ m đà, ngào ng t h ng th m. Khi hoàng hôn buông cũng là lúc

ơ ễ ộ ừ ừ ế k t thúc các trò ch i trong l ắ    h i. Các chàng trai, cô gái v a đi v a kh p

ờ ầ ư ế ế ớ ữ nh ng l ẹ i chia tay nhau đ y l u luy n, h n đ n mùa xuân m i, khi ban n ở

ồ ẽ ạ ặ ắ tr ng đ i s  l i g p nhau...

ủ ụ ườ 3. T c hôn nhân c a ng i Thái :

ộ Dân t c Thái (Mai Châu)

ế ạ Đi d m ti ng (pay tham đo):

ế ớ ồ ờ ộ Khi đôi trai gái đã đ ng ý ti n t i hôn nhân, gia đình nhà trai nh  m t bà

ố ẹ ế ọ ướ ế ỏ trong h  mang 2 gói chè đ n nhà b  m  cô gái n h i, N u gia đình nhà gái

ư ả ờ ậ ng thu n thì ngày sau tr  l i.

ả ụ ạ ỏ Đi d m h i ( pay xo qu n h ):

ặ ố ượ ế Ông m i thay m t nhà trai mang theo 4 chai r u, 100 bánh n p, 2 gói

ầ ươ ế ế ỏ tr u, 2 gó chè t i d n nhà gái h i ý ki n.

Xin ngày c i:ướ

ố ườ ế ượ Ông m i và đoàn ng i nhà trai mang: 200 bánh n p, 4 chai r ầ   u, tr u,

ệ ướ ầ ỏ ẹ ằ ộ ộ chè, v , cau, m t ph n ti c c ạ ể ặ   i, m t váy đ p, hai vòng tay b ng b c đ  t ng

ượ ự ồ ẹ ợ ể ươ ủ ẽ ế ở m  v . Đ c s  đ ng ý c a nhà gái chú r  t ng lai s  đ n nhà gái giúp

ệ ớ ướ công vi c gia đình cho t i ngày c i.

ễ ướ L  c i:

ộ ợ ạ ạ ượ ạ ạ ế Nhà trai mang m t l n, tám l ng b c, ba vò r u ba t g o… đ n nhà

ồ ự ấ ướ ứ ể ữ ế gái r i t tay n u n ng th t đãi nhà gái và khách kh a đ  làm b a xin dâu.

ấ ượ ậ ề ọ Trong ngày này, ông bác, ông c u cô gái rr t đ c coi tr ng, có quy n b t b ắ ẻ

ế ị ề hà trai và quy n quy t đ nh cho đón dâu.

ộ ọ ố Sau liên hoan và cu c vui hát đ i đáp, nhà trai ch n gi ờ ố  t ư   t xin phép đ a

ướ ầ ố ễ ạ ể ề dâu v . Tr c lúc xu ng c u thang, nhà gái làm l ổ ủ    nh n r  và trao đ i c a

ể ề ệ ạ ầ ố ồ ồ h i môn (đ m, chăn, g i, qu n áo, vàng b c), r i cô dâu theo chú r  v  nhà

ớ ễ ấ ộ ượ ư ẻ ồ ch ng. t nhà trai, nhà gái làm l c t nón (n p t ng tr ng cho các tr  nhà trai

ớ ượ ề ồ ít ti n) r i m i đ c lên nhà.

ễ ậ L  nh p phòng :

ở ể ư ợ ề ứ ế nhà trai đ n ngày th  3, chú r  đ a v  v  nhà (mang theo gà, r ượ   u).

ể ễ ậ ơ Nhà gái làm c m đón dâu r và làm l ố   ọ  nh p phòg cho h  chung chăn g i.

ề ế ệ ệ ả ậ ả ộ Vi c tr i chi u đ m do m t bà già nhi u con đ m nh n.

ả ở ể ợ ợ ừ ế ồ Khi đã nên v  ch ng, chú r  ph i nhà v  t 1 đ n 3 năm m i đ ớ ượ   c

ợ ề đón v  v  nhà mình.

ệ ộ Dân t c Thái (Ngh  An)

ễ L  đi thăm:

ế ượ ẹ ồ Khi đôi trai gái đã quý m n nhau và đ c cha m  đ ng ý, nhà trai tìm

ườ ố ế ọ ớ ả ế ặ ồ ộ m t ng ả i m i (ph i quen bi t ho c có h  v i c  2 bên). N u ch ng là ông

ố ủ ầ ợ ố ộ ố m i thì v  cũng là bà m i c a cu c hôn nhân đó. Ông m i mang tr u cau, chai

ượ ừ ể ế r u, tám cái bánh r ng sang nhà gái đ  đánh ti ng.

ả ượ ự ủ ộ ủ ộ ố Cu c hôn nhân này mu n thành công ph i đ c s   ng h  c a 2 ông

ậ ủ ả c u c a c  2 bên.

ễ ấ L  v n danh:

ố ạ ư ề ể Tháng sau ông m i l i đ a ti p l ế ễ ậ ớ ẻ  v t t i đ  tim hi u thêm v  ng ườ   i

ệ ặ ố con gái và đ t m i quan h  cho gia đình.

ế ọ ễ ỏ L  ăn h i (b t h ):1

ố ẫ ứ ế ộ Đ n tháng th  3, ông m i d n nhà trai sang nhà gái, mang theo: m t con

ưọ ừ ầ ợ l n, hai con gà, hai chia r ạ   u, tr u csu, bánh r ng (nhà giàu có thêm nén b c).

ễ ể ở ầ ờ Xong l , chú r ể ở ạ  l i nhà gái 7­8 ngày đ  m  đ u cho th i gian ở ể ừ  r . t nay

ở ở ợ ừ ế ẻ ể ỗ tr  đi, chú r  m i tháng sang bên nhà v  t 10 đ n 15 ngày đ  giúp công

ờ ỳ ề ế ế ệ vi c. Th i k  này kéo dài trong 2 đ n 3 năm. N u có ti n cho nhà gái thì có

ể ắ ặ ờ th  rút ng n th i gian ho c không ph i ả ở ể  r .

ễ ướ L  c i:

ờ ở ể ế ướ ế Khi đã h t th i gian r , nhà trai t n hành r c dâu.

ướ ư ả ễ Tr c khi đ a dâu, nhà gái ph i làm l ễ ủ ồ  trình di n c a h i môn…

ế ồ ướ ướ ầ ợ ồ Khi đ n nhà ch ng, tr c khi b ớ   c lên c u thang đôi v  ch ng m i

ượ ễ ử ượ ẹ ồ ư đ ố c ông m i làm l r a chân. Cô dâu đ c m  ch ng đón và đ a vào phòng

ư ệ ạ ầ ượ ấ ọ riêng. Đ i di n nhà trai b ng khay tr u, r u ra xin c t nón cho nhà gái g i là

ễ ố l b t cúp.

ỗ ể ể ẵ ồ ộ ố Trong bu ng chú r  đã có s n m t mâm c  đ  ông m i lam vía cho 2

ợ ồ v  ch ng.

ỏ ồ ộ   ỗ ừ Cô dâu ra kh i bu ng ăn mâm c  m ng dâu. Sau khi cô dâu ăn m t

ạ ọ ượ ế ụ ờ miéng khai m c thì h  hàng nhà gái đ c m i vào ti p t c ăn. Sau đó, cô dâu

ượ ố ẫ ế ơ ờ ễ ậ ự ể đ c ông m i d n đ n n i bàn th  làm l nh p ma nhà. Cô dâu t ủ    đ  áo c a

ờ ồ ạ ố ỳ ễ ờ ượ ồ mình lên bàn th  r i qu  xu ng l y. Xong l cô dau đi m i r u nhà ch ng.

ễ ạ L  l ặ i m t:

ở ề ế ẻ ầ ợ ồ Sau 3 ngày, đôi v  ch ng tr  mang n p, gà, tr u, cau tr  v  nhà v  đ ợ ể

ễ ợ ồ làm l xin ma nhà v  cho con gái theo ch ng.

4. Tang ma :

ệ ộ Dân t c Thái (Ngh  An)

ườ ế ượ ặ ọ ặ ồ ớ ố Ng i ch t đ ạ c khiêng đ t d c theo h  nhà r i m i vu t m t và

ộ ườ ế ư ể ế ộ bu c chân tay. Ng i ta gi t m t con gà đ  cúng th t đãi ng òi nhà tr i v ờ ề

ườ ồ ẫ d n h n ng ế i ch t đi.

Ở ầ ườ ể ể ặ ộ đ u quan tài th ọ ng đ t m t con dao nh n đ  y m bùa không cho

ướ ấ ma ngoài c p m t thi hài.

ư ể ế ề ầ Th y mo cúng trong đám ma có nhi u bài nh ng không th  thi u bài

ư ố ườ “x ng” (đ a) ng ế i ch t.

ướ ộ ồ ế ỏ Tr c khi khiêng quan tài ra kh i nhà, có m t h i chuông và ti ng hú

ử ệ ườ ồ dài báo hi u. Quan tài khiêng ra ngoài c a thì ng ố   ả i con trai c  ng i xu ng

ườ ớ ầ ệ ạ ư ế ộ ầ ồ ngáng đ ng cho thi hài đi qua. T i g n huy t l ữ   i ng i nh  th  m t l n n a.

ườ ỷ ộ ấ ể ộ ế Trên quan tài th ng phu  m t t m khăn thêu, n u là đàn ông thì đ  m t cái

ầ ở ố ể ộ ế ế qu n cu i quan tài, n u là đàn bà thì đ  m t chi c váy.

ườ ụ ấ ả ứ ể ệ ặ Ng i Thái có t c l y qu  tr ng gà đ  tìm đ t đào huy t.

ộ ườ ườ ỏ ậ ầ ự ộ Trên m  ng ế i ch t, ng i ta d ng m t nhà sàn nh , b c c u thang lên

ồ ườ ủ ữ ẵ ằ ườ ố ề nhà m  th ậ ụ ng là ch n. Nh ng v t d ng h ng ngày c a ng i s ng đ u có

ộ ườ ế ầ ị ầ m t ph n cho ng i ch t. Ngoài ra còn có xôi th t và tr u cau.

ứ ấ ả ứ ộ Ngày th  2, t t c  con cái ra thăm m . Sang ngày th  3, con trai hay con

ể ở ử ề ầ ồ ờ ể r  mang đĩa tr u cau ra đ  m  c a nhà m , m i ma v  làm ma xó.

ể ượ ứ ồ Trong 3 tháng đ  tang, con cái không đ ả ấ   c ca hát, đ  trang s c ph i c t

ượ ễ ạ ọ ế h t đi. Sau 3 tháng, thì đ c thay áo. Sau 9 tháng thìm i sinh ho t di n ra bình

ườ th ng.

ộ Dân t c Thái (Mai Châu)

ễ ắ L  t m xác :

ườ ế ượ ướ ỉ ầ ấ ơ Ng i ch t đ c con cái mang n ọ   c th m,  m, lau mình, ch a đ u g n

ẽ ầ ườ ế ầ ườ ầ ộ ặ gh . Sau đó, m c qu n áo cho ng i ch t. Qu n áo th ủ   ng là b  qu n áo c a

ư ộ ố ổ ằ ơ ộ ngày h i ngày x a, may theo l ụ i c : áo th ng b ng t ỏ ặ    nhu m tím hay đ  m c

ắ ả ầ ộ ấ ả ặ ố ả ư ngoài, đ u đ i mũ v i, l ng th t d i, chân đi t t ho c cu n v i.

ễ ệ L  li m :

ộ ớ ỉ ồ   Con cháu dùng ch  bu c 2 ngón tay cái và 2 ngón chân cái v i nhau đ ng

ộ ằ ỏ ị ư ệ ế ể ấ ả ầ ứ   th òi l y mi ng v i vuông bu c c m đ  kh i b  há mi ng khi xác d n c ng

l i.ạ

ặ ộ ườ ổ ấ ạ Ông mo lúc đó (ho c m t ng ứ ả   i cao tu i) l y hòn than v ch lên b c v i

ố ố ượ ố ả ắ ngoài cùng (ý mu n n i s  l ng v i con cháu đ p cho).

ộ ế ủ ớ ộ ồ ệ ứ   Khi li m xong, tang ch  m i đánh m t h i m t ti ng chiêng, chính th c

ế ệ báo cho dân làng bi t nhà có vi c tang.

ầ ọ ườ ươ ườ ế Khi dân làng kéo đ n đ y nhà, m i ng i khóc th ng cho ng i đã

ệ ệ ấ ả ỳ ố ủ ấ ố ộ ườ m t theo hi u l nh c a tr ng chiêng. T t c  qu  g i trên sàn. M t ng i thay

ử ủ ủ ặ ồ ớ ườ m t đoàn chia bu n v i tang ch . Tang ch  cũng c  ng i đáp l ễ ả ơ   , c m  n

ớ ượ xóm làng. Lúc này con cháu m i đ ẹ c khóc cha m .

ễ ậ L  nh p quan :

ỗ ố ằ ề Quan tài làm b ng g  t t hình tròn, khoét theo lòng thuy n. Mép quan

ắ ướ ườ ế ỏ ộ tài l p m ng kín. Tr ặ c khi đ t xác, ng i ta b  tro b p, bông lau vào lòng

ữ ế ườ ộ ấ ứ ằ ngăn cách gi a tro b p và thân ng i là m t t m phên đan b ng tre c ng.

ườ ệ ế ế ầ ố Chôn theo ng i ch t có chi u cói, đ m, g i bông lau, qu n áo cũ.

ở ộ ỉ ườ ế ặ Con cháu c i ch  bu c chân tay cho ng i ch t và nhìn vào m t ng ườ   i

ầ ố ướ ộ ố ậ ắ ườ thân l n cu i cùng tr c khi đ y n p quan tài. M t s  ng i cao tu i đ ổ ượ   c

ờ ế ạ ấ ắ ạ ố ộ m i đ n dùng chày giã g o làm đ ng tác  n m nh n p quan tài xu ng. Sau đó

ườ ộ ạ ớ ọ m i ng i m i bu c l t.

ể ắ ườ ệ ằ ộ Đ  cho ch c, ng ố i ta còn đóng thêm 12 ch t bu c dây b n b ng t ơ

ố ứ ữ ắ ằ t m đ i x ng gi a thân và n p quan tài.

ọ ấ ỗ ượ ử ố ằ ấ B c l y quan tài g , có l t “áo” (x a c ) b ng gi y màu hình đuôi cá,

ớ ờ ấ ổ ớ ừ ả ở ầ ư gián làm 3 l p trên t gi y to b n v a kh  v i quan tài. ph n l ng quan tài

ỏ ế ế ấ ấ gián gi y đ  n u là đàn ông, gi y màu xanh n u là đàn bà.

ễ L  chính :

ế ơ ố ớ ọ ố ẹ ỗ ủ Tang ch  cho gi t l n to làm c  chính cúng b  m . Đ i v i h  hàng

ủ ả ỳ ượ ạ ị ầ g n xa tu  theo tình c m c a mình mà giúp tièn, r u, g o, gà, v t…

ị ườ ế ẳ ứ ẩ ớ ể Ông mo k  lai l ch ng ồ   i ch t “ m  óc ch u x a” nói v i linh h n

ườ ấ ủ ụ ả ư ề ế ậ ồ ng i ch t hãy v  nh n th c ăn, đ  dùng, công c  s n xu t c a con cháu v ề

ế ụ ố ểơ ế ớ ườ ế ố “m ng ma” làm v n li ng ti p t c sinh s ng th  gi i bên kia. Con cháu

ư ễ ườ ầ ố và dân làng khóc đ a ti n ng i thân l n cu i cùng.

ễ ư L  đ a tang :

ỗ ườ ặ ộ ộ Dân làng m i ng ằ   i m t tay bu c ch t quan tài vào 4 đòn khiêng b ng

ươ ẹ ẳ ố ượ ả ể ượ ạ cây b ng th ng, đ p và cu n thêm l t v i đ  quan tài đ ắ   ẽ c s ch s , th p

ụ ủ ế ắ ả ằ 4 cây n n c m vào 4 góc c a đòn khiêng và ch p nhà xe b ng v i màu làm

ồ ằ b ng khung tre hình mái nhà chùm kín ra m .

ễ ư ơ ố ố L  đ a c m cu i (x ng ngoài)  :

ễ ặ ấ L  này làm ngay trong ngày chôn c t ho c sáng hôm sau. Con cháu m ổ

ư ơ ạ ồ ể ậ ồ ọ gà đ a c m cúng t ỏ   i nhà m . Cùng lúc đó, h  rào d u nhà m  đ  trâu bò kh i

ấ ạ ồ ượ ứ ư ợ ồ phá và tr ng c y vài lo i rau, làm t ồ   ng tr ng vài th : chu ng l n, chu ng

ướ ử ề ọ ể ạ ồ ộ gà, máng n c r a chân. Khi v , h  đ  l ỗ ộ ấ   i trên nhà m  m t mâm c , b   m

ỏ ự ủ ầ ườ chén, gi đ ng qu n áo cũ c a ng ế i ch t.

Contents