125
rÊt Ýt khi, theo mét l«gÝch ng−îc l¹i, cña ®èi tho¹i vµ hîp t¸c. Nh− nã ®· ®−îc c¸c nhµ
MÆc häc ®Þnh nghÜa, nã lµ kh¼ng ®Ønh r»ng lµ c¸i nµy, trong khi ng−êi kh¸c cho r»ng
kh«ng ph¶i lµ c¸i ®ã, vËy nªn tÊt yÕu mét ng−êi cã lý vµ ng−êi kia th× kh«ng (
Quy t¾c
,
B, 35); vµ nÕu c¸c ®iÒu kiÖn cña mét c©u tr¶ lêi chÆt chÏ cã thÓ ®−îc xem xÐt (x. B,
41), chóng kh«ng ®−îc ph¸t triÓn. Bëi cuéc tranh luËn kh«ng cã sù ®−îc thua réng
h¬n: c¸c nhµ t− t−ëng Trung Hoa thêi Cæ §¹i kh«ng h×nh dung r»ng tranh luËn cã thÓ
t¹o kÕt qu¶ vµ nã gióp kh¸m ph¸; vµ ®Êy chÝnh lµ, nh×n lÇn nµy tõ phÝa triÕt häc, c¸i
lµm nªn ®iÓm mï trong t− duy cña hä - vµ khiÕn cho minh triÕt l©m nguy.
Ta nhËn ra ®iÒu ®ã trong b¶n tæng kÕt mµ nhµ t− t−ëng L·o häc dùng lªn sau
®©y:
NÕu ta vµ ng−¬i chóng ta tranh luËn, vµ ng−¬i th¾ng chø kh«ng ph¶i ta,
vËy cã ®óng lµ ng−¬i ®óng vµ ta sai kh«ng?
Vµ nÕu ta th¾ng chø kh«ng ph¶i ng−¬i
vËy cã ph¶i ta ®óng vµ ng−¬i sai kh«ng?
Nãi c¸ch kh¸c, kh«ng ph¶i ng−êi ta “th¾ng” mµ ng−êi ta ®óng; vµ nÕu ta më
réng tr−êng cña c¸c gi¶ thuyÕt ra:
Cã ph¶i ng−êi nµy ®óng vµ ng−êi kia sai,
hay c¶ hai chóng ta ®Òu ®óng, hay c¶ hai chóng ta ®Òu sai?
Tõ ®ã ®i ®Õn ghi nhËn nµy:
Ng−¬i vµ ta kh«ng thÓ ng−êi nµy biÕt vÒ ®iÒu ®ã cña ng−êi kia
[gi÷a chóng ta]
khiÕn nh÷ng ng−êi kh¸c ®Òu ë trong bãng tèi;
vµ vËy ta biÕt giao cho ai lµm cho c¸i Êy ®óng ®−îc ?
Bëi mét ng−êi thø ba kh«ng thÓ ch÷a l¹i chç Êy ®−îc:
Cã mét ng−êi nµo ®ã ®ång ý víi ng−¬i ch¨ng? Nh−ng, khi Êy,
cïng mét ý víi ng−¬i, lµm sao h¾n cã thÓ khiÕn ®−îc ®iÒu Êy
thµnh ®óng?
Hay cã mét ng−êi nµo ®Êy ®ång ý víi ta ch¨ng? Nh−ng, khi Êy
cïng mét ý víi ta, lµm sao h¾n cã thÓ khiÕn ®iÒu Êy thµnh ®óng?
Hay l¹i cã mét ng−êi kh¸c ý kiÕn víi c¶ ng−¬i vµ ta ch¨ng? Nh−ng
kh¸c ý víi ng−¬i vµ ta, lµm sao h¾n cã thÓ khiÕn ®iÒu Êy thµnh
®óng?
Còng sÏ lµ nh− vËy nÕu h¾n ®ång ý víi ta vµ ng−¬i. Qu¶ vËy, hoÆc h¾n ®−a trë l¹i
lËp tr−êng cña ng−êi nµy vµ ng−êi kia, hay cña c¶ hai, nh−ng khi Êy ch¼ng cßn cã c¸i
“®¸ng tin” (Qu¸ch T−îng); hoÆc, nghÜ kh¸c chai ta, h¾n lµm bËt lªn mét t¸ch biÖt
míi, nã chØ khiÕn cho t− duy bÞ gÊp l¹i theo lèi kh¸c vµ, chØ thªm vµo c¸i tr−íc, ë bªn
c¹nh c¸i Êy vµ còng ch¼ng gÆp ®−îc c¸i Êy h¬n, ch¼ng b¸c bá mµ còng ch¼ng kh¼ng
®Þnh c¸i Êy h¬n, còng ch¼ng “cã søc thuyÕt phôc h¬n”. Hay “ta cßn phô thuéc vµo
mét ai ®ã kh¸c n÷a?”
126
Con ®−êng tranh luËn ®· bÞ ®ãng l¹i, cßn l¹i con ®−êng cña sù biÕn dÞ trong ®ã,
kh«ng ®èi tho¹i n÷a, mµ nãi mét m×nh. Bëi kh«ng ph¶i lµ “ng−êi nµy víi ng−êi kia”,
trong liªn hÖ víi nhau
, mµ “tù (do) chÝnh m×nh”, nhµ b×nh chó kÕt luËn (Qu¸ch
T−îng, tr. 108), mµ ta “sÏ khiÕn cho ®óng”. B»ng hµnh tr×nh chÝnh m×nh thÊu hiÓu,
"ngé ra” trong chÝnh m×nh, nhê ®ã ta cã thÓ khÝch ®éng ng−êi kh¸c, theo ®−êng vßng,
song ta cã thÓ th«ng chuyÓn. Bëi v× c¸i néi giíi tù béc lé ra, nh− ta ®· thÊy, trong sù
hßa tan cña c¸c quan hÖ phô thuéc, vµ ®Õn c¶ quan hÖ cña bãng víi c¬ thÓ, ta cã thÓ
hy väng g× ë sù “phô thuéc ®èi diÖn víi kÎ kh¸c” - kÎ ®èi tho¹i - ®−îc thiÕt lËp chØ
b»ng sù “biÕn ®æi c¸c ©m thanh” thuÇn tóy Êy lµ sù tranh luËn (
hãa thµnh chi t−¬ng
®·i
)? Thay v× ®Ó m×nh m¾c vµo trß ch¬i c¸c ®èi nghÞch, bËc minh triÕt “lµm cho hµi
hßa” c¸c ®èi lËp theo sù “b×nh ®¼ng” tù nhiªn, sù b×nh ®¼ng cña “trêi”, nhµ t− t−ëng
L·o häc kÕt luËn: trong mét lêi nãi, cø vËy mµ tu«n ra, kh«ng cßn c¾t ®øt, “chøa” mçi
vËt trong c¸i kh«ng cßn bÞ “h¹n chÕ” (
ngu ch− v« ý
)
VÒ b¶n luËn v¨n ng¾n vÒ sù b×nh ®¼ng cña c¸c sù vËt vµ c¸c diÔn tõ nµy, nã còng
lµ mét trong nh÷ng v¨n b¶n lín nhÊt cña t− t−ëng Trung Hoa, vµ chóng ta ®· ®äc gÇn
nh− trän vÑn, chØ riªng ®o¹n nµy, thó thËt, lµ ®¸ng thÊt väng. V×, d−íi c¸i phÐp ch¬i
nã tæ chøc, mét lÇn n÷a, nh»m lµm thÊt b¹i t− duy vµ, khiÕn nã dao ®éng liªn miªn
gi÷a c¸c gi¶ thuyÕt ®èi nghÞch, ®Èy bËt nã ra khái c¸i l«gÝch theo thÕ ®«i ng· cña nã,
lÇn nµy ta nhËn ra mét nç lùc chèi tõ cay ®éc h¬n. Lèi ch¬i, lÇn nµy, cè t×nh cïng
kiÖt, h¬i qu¸ dai d¼ng: cø nh− ph¶i chÆn ®øng tõ tÊt c¶ c¸c bªn c¸i mµ sù kh¸m ph¸ sÏ
khiÕn cho t− duy cña nã l©m nguy. §Æc biÖt: kh¶ n¨ng tiÕn lªn b»ng mét ®èi tho¹i
trong ®ã ta lµm cho ng−êi kh¸c nh×n thÊy, vµ ng−îc l¹i, vµ do ®ã, ®−a ta ra khái c¸i
chËt hÑp vµ thiªn vÞ cña c¸c quan ®iÓm: c¶ sù ®ãng gãp cña mét ng−êi thø ba lµm
träng tµi hay ng−êi ph¸n xÐt, sù trung gian hßa gi¶i cña anh ta cho phÐp ph¸ vì tÝnh
chuyªn nhÊt cña c¸c quan ®iÓm ®èi chÊt; nhÊt lµ, kh«ng ph¶i dß t×m mµ lµ
x©y dùng
,
cïng nhau
, mét c¸i kh«ng cßn lµ mét sù thÝnh ®¸ng nhÊt thêi, mµ v−ît qua ®−îc t×nh
thÕ, trë thµnh ch©n lý.
4
44
4. “Socrate” (c¸i mµ «ng lµ biÓu t−îng) kh¸ nhËp nh»ng. Kh«ng ph¶i bëi v× «ng
mØa mai, hay bëi v× «ng tr«ng «ng bªn ngoµi th× xÊu mµ bªn trong th× thËt ®Ñp, mµ
chÝnh x¸c lµ v× «ng ®øng ngay ë ng· rÏ gi÷a minh triÕt vµ triÕt häc. Hay thËm chÝ
chÝnh «ng ®· t¹o nªn c¸i ng· rÏ Êy? - c¸i khiÕn «ng thËt ®¸ng lo ng¹i (vµ do vËy
Nietzche ®· tè c¸o «ng). Bëi trong «ng, Ýt ra lµ nh− Platon ®· dùng lªn h×nh ¶nh cña
«ng, ta thÊy triÕt häc ph©n ly khái minh triÕt vµ, dÊn th©n vµo mét lèi ®i tù trÞ, t− biÖn,
x©y dùng mét bè côc c¸c “yÕu tÝnh” hay “t− t−ëng” - ngay c¶ nÕu ®Êy cßn ch−a ph¶i
lµ c¸c “t− t−ëng” - mµ t− duy
kh«ng cßn trë l¹i ®ã n÷a
; d−íi bÒ ngoµi minh triÕt, vµ
hiÒn tõ, «ng ®· ®Éy nã vµo mét cuéc phiªu l−u kh«ng cã lèi ra: cuéc phiªu l−u cña
triÕt häc. D−íi c¸i h×nh ¶nh d©n gian mµ ng−êi ta g¸n cho «ng, hay «ng tù g¸n cho
m×nh ®Ó lµm cho ng−êi ta yªn t©m, Socrate lµ ng−êi v« t−, döng d−ng, «ng kh«ng
quan t©m ®Õn nh÷ng hiÓu biÕt kh«ng thÓ cã ®−îc ®Ó chØ g¾n m×nh víi nh÷ng tiÕn bé
c¸ nh©n - chÝnh «ng, ®em ra thùc hµnh; nh−ng còng chÝnh «ng lµ ng−êi ®−îc triÕt häc
phong cho c¸i c«ng ®· thiÕt lËp nªn mét c¸i
logos
s¸ng lËp (x. Aristote), hiÕn d©ng
cho viÖc ®i t×m mét c¸i vËt tù-nã vµ qua con ®−êng cña ®èi tho¹i ®Ó kh¸m ph¸ ra ch©n
lý. Lµ bËc minh triÕt, Socrate kh«ng hÒ sî c¸i chÕt mµ ng−êi ta ®· kÕt téi «ng; lµ nhµ
triÕt häc, «ng ®· tr¶i qua ngµy cuèi cïng cña ®êi m×nh ®Ó tranh luËn víi c¸c b¹n «ng
vÒ c¬ may cña sù bÊt tö. Song, ng−êi ta kh«ng cho r»ng v× «ng tin ch¾c ë sù bÊt tö cña
127
linh hån nªn «ng ®· döng d−ng tr−íc c¸i chÕt - hai c¸i Êy kh«ng th«ng liªn víi nhau,
ta ®· biÕt vËy, vµ Platon kh«ng t×m c¸ch lµm cho ng−êi ta tin sai ë ®iÒu ®ã: c¸c “t−
t−ëng” kh«ng thÓ cã mét quyÒn lùc ®Õn vËy ®èi víi cuéc sèng. Ng−îc l¹i, Socrate
lu«n tin ë diÔn tõ, vµ chÝnh ë «ng ®èi tho¹i ®· khiÕn cho tranh luËn trë thµnh tÝch cùc.
Vµ chÝnh lµ trong c¸i kho¶nh kh¾c cuèi cïng Êy, vµ trªn mét trong nh÷ng vÊn ®Ò v−ît
ra khái sù suy luËn mét c¸ch c«ng khai nhÊt, thËm chÝ ra khái mäi kÕt luËn, ta ®· biÕt
tr−íc ®iÒu ®ã, lu«n lu«n vµ vÉn cßn lµ cã thÓ tranh c·i, mµ «ng ®· phßng cho ta c¸i
thãi ghÐt lËp luËn. Bµi biÖn hé cña «ng ñng hé mét sù tranh luËn cã lý lÏ ch¬i kh¨m
chÝnh x¸c vµo c¸c phª ph¸n cña nhµ t− t−ëng L·o häc. ¤ng x¸c nhËn r»ng, còng gièng
nh− sau khi ®· mÊt hÕt lßng tin ë ng−êi mµ ta kÝnh träng, vµ cø nh− thÕ nhiÒu lÇn, va
ch¹m m·i, cuèi cïng ta ®i ®Õn chç “ghÐt bá tÊt c¶ nh÷ng g× lµ con ng−êi” vµ trë thµnh
“kÎ ghÐt ng−êi”, th× còng vËy nh÷ng ng−êi suèt ®êi chuyªn lý lÏ ñng hé vµ chèng l¹i,
cuèi cïng ®· ngì r»ng, “trë thµnh minh triÕt h¬n”, hä lµ nh÷ng ng−êi duy nhÊt nhËn
ra r»ng trong c¸c sù vËt còng nh− trong c¸c biÖn luËn, ch¼ng cã g× lµ “lµnh m¹nh”
còng ch¼ng cã g× lµ “ch¾c ch¾n: khi Êy ta ®i ®Õn chç ghÐt c¸c biÖn luËn còng nh− nghi
ngê mäi tranh luËn (PhÐdon, 89-91); hoÆc, nÕu ng−êi ta cã cÇu viÖn ®Õn nã, th× kh«ng
ph¶i lµ v× theo ch©n lý, mµ lµ ®Ó lµm cho quan ®iÓm cña m×nh ®−îc th¾ng. Ng−îc l¹i
Socrate nãi: “Anh cã c¶m gi¸c lµ t«i ®óng, vËy th× h·y ®ång ý víi t«i: cßn nÕu kh«ng
ph¶i thÕ, th× h·y vËn tÊt c¶ c¸c lý lÏ cña anh ®Ó chèng l¹i t«i.” Tãm l¹i, «ng nãi víi
nh÷ng ng−êi ph¶n ®èi «ng, “nªn bËn lßng Ýt th«i vÒ Socrate, mµ nhiÒu h¬n vÒ ch©n
lý”. TiÕp tôc cuéc ®èi tho¹i (còng nh− thay ®æi ng−êi ®èi tho¹i): - “T«i kh«ng chØ
tranh luËn ®Ó “lµm cho ng−êi kh¸c nh×n thÊy”, mµ cßn ®Ó nh×n thÊy nh− ng−êi kh¸c
®· nh×n thÊy, Socrate sÏ tr¶ lêi nhµ t− t−ëng L·o häc (Socrate ch¬i lèi ng©y th¬). Bëi,
nÕu trong thùc tÕ, t«i ®ång ý víi anh r»ng mçi ng−êi ®Òu phô thuéc vµo hµnh tr×nh cña
m×nh vµ
bÞ cét l¹i trong t− duy cña m×nh
, th× “c¸c t− t−ëng”, chóng l¹i th«ng liªn víi
nhau: ®èi tho¹i
1
, do c¸i nã ®Æt cïng chung víi nhau vµ cø vËy mµ xóc tiÕn, lµ c¸i tr¸i
ng−îc l¹i cña tranh luËn-chia t¸ch. Socrate ch¾c ch¾n sÏ nãi tiÕp, ®iÒu ®¸ng kÓ kh«ng
ph¶i lµ, trong khi “trao ®æi” c¸c ý kiÕn, mçi ng−êi cã thÓ tho¸t ra ®−îc khái sù thiªn
vÞ cña m×nh, mµ lµ b»ng c¸ch ®èi tho¹i víi ng−êi kh¸c, ta khai th«ng ra
trong mçi
chóng ta
, vµ ®iÒu ®ã lµ do mèi quan hÖ ®−îc thiÕt lËp gi÷a chóng ta, mét kh¶ n¨ng t¸n
®ång tù do. ChÝnh nã lµ c¸i ®−îc thö th¸ch cña tranh luËn lµm bËt lªn, ch©n lý do ®ã
mµ n¶y sinh (chø kh«ng ph¶i trªn sù vÜnh cöu hãa bõa mét “thÝch ®¸ng” bÊt kú nµo):
tõ nã trë nªn cã hiÖu lùc c¸i lao ®éng cña t− duy Êy mµ ta gäi lµ triÕt häc. “H·y cïng
nhau xem xÐt” (
suskopein
), kh«ng cßn cã bËc thÇy vµ ®å ®Ö: c¸i mµ c¶ hai chóng ta,
anh vµ t«i, ®Òu ®ång ý, ®Êy lµ c¸i chóng ta sÏ nãi lµ ®óng. V× vËy, ®Ó tù t«i ®¹t ®−îc
®Õn kh¸i niÖm vÒ c¸i ®óng, t«i phô thuéc vµo mét c¸i T«i Kh¸c, vµ sù phô thuéc Êy lµ
sinh lîi. Môc ®Ých cña tranh luËn kh«ng ph¶i lµ “th¾ng” - anh hay t«i, còng mÆc -
nh−ng tõ cuéc tranh luËn nµy rót ra ®−îc mét niÒm tin ch¾c
2
, cã thÓ ®−îc chia xÎ
kh«ng ph©n biÖt: c¸i
cum
3
cña niÒm tin ch¾c Êy ®¸p l¹i c¸i
dia
4
cña ®èi tho¹i, dï lµ ta
®èi tho¹i víi ng−êi kh¸c hay ta ®èi tho¹i víi chÝnh ta (b»ng im lÆng “suy nghÜ”). - T«i
1
§èi tho¹i:
dialogue
. T¸c gi¶ c¾t ®«i tõ nµy ra thµnh
dia
dia dia
dia
= ®èi nhau vµ
logue
(
logos
logoslogos
logos
) = lêi nãi.
2
NiÒm tin ch¾c:
conviction
. T¸c gi¶ còng c¾t ®«i tõ nµy ra thµnh
con
con con
con
= cïng nhau; vµ
viction
viction viction
viction
(do
®éng tõ
vaincre
=th¾ng) = cïng th¾ng.
3
TiÕng La-tinh = cïng víi, cïng nhau
4
TiÕng La-tinh = ®èi nhau
128
sÏ s½n sµng kÕt luËn r»ng ®ãng gãp cña Hy L¹p lµ ®· lµm s¸ng tá tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh
cña sù ®ång thuËn tù do Êy. Kh«ng ph¶i lµ Trung Hoa kh«ng biÕt ®Õn c¸i ®ã (x. ®Æc
biÖt Tu©n Tö,
ë trªn
, tr. 62), nh−ng hä ®· kh«ng ®Ò cao vµ khai th¸c nã; vµ bËc Minh
triÕt cña nã, cã ®Çu ãc rÊt “më”, ®· ®ãng l¹i víi nã mét c¸ch thËt ®¸ng ng¹c nhiªn.
C©u hái t«i vÉn kh«ng ngõng ®eo ®uæi, nãi l¹i theo c¸ch nµy, lµ “biÖn chøng” ®·
sinh ra tõ ®©u: c¸i biÖn chøng mµ chóng ta ®· n¾m lÊy lóc khëi ®Çu cña nã, nh− lµ
ph−¬ng ph¸p ®èi tho¹i ®Ó cïng nhau nghiªn cøu, b»ng c©u hái vµ tr¶ lêi, vµ tõ ®ã,
b»ng tù biÕn hãa, ®· kh«ng ngõng d¾t dÉn vµ ®em l¹i hy väng cho triÕt häc. Bëi sù
ph¸t minh “cña Socrate” nµy, vèn hoµ lµm mét víi lÞch sö t− t−ëng cña chóng ta s©u
s¾c ®Õn møc ta kh«ng cßn nh×n thÊy nã n÷a, hiÖn lªn trë l¹i trong tÊt c¶ ®é kÞch liÖt
cña nã khi ®−îc nh×n tõ phÝa Trung Hoa; Trung Hoa khiÕn chóng ta tù ng¹c nhiªn vÒ
sù kiÖn ®ã:
®èi-tho¹i (dia-loguer)
1
(vµ kh«ng ph¶i lµ lêi biÖn hé khã nhäc nh»m bªnh
vùc c¸i lý t−ëng khæ h¹nh nã lµ hÖ träng trong
PhÐdon
, mµ ®óng lµ niÒm tin ë mét lêi
nãi võa m¹o hiÓm võa ®−îc chia xÎ: c¸i ®èi tho¹i Êy lµ mét ®èi tho¹i vÒ sù “m¹o
hiÓm”,
kindunos
2
, vµ sù b×nh ®¼ng gi÷a B¹n bÌ). Gi÷a c¸c nhµ Khæng häc vµ c¸c nhµ
MÆc häc, bªn nµy chèng l¹i bªn kia, tr¸i l¹i, nhµ t− t−ëng L·o häc kh«ng thùc hiÖn
biÖn chøng - «ng kh«ng nghÜ ®Õn viÖc Êy: «ng kh«ng xem xÐt c¸c lËp tr−êng ®èi
nghÞch, «ng kh«ng ®øng vÒ mét bªn nµo c¶ mµ còng kh«ng cè v−ît qua sù ®èi lËp cña
hä b»ng c¸ch “lµm s¸ng tá” t− t−ëng riªng cña «ng (“... cho ®Õn khi c¸i c¸ch suy nghÜ
cña riªng anh”, sau khi anh ®· “nÕm” lÇn l−ît hÕt c¸c c¸ch cña nh÷ng ng−êi kh¸c,
®−îc “lµm cho s¸ng tá b»ng nç lùc chung cña chóng ta”, Socrate ®· nãi víi ThÐÐtÌte
nh− vËy, 157d); nh−ng, trong sù ®èi lËp cña c¸c quan ®iÓm, «ng quyÕt ®Þnh ngay lu«n
ph¶i xãa bá tranh luËn: kh«ng ph¶i lµ kh«ng mét lËp tr−êng nµo cã thÓ ®øng v÷ng
(nh− nhµ hoµi nghi chñ nghÜa vÉn nghÜ khi quyÕt ®Þnh mét sù chèi tõ phæ cËp), mµ bëi
v× mäi sù ®øng vÒ mét lËp tr−êng, b»ng c¸ch t¸ch riªng ra, b»ng c¸ch ®èi mÆt, ®· ®ñ
®Ó “che khuÊt”.
5
55
5. L¹i trë l¹i víi chóng ta c©u hái, vÉn ®au nhãi suèt c«ng tr×nh nµy: ta cã thÓ t−
duy mµ
kh«ng ®øng vÒ mét lËp tr−êng nµo kh«ng
? B»ng nghÖ thuËt biÕn dÞ tho¸t ra
khái sù x¸c ®Þnh mét ý nghÜa (ý nghÜa cøng nh¾c, ý nghÜa c−ìng Ðp), c¸c nhµ t− t−ëng
Trung Hoa kh«ng chØ dõng l¹i ë chç lµm thÕ nµo cã thÓ ®−îc nh− vËy, hä cßn lÊy ®ã
lµm c¸i “®¹o” cña minh triÕt. Kh«ng v× thÕ mµ kh«ng cho thÊy c¸i gi¸ ph¶i tr¶ cho
®iÒu ®ã. C¸i gi¸ chÝnh trÞ, mµ ng−êi ta ®· minh x¸c trong LÞch sö : b»ng c¸ch, nh− nhµ
t− t−ëng L·o häc ®· lµm, coi mäi lËp tr−êng, do sù chia c¾t mµ nã thùc hiÖn, lµm mÊt
®i c¸i b×nh diÖn ngang b»ng cña c¸c sù vËt; còng nh− b»ng c¸ch, noi g−¬ng nhµ t−
t−ëng Khæng häc, lu«n gi÷ lÊy vÞ trÝ “trung dung” ®Ó khíp hîp víi c¸i “cã thÓ”, vµo
tõng “thêi”, vµ kh«ng tù ®ãng chÆt m×nh l¹i ë bÊt cø mét phÝa nµo, bËc minh triÕt
Trung Hoa tù t−íc mÊt ®i mäi kh¶ n¨ng kh¸ng cù. ¤ng lu«n phôc tïng quyÒn lùc, «ng
®· sèng
tïy theo
, qu¶ vËy - nh−ng còng lµ tïy theo vÞ chóa. Nh−, ë mét ch−¬ng tiÕp
sau (“Gi÷a ng−êi víi ng−êi”, “Nh©n gian thÕ”, rÊt tiªu biÓu vÒ mÆt nµy), nhµ t− t−ëng
L·o häc ®Ó cho Khæng Tö, ®èi thñ lín cña «ng, nãi r»ng “vÎ bªn ngoµi ph¶i cói m×nh”
tr−íc c¸c v−¬ng c«ng trong khi “trong lßng l¹i phª ph¸n hä": nh−ng c¸i trß gi÷ th¨ng
b»ng thËt nguy hiÓm: “bëi kÎ nµo ®· chÞu quy phôc th× sÏ kh«ng cßn dõng l¹i ®−îc
1
Xem chó thÝch trang 123
2
TiÕng La-tinh = sù nguy hiÓm
129
n÷a”, vµ, nÕu kh«ng “ng−¬i tÊt sÏ chÕt trong hay hä”
1
. T«i cã cÇn ph¶i, b»ng lèi ®èi
ng−îc l¹i, mµ nãi thªm r»ng chÝnh v× nhËn lÊy mét lËp tr−êng, nh− nhµ triÕt häc ®·
d¹y ta, mµ ng−êi trÝ thøc ch©u ¢u (mµ “nhµ nho” Trung Quèc ®· kh«ng thÓ trë thµnh
®−îc) ®· ®−îc h×nh thµnh, mµ «ng ®· v−ît qua ®−îc, ®i ®Õn chç thiÕt lËp ®−îc - ¸p ®Æt
®−îc - c¸c ®iÒu kiÖn cña mét cuéc tranh luËn? Ta biÕt ®iÒu Êy, nh−ng ë Trung Quèc
cµng cã thÓ thÊy râ ®iÒu Êy h¬n: triÕt häc ®· sinh ra tõ thµnh quèc vµ sau ®ã ®· lµm
tan r· nã; trong khi, cø cßn m·i lµ mét t− duy tù nhiªn, minh triÕt vÒ c¨n b¶n lµ phi
chÝnh trÞ (vµ ®Êy chÝnh lµ thÊt b¹i cña t− duy Trung Hoa - mµ c¸c hÖ qu¶ vÉn cßn thÊy
cho ®Õn tËn ngµy nay - thËm chÝ trong khi nã vÉn kh«ng ngõng quan t©m ®Õn quyÒn
lùc: nã ®· kh«ng th¸o bËt ra
nhµ
chÝnh trÞ).
TriÕt häc cã mét vÊn ®Ò víi minh triÕt, t«i ®· nhËn xÐt nh− vËy lóc më ®Çu; minh
triÕt ph¬i bµy ra mét vÊn ®Ò nh− vËy tr−íc mÆt triÕt häc. §Õn mét ngµy nµo ®ã chóng
cã thÓ kh«ng cßn ph©n t¸ch víi nhau n÷a ch¨ng? T«i th× t«i tin h¬n r»ng, ®èi mÆt víi
chñ nghÜa theo thêi cña minh triÕt, mäi triÕt häc vÒ nguyªn t¾c ®Òu mang tÝnh c¸ch
m¹ng - b»ng sù c¾t ®øt nã ®· thùc hiÖn víi “c¸i tù nhiªn” - ngay c¶ khi nã kh«ng ph¶i
lµ nh− vËy, thËm chÝ kh¼ng ®Þnh c¸i ng−îc l¹i, trong c¸c lùa chän vÒ ý thøc hÖ cña
chóng. Vµ nÕu nhµ triÕt häc kªu gäi sù t¸n ®ång cña ng−êi kh¸c ®Ó biÕt r»ng ®iÒu
m×nh nghÜ lµ ®óng (vµ
biÕt r»ng lµ ®óng
kh«ng ph¶i lµ “cè ch¾c lµ”), nÕu «ng ta cÇn
thuyÕt phôc, cÇn biÖn luËn vµ, tr−íc hÕt, ®¬n gi¶n lµ cÇn nãi, lµm sao cã thÓ kh«ng
thÊy r»ng sù “phô thuéc” Êy lµ mang tÝnh gi¶i phãng - chÝnh lµ c¸i tÝnh gi¶i phãng Êy
mµ nhµ t− t−ëng L·o häc ®· tõ chèi, bëi nã ng¨n c¶n? ThËm chÝ, kh«ng chØ v× nã lµ
®èi mÆt, mµ cßn v× nã lµ thiªn vÞ, b»ng hiÖu qu¶ cña c¸i trèng kh«ng, vµ cña c¸i thiÕu,
mµ nã cã thÓ thùc hiÖn (b»ng c¸i nã b¾t ®Çu bá r¬i), tãm l¹i, b»ng sù
bÊt ®ång ®Òu
do
nã tæ chøc nªn, mµ lêi nãi cña nhµ triÕt häc mang tÝnh gi¶i phãng: Socrate tr¶ lêi nhµ
minh triÕt Trung Hoa: “¤ng cã thËt tin r»ng nhµ triÕt häc tranh luËn lµ ®Ó “chØ ra” cho
ng−êi kh¸c vµ ¸p ®Æt quan ®iÓm cña m×nh lªn hä, hay lµ triÕt häc, b»ng c¸ch gÊp ®i råi
l¹i gÊp l¹i kh«ng ngõng, sÏ tù h¹n chÕ m×nh l¹i trong c¸i cã thÓ tranh luËn, hay v× nã
thÝch thó muèn xÐ r¸ch thùc t¹i? H·y nh×n xem chÝnh c¸c chç bÞ xÐ r¸ch ra ®ã - chóng
ch¼ng bao giê døt - mçi lÇn l¹i më ra mét kÏ hë míi trªn c¸i ch−a ®−îc t− duy.”
Sai lÇm cña chóng ta, hay sù ®iªn rå cña chóng ta, Socrate nãi thªm mét c¸ch vui
vÎ, lµ ë chç, coi t− duy lµ mét ®iÒu m¹o hiÓm, chóng ta ®· thùc sù quyÕt ®Þnh lao vµo
cuéc phiªu l−u ®ã.
1
§óng ra ®o¹n nµy, trong
Nam Hoa Kinh
Nam Hoa KinhNam Hoa Kinh
Nam Hoa Kinh
(ch−¬ng
Nh©n gian thÕ
) nguyªn v¨n nh− sau:
... Dï mi kh«ng khuyªn b¶o, c¸c V−¬ng, C«ng sÏ lÊn ng−êi mµ dua lÊy phÇn ®−îc.
Mi m¾t sÏ v× hä mï qu¸ng!
MÆt sÏ cïng hä vui g−îng!
MiÖng sÏ nh©n hä luèng cuèng!
BÒ ngoµi sÏ víi hä cïng h×nh d¹ng!
Trong lßng cã lÏ còng ph¶i t¸n th−ëng.
... ChiÒu tr−íc sÏ ®Õn v« cïng. Mi cã lÏ sÏ nãi nhiÒu ngay lóc ch−a ®−îc tin, th× tÊt sÏ chÕt tr−íc m¾t
kÎ tµn b¹o...
(Nh−îng Tèng dÞch)