Hữu Thỉnh với thể loại
trường ca
Hữu Thỉnh là một nhà thơ sớm khẳng định được mình qua các giải thưởng
văn học. Đầu tiên phải kể đến là giải Ba cuộc thi thơ báo Văn nghệ 1973 với
bài Mùa xuân đi đón, tiếp đó là giải A cuộc thi thơ 1975-1976 bằng tác
phẩm Chuyến đò đêm giáp ranh và trường ca Sức bền của đất. Năm 1991, tác giả
lại tiếp tục nhận giải Nhất trong cuộc thi thơ viết về Nhà trường, thầy cô do Bộ
ĐH&THCN cùng TWĐTNCSHCM tổ chức với bài Thưa thầy. Năm 1994, Hữu
Thỉnh được Bộ quốc phòng tặng thưởng giải xuất sắc với tác phẩm Trường ca
biển, đặc biệt ông là một trong những người được hai lần trao giải thưởng chính
thức của Hội Nhà văn Việt Nam với trường ca Đường tới thành phố (1980) và tập
thơ Thư mùa đông (giải A năm 1995). Và cũng với tập thơ Thư mùa đông, Hữu
Thỉnh lại đoạt giải thơ ASEAN năm 1999. Tất cả những thành công đó, một lần
nữa khẳng định con đường sáng tạo nghệ thuật mà Hữu Thỉnh đã chọn.
Nhìn vào chặng đường sáng tác của Hữu Thỉnh, điều dễ dàng nhận ra ở ông
là sức sáng tạo bền bỉ không mệt mỏi.
Nhắc đến Hữu Thỉnh là người ta nhắc đến những bản tình ca và những bản
trường ca... Ngoài những bài thơ ngắn, những bài thơ trữ tình, Hữu Thỉnh là một
trong số rất ít nhà thơ viết về thể loại trường ca và đạt được những thành công nhất
định.
Nguồn cảm hứng của một dân tộc và thời đại anh hùng, cùng với vốn sống
thực tế ở chiến trường đã tạo tiền đề cho thể loại trường ca phát triển. Những
trường ca đầu tiên được ra đời trong cuộc kháng chiến chống Pháp: Từ đêm mười
chín(Khương Hữu Dụng), Những thanh gươm báu (Nguyễn Bính), Trường ca sông
Gianh (Xuân Hoàng), Bài ca chim chơ-rao(Thu Bồn)... Nhưng đến kháng chiến
chống Mỹ, trường ca phát triển hơn hẳn về số lượng và nâng cao về chất
lượng: Mặt đường khát vọng (Nguyễn Khoa Điềm), Những người đi tới
biển (Thanh Thảo), Đất nước hình tia chớp (Trần Mạnh Hảo) và Đường tới thành
phố, Sức bền của đất (Hữu Thỉnh)... Có lẽ hiện tượng này cũng là một tất yếu của
văn học, để đáp ứng được với yêu cầu của lịch sử, với thời đại hào hùng của dân
tộc. Các tác giả đã phát hiện ra trong thơ-trường ca có sức ôm chứa lớn về nhiều
vấn đề, nhiều chủ đề tư tưởng, về cả độ rộng của không gian và độ dài của thời
gian... có khả năng khái quát hiện thực rộng lớn.
Hữu Thỉnh là một trong những người có đóng góp nhiều và chiếm một vị
trí quan trọng đối với thể loại trường ca. Ở thể loại này Hữu Thỉnh đã đạt được
những thành tựu đáng ghi nhận. Trường ca của ông không những nhiều về số
lượng mà còn đạt giá trị về chất lượng. Hữu Thỉnh đã thành công trong việc
khái quát tổng hợp về một giai đoạn lịch sử, về nhiều mặt của đời sống, về thế
giới khách quan rộng lớn và chiều sâu tâm lý con người..., vì vậy mà trường ca
của Hữu Thỉnh là một dấu ấn nổi bật trong sự nghiệp sáng tác của ông. Chính
những bản trường ca này đã khẳng định tư duy khái quát, đồng thời cũng nói lên
được tầm vóc của nhà thơ không chỉ dừng lại ở cái tôi cá nhân mà còn được thể
hiện trong cái chung của cộng đồng, của cả một dân tộc.
Khi mới bắt đầu thử sức ở thể loại trường ca với Sức bền của đất, Hữu Thỉnh
đã được thừa nhận là người có sở trường trong thể loại này. Cảm xúc dạt dào,
phong phú vốn là thế mạnh trong thơ ông. Không đơn giản chỉ dừng lại ở mạch
tình cảm, mà chất trí tuệ mới là sợi dây xuyên suốt tạo nên linh hồn trong trường
ca của ông. Hoà chung với không khí của cuộc kháng chiến chống Mỹ, Hữu Thỉnh
luôn hướng về những vấn đề lớn của dân tộc, của thời đại. Ông khao khát mong
chờ những câu thơ của mình chứa đựng, phản ánh và lý giải được những điều đó.
Trong trường ca Sức bền của đất, Hữu Thỉnh đã dành những chương, những
đoạn để miêu tả, ngợi ca những hy sinh gian khổ mà mỗi người dân đã dũng cảm
gánh chịu, cùng nhau vượt qua để bảo vệ đất nước. Bên cạnh những cái lớn lao của
lịch sử là những cảm nhận sâu sắc của ông về con người, về cuộc sống, về sự gắn
bó máu thịt giữa tiền tuyến và hậu phương:
Chiến dịch mở ra khi thời vụ bắt đầu
Mang cái rét giêng hai đi bám giặc
Mang chất thép định hình trên bàn cát
Qua những cánh đồng đang sủi tăm phù sa
Ta chao chân trên những mảnh bờ
Lặng lẽ nhận sức bền của đất
Đạp cứ điểm
Lần theo từng dấu dép
Ta nhận ra màu bùn của những cánh đồng chiêm.
(Sức bền của đất)
Là người lính trẻ, vì thế trong bất kỳ hoàn cảnh nào, người đầu tiên Hữu
Thỉnh nhớ tới là mẹ. Hình ảnh người Mẹ và Tổ quốc là hai vấn đề lớn và xuyên
suốt trong cuộc đời làm thơ của chính tác giả. Hữu Thỉnh đã đi khắp nơi trên đất
nước, đã sống những năm chiến tranh gian khổ... nhưng điều thấm thía và tâm
niệm sâu sắc nhất là được trở về với mẹ :
Mẹ là người chúng con thương nhớ nhất
Đất nước ngày có giặc
Mẹ vẫn đỏ miếng trầu
Ấm một vùng tin cậy phía sau.
(Sức bền của đất)
Hữu Thỉnh viết về mẹ bằng những ngôn ngữ bình dị, bằng những hình ảnh
gần gũi, bằng những công việc bình thường nhưng cũng bởi vì thế mà thơ ông sâu
sắc, thân thiết, gắn bó hơn với mỗi chúng ta:
Đom đóm bay ra hoa gạo đỏ
Mẹ ở nhà đã cất áo bông?
Mẹ có ra bờ sông
Qua bến đò tiễn con dạo trước?
Đường xuống bến có mười sáu bậc
Mẹ nhớ thương đã bạc mái đầu.
(Sức bền của đất)
Trường ca Sức bền của đất được đọng lại trong tâm trí của người đọc bởi
những tâm sự, suy nghĩ, những trải nghiệm sâu sắc của chính tác giả. Hữu Thỉnh
đã viết về cuộc sống, cuộc chiến đấu, viết về quê hương, viết về mẹ... bằng một
chất liệu rất riêng, giản dị, gần gũi trong cuộc sống thường nhật.
Vừa là cái nhìn toàn diện, vừa là những thử nghiệm tìm tòi, trường ca của
các nhà thơ trẻ nói chung và của Hữu Thỉnh nói riêng đã kết hợp được nhiều hình
thức phát ngôn do nhập nhiều vai nhân vật trữ tình (khi là con của mẹ, là em của
chị, là những người lính, là đất đai, cỏ cây, là trời, là biển...), nhiều giọng điệu
(tâm sự, độc thoại, kể, bình, khái quát, miêu tả...), nhiều cảm hứng (hào hùng, lãng
mạn, hiện thực...), đồng thời sử dụng nhiều thủ pháp nghệ thuật đa dạng, và nhiều
kiểu câu xen kẽ linh hoạt...
Trường ca Đường tới thành phố ra đời, thực sự đã khẳng định vị trí và tài
năng của chính tác giả trong sự nghiệp sáng tác. Hữu Thỉnh đã khái quát hoá toàn
bộ cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước của cả dân tộc. Những quan niệm, suy
nghĩ, những trải nghiệm trong cuộc sống được nâng cao hơn và đẩy sâu thêm đã
trở thành một nét phong cách rất riêng trong sáng tác của Hữu Thỉnh...
Trường ca Đường tới thành phố - dài hơn 1500 câu, được Hữu Thỉnh mở ra
và đưa người đọc đến với một câu hỏi lớn:Không biết bằng cách nào lửa đã nhóm
lên? Và để rồi sau đó là một câu trả lời dài dặc, là sự lý giải, là sự cắt nghĩa về
một con đường được giải phóng hoàn toàn sau hai mươi năm dài đất nước bị chia
cắt. “Đây quả là một cuộc hành trình vĩ đại nhưng cực kỳ gian nan. Song ngòi bút
của Hữu Thỉnh thật tỉnh táo, khoẻ khoắn, không một chút cường điệu dễ dãi khi
viết về bước đường gian nan ấy. Người chiến sĩ là hình ảnh trung tâm và xuyên
suốt trường ca. Sự từng trải của người viết đã giúp anh dựng chân dung người
chiến sĩ chân thực và sống. Những trang viết của Hữu Thỉnh do đó có sức chinh
phục”(1). Vừa cố gắng phác hoạ, vừa cố gắng dựng lại chặng đường dẫn đến chiến
thắng của đất nước bằng những hình ảnh tiêu biểu chứa đầy cảm xúc và ưu tư, vì
thế trường ca này thực sự đánh dấu sự chín muồi của một giai đoạn thơ Hữu
Thỉnh. Trường ca gồm 5 chương, mỗi chương có nhiều khúc, “mối liên hệ giữa các
chương rất linh hoạt, có thể thay đổi vị trí cho nhau, hoặc tồn tại độc lập mà vẫn
không ảnh hưởng đến cấu trúc của tác phẩm. Không có cốt truyện, trường ca diễn
biến theo mạch trữ tình”(2). Bao trùm lên toàn bộ bản trường ca này là tâm trạng
của một người chiến sĩ hành quân trên suốt chặng đường của đất nước, từ đỉnh núi
Trường Sơn lửa đạn vượt qua mọi khó khăn ác liệt để tiến vào giải phóng Sài Gòn.
Thành công của Hữu Thỉnh chính là cách thể hiện vừa sâu vừa tinh, vừa khái
quát vừa chi tiết những tình cảm, những suy ngẫm của người lính trong cuộc chiến
đấu chống kẻ thù, sức sống trong thơ ông chính là sức sống của một người lính
viết về người lính:
Anh còn lại sau những ngày thay quân
Sau những lần hổ vồ
Sau những lần voi đuổi
Sau bữa canh nấm độc cào gan
Giặc đổ quân vào hậu cứ sư đoàn