Lịch sử và sự phản ánh lịch sử trong hội họa
Việt Nam hiện đại
Trong lịch sử hội họa thế giới, tranh vẽ về đề tài lịch sử còn được gọi là tranh lịch
sử, từng xếp ở vị trí cao nhất trong các thể loại. Song, kể từ thế kỷ thứ XIX thể loại
tranh này ngày càng xuất hiện ít hơn và thậm chí trong “ngôi đền” của nghệ thuật
hiện đại tranh lịch sử đã bị loại trừ. Paul Barlow khi nghiên cứu về Cái chết của
tranh lịch sử ở thế kỷ XIX1 đã nhận định rằng, nghệ thuật hiện đại được xây dựng
trên sự từ chối tranh lịch sử. Ở Việt Nam, có những giai đoạn đề tài lịch sử thu hút
một số nghệ sĩ sáng tác và đạt được những thành công nhất định về việc phản ánh
và ghi lại những dấu ấn của lịch sử dân tộc. Tuy nhiên, kể từ năm 1986, trong bối
cảnh sáng tác của các nghệ sĩ trẻ hướng đến những hình thức nghệ thuật mới như
Video Art, Installation Art, Performance Art, Sound Art, Multimedia Art và đề tài
chủ yếu tập trung đến các vấn đề xã hội đương đại đã dẫn đến sự suy giảm những
sáng tác hội họa về đề tài lịch sử. Tuy nhiên, xét ở góc độ nội dung tư tưởng, có thể
khẳng định rằng, “Lịch sử” vẫn luôn là một đề tài lớn và quan trọng trong sáng tác
nghệ thuật ở mọi thời đại. Với ý nghĩa đó, bài viết này trình bày ba vấn đề, đó là:
sáng tác hội họa về đề tài lịch sử và những khái niệm liên quan, lịch sử với hội họa
Việt Nam hiện đại, vai trò của nghệ sĩ trong việc biểu hiện giá trị nhân văn về lịch
sử.
Sáng tác hội họa về đề tài lịch sử và những khái niệm liên quan
Sáng tác hội họa về đề tài lịch sử được xác định bởi đề tài chứ không phải phong
cách hay chất liệu tạo hình. Về mặt thuật ngữ, trong tiếng Anh, thuật ngữ “History
painting” được ghép lại bởi hai từ là “History” và “Painting”, có nghĩa tranh lịch
sử. Xét về nguồn gốc, “History” (Lịch sử) trong tiếng Anh bắt nguồn từ chữ
“iστορία” trong tiếng Hy Lạp, có nghĩa là “Yêu cầu thông tin”, “kiến thức thu được
qua điều tra”, là thuật ngữ chung liên quan đến các sự kiện trong quá khứ cũng như
sự phát hiện, thu thập, tổ chức và trình bày thông tin về các sự kiện. Khái niệm
“Lịch sử” hàm nghĩa chỉ những biến cố, sự kiện đã qua của nhân loại cố định trong
không gian và thời gian, là những sự kiện tuyệt đối và khách quan. Do đấy, có
người cho rằng, tranh lịch sử là thể loại tranh ghi chép lại lịch sử, thể hiện trung
thực về nhân vật, sự kiện, cảnh tượng của lịch sử. Tuy nhiên, hội họa lại không
phải là sử học mà có những yêu cầu riêng liên quan chặt chẽ đến hiệu quả thị giác
như bóng tối và ánh sáng, xa và gần, khoảng cách và ngưng nghỉ, chất và màu…
Sự trung thực với các sự kiện, chi tiết lịch sử có thể sẽ làm người họa sĩ phải hy
sinh những yếu tố tạo hình, và như vậy có thể tranh sẽ trung thực với lịch sử nhưng
lại thiếu mất đi một trong những điều cốt yếu của sáng tác nghệ thuật là sự hư cấu,
sáng tạo, và cảm xúc thẩm mỹ. Do đấy, nhà phê bình nghệ thuật Pháp Andrre
Felibien có lý khi viết: “Nếu tôi muốn biết lịch sử, không phải tôi sẽ tham khảo
một họa sĩ, anh ta chỉ là một sử gia tình cờ; nhưng tôi phải đọc sách sử đề cập vấn
đề có chủ định, mà nhiệm vụ chủ yếu không chỉ là kể lại sự kiện mà còn kể lại một
cách trung thực.”2 Nói cho đúng, chép sử không phải là mục đích chính của hội
họa. Song, thực tế nghiên cứu và sáng tác cho thấy, nhiều khi để chỉ tác phẩm hội
họa về đề tài lịch sử người ta vẫn dùng thuật ngữ “Tranh lịch sử”3 và một số trường
hợp tác phẩm hội họa được xem như một cứ liệu để tham chiếu, tra cứu về trang
phục, nhân vật, sự kiện trong lịch sử qua những nghiên cứu tìm tòi của nghệ sĩ về
nhân vật, cảnh tượng và sự kiện lịch sử. Ngoài ra, liên quan đến lịch sử cũng cần
kể đến những sáng tác hội họa không thuộc đề tài lịch sử mà là những tác phẩm hội
họa hiện thực vẽ về con người và xã hội đương thời song do sự phản ánh chân thực
mà có yếu tố “sử” và được như tư liệu sử bằng hình ảnh.
Thời Phục Hưng. Leon Battista Alberti xếp tranh lịch sử chiếm vị trí danh giá nhất.
Theo ông, công việc thực hiện một bức tranh lịch sử rất khó khăn bởi nó đòi hỏi
người vẽ phải nghiên cứu, có kiến thức sâu rộng về đề tài và những kỹ năng nghề
nghiệp để xây dựng bố cục, nhân vật, kết cấu, sự kiện… Thế kỷ XVII, Andre
Felibien hệ thống sắp xếp thứ hạng các thể loại tranh theo đề tài như sau: thứ nhất,
tranh lịch sử; thứ hai, tranh chân dung; thứ ba, tranh sinh hoạt; thứ tư, tranh phong
cảnh và thứ năm là tranh tĩnh vật. Trong đó, tranh lịch sử ở vị trí đầu tiên. Trong
nhiều thế kỷ, sáng tác hội họa về đề tài lịch sử từng là thể loại uy tín, đầy tham
vọng nghệ thuật, chiếm vị trí trang trọng trong các salon và học viện nghệ thuật
của châu Âu. Thậm chí, Viện Hàn lâm Pháp còn đưa ra những qui định nghiêm
ngặt đối với thể loại tranh vẽ đề tài lịch sử đến mức người họa sĩ dường như không
còn chút tự do sáng tạo nào. Sự suy giảm của tranh lịch sử vào thế kỷ XIX và thế
kỷ XX đã đặt ra ý tưởng về sự kết thúc của thể loại tranh này. Những học giả như
Jeff Wall, Robert Smithson, Gerhard Richter, Louise Bourgeois trong công trình
History Painting Reassessed4 (Đánh giá lại tranh lịch sử) đã xem xét những khía
cạnh khác nhau của nghệ thuật hiện đại và đương đại, đặt câu hỏi về ý thức lịch sử
trong những mối quan tâm sáng tác về chủ đề chính trị, giới tính, chủ nghĩa thực
dân và sinh thái…
Lịch sử với hội họa Việt Nam hiện đại
Sáng tác hội họa Việt Nam về đề tài lịch sử
Nếu như ở phương Tây có những họa sĩ chuyên vẽ về đề tài lịch sử thì ở Việt Nam
một họa sĩ lại cùng lúc vẽ nhiều thể loại như chân dung, phong cảnh, sinh hoạt hay
tĩnh vật và thử sức ở các chất liệu khác nhau. Do tính chất không chuyên như vậy,
nên có thể thấy tranh vẽ về đề tài lịch sử không phải là thể loại chủ đạo của hội họa
Việt Nam hiện đại và chỉ những họa sĩ có kỹ thuật chuyên môn tốt, đầu tư vào việc
tìm hiểu nghiên cứu sự kiện hay nhân vật lịch sử thì mới giải quyết tốt đề tài và có
giá trị về mặt nghệ thuật tạo hình. Trong phần này, bài viết tập trung phân tích một
số tác phẩm hội họa hiện đại Việt Nam về đề tài lịch sử như Phạm Ngũ Lão (1923)
của Thang Trần Phềnh, Xô Viết Nghệ Tính (1957) của Nguyễn Đức Nùng, Nguyễn
Sĩ Ngọc, Huỳnh Văn Thuận, Trần Đình Thọ, Phạm Văn Đôn, Nguyễn Văn Tỵ, Kết
nạp Đảng ở Điện Biên Phủ (1956) của Nguyễn Sáng để thấy được những nhân tố
quan trọng trong sáng tác tranh về đề tài lịch sử Việt Nam.
